Lubuskie Towarzystwo Naukowe Zielona Góra
Hanna Bojar
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
WPROWADZENIE: POGRANICZE WSCHODNIE – JEDNOŚĆ CZY WIELOŚĆ?
Artykuły, poświęcone pograniczom Polski: rosyjskiemu, polsko-litewskiemu, polsko-białoruskiemu oraz polsko-ukraińskiemu, zostały przy-gotowane w oparciu o materiały empiryczne i analizy uzyskane podczas re-alizacji projektu badawczego KBN 2H02E 020 23 „Granice w wyobrażeniach i działaniach społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski w przed-edniu integracji z Unią Europejską”, zrealizowanego pod moim kierunkiem w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w latach 2002–2005 przez zespół badaczy głównie z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Instytutu Socjologii UW, Wydziału Społeczno-Ekonomicznego Uniwersytetu Łódzkiego oraz In-stytutu Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Był to kolejny już projekt badawczy realizowany przez Zespół Badań nad Zmianą Społeczną i Tradycją IFiS PAN oraz jego współpracowników, poświęcony badaniu pogranicza wschodniego. W 2002 roku na zlecenie ISP na pograniczu polsko-ukraińskim oraz polsko-rosyjskim zrealizowane zostało badanie „Konsekwencje rozszerzenia Unii Europejskiej i układu z Schengen na kraje kandydackie”, którego celem była diagnoza ówczesnych stosunków społecznych na pograniczu polsko-ukraińskim oraz ocena spodziewanych zmian na tym pograniczu w wymiarze kulturowym, społecznym, eko-nomicznym i politycznym w wyniku włączenia Polski do struktur UE oraz wynikającego z tego procesu uszczelnienia polskiej granicy wschodniej (Kur-czewska, Bojar 2002, Kur(Kur-czewska, Bojar 2004). W 2003 roku, we współpracy z Fundacją Batorego przeprowadzono kolejne badanie „Pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie integracji Polski z Unią Europejską”,
poświę-cone nastrojom społecznym i sytuacji na pograniczu wschodnim III RP w sytuacji uszczelnienia granic (Kurczewska, Bojar, Bieniecki 2003, Bo-jar 2003). U podstaw tych projektów oraz kolejnych – aktualnie reali-zowanych, leży szeroko zakrojony, wieloletni programu badawczy, dotyczący społecznego i kulturowego wymiaru granic i pograniczy współczesnej Pols-ki realizowanego przez Zespół Badania Zmiany Społecznej i Tradycji IFiS PAN pod kierunkiem prof. Joanny Kurczewskiej.
Punktem wyjścia dla projektu badawczego, który stał się podstawą dla prezentowanych tu artykułów poświęconych problematyce pogranicza wschodniego były zmiany w charakterze granic państwowych, planowane przez państwo polskie w związku z programem akcesji do Unii Europej-skiej. Granica wschodnia Polski, niezależnie od zmiennego historycznie jej charakteru i położenia, była istotnym elementem nie tylko polityki polskiej i europejskiej, ale i projektów o podstawowym znaczeniu dla tożsamości kultury i cywilizacji europejskiej (wspomnieć wystarczy ideologiczne spory o Kresy i granice Europy, chrześcijaństwa zachodniego czy Europy liberal-nej), a obecnie – stając się zewnętrzna, wschodnią granicą Unii Europejskiej – ponownie zyskuje coraz większe znaczenie polityczne i wzbudza zaintere-sowanie badaczy społecznych.
Przedstawiane tu badania miały charakter porównawczy. Dzięki zas-tosowaniu do badania społeczności lokalnych z różnych regionów wschod-niego pogranicza tych samych narzędzi badawczych, wyborowi porównywal-nych typów aktorów społeczporównywal-nych oraz ram interpretacyjporównywal-nych, uzyskaliśmy możliwość porównywania wyników z pogranicza rosyjskiego, polsko-białoruskiego, polsko-litewskiego oraz polsko-ukraińskiego.
Empiryczną podstawę prezentowanych analiz stanowią materiały zgro-madzone podczas badań terenowych w pięciu społecznościach lokalnych wschodniego pogranicza Polski: w Braniewie, zlokalizowanym na pograniczu polsko-rosyjskim (dawniej polsko-pruskim); Gródku – położonym na pograniczu polsko-białoruskim; w Sejnach – na pograniczu polsko-litewskim oraz w społecznościach lokalnych pogranicza polsko-ukraińskiego – Wło-dawie i Zagórzu1.
1Decyzja o wybraniu do badania dwóch społeczności z pogranicza polsko-ukraińskiego podyktowana była zarówno względami natury historyczno-społecznej, jak i wielkością tego pogranicza, która powoduje, że badanie jednej tylko społeczności, ze względu na zróżnicowania regionalne, nie byłoby w wystarczającym stopniu reprezentatywne dla tego pogranicza.
W każdej z badanych społeczności lokalnych nasza uwaga skupiała się na ważnych aktorach społecznych należących do szeroko rozumianych elit lokalnych, którzy, naszym zdaniem, w decydujący sposób wpływa-ją na kształtowanie i funkcjonowanie przestrzeni publicznej społecznoś-ci lokalnej pogranicza. W badanej grupie znaleźli się: przedstawispołecznoś-ciele władzy lokalnej (samorządowej i państwowej), lokalni „strażnicy pamięci”
lokalnej i regionalnej (np. przewodnicy turystyczni, nauczyciele historii), pracownicy ośrodków kultury, przedstawiciele lokalnych mediów; reprezen-tanci rodzin „zasiedziałych”, silnie związanych z danym terenem – zarówno homogenicznych, jak i zróżnicowanych narodowo i wyznaniowo, przedstaw-iciele różnych kościołów wyznaniowych (duchowni jak i osoby świeckie dzia-łające w organizacjach o charakterze religijnym) oraz instytucji państ-wowych i organizacji pozarządowych o charakterze społeczno-kulturalnym.
Badania podporządkowane były metodologii badań jakościowych. Pod-stawową metodą był wielogodzinny pogłębiony wywiad indywidualny.
W każdej społeczności lokalnej przeprowadzono nie mniej niż 20 wywiadów, w oparciu o obszerny scenariusz wywiadu2.
Prezentowane tu badanie można umieścić w obszarze szeroko rozumi-anej socjologii pogranicza, a jego wyniki traktować jako głos w dyskusji o specyfice badań pogranicza i refleksją na tym, co konstytuuje sub-dyscyplinę nazywaną socjologią pogranicza. Analiza licznych, różnorod-nych badań podejmowaróżnorod-nych na pograniczach wskazuje, iż dotyczą one najczęściej takich obszarów, jak: życie codzienne mieszkańców (w sferze społecznej, kulturalnej, politycznej, ekonomicznej, edukacyjnej itd.), stereo-typy narodowe i etniczne oraz ich przeobrażenia, koncepcja tożsamości jednostkowej i zbiorowej, mniejszości narodowych czy tożsamości naro-dowych i etnicznych (Zielińska 2003).
Można więc uznać, że badania te mieszczą się zwykle w szerszej prob-lematyce czy to problemów etnicznych, narodowych, religijnych, autoiden-tyfikacji jednostki, tożsamości zbiorowych czy społeczności lokalnych, dla
2Wywiad rozpoczynał się blokiem „Ja, moja rodzina i moi bliscy”, którego celem było zrekonstruowanie przestrzeni życiowej respondenta i jego rodziny, czyli osadzenie go emocjonalne i społeczne w określonej miejscowości. Następny blok — „My lokalne”
— zogniskowany był na problemach społeczności lokalnej, jej ocenie oraz ustaleniu za-sadniczych kryteriów różnicowania społecznego w ramach społeczności lokalnej. Trzeci blok „Granica wschodnia III RP” zawierał pytania zogniskowane na granicy państwowej i jej różnorodnych znaczeniach dla samych respondentów, ich rodzin, sąsiadów i innych mieszkańców tych samych miejscowości i okolic. Czwarty, ostatni blok – stanowiły infor-macje metryczkowe o respondencie, rozszerzone o deklaracje respondenta na temat jego tożsamości społecznej i jego identyfikacji.
których fakt zlokalizowania na pograniczu jest tylko szczególnym przy-padkiem. Podobnie jak zakres tematyczny, również sposoby prowadzenia badań nie wyznaczają jakiejś szczególnej specyfiki badań prowadzonych na pograniczu.
Zauważyć jednak można, iż na obszarach pogranicza pewne zjawiska występują w szczególnym nasileniu czy częstotliwości w porównaniu z inny-mi regionainny-mi kraju. Wśród zjawisk tych wyinny-mienić można: nasilone inny- migrac-je, intensywność pewnych typów wymiany handlowej, określone – typowe dla pogranicza – instytucje (np. przejścia graniczne) i kategorie zawodowe (celnicy, straż graniczna), ujmowanie obszarów pogranicza w kategoriach peryferyjności, rubieży i obszarów marginalizowanych oraz wiązanie z tym pojęcia zacofania/opóźnienia cywilizacyjnego czy wreszcie – sytuacja inten-sywnego kontaktu międzykulturowego.
Jak się wydaje, w takim ujęciu centralną osią pogranicza, decydującą o jego specyfice jest granica państwowa – jest to ten element, który jest wspólny dla każdego pogranicza państwowego, a zarazem nieobecny w żad-nym inżad-nym układzie społeczżad-nym poza pograniczem. Granica jest tym sil-niej interweniującym w układ społeczny czynnikiem, im większe jest jej znaczenie. Okres transformacji i budowania III RP jest z pewnością okre-sem wzrostu znaczenia granicy dla wszystkich społeczności pogranicza, zlokalizowanych na wschodzie, północy czy zachodzie Polski. Nastąpiła istotna zmiana: w PRL mieszkanie w rejonie pogranicza identyfikowane było nierzadko jako sytuacja marginalizacji, peryferyjności, utraty możli-wości i szans życiowych. Otwarcie granic rozpoczęło etap postrzegania granicy jako istotnego zasobu lokalnego, przede wszystkim – choć nie tylko – w wymiarze ekonomicznym. Mechanizm budowania indywidual-nych i zbiorowych strategii życiowych w oparciu o granicę, niosący ze sobą zarówno pozytywne zjawiska, jak i patologie społeczne, funkcjonuje tak na wschodniej, jak i zachodniej granicy Polski. Wyniki badań pokazują, iż wiele zjawisk wiązanych w funkcjonowaniem granicy (i przejść granicznych) ma podobne charakterystyki i na wschodnich i na zachodnich pograniczach (Gołdyka 2001, Wojakowski 2003, Kaźmierska 2005). Dotyczy to w szczegól-ności określonych wzorów zachowań, sposobów działania, ale także postaw i opinii.
Niezależnie od tych i innych, nie wskazanych tutaj podobieństw, nikt nie kwestionuje jednak istnienia specyfiki pogranicza wschodniego i zachod-niego. W bardzo ogólnym planie różnice pomiędzy tymi pograniczami pole-gają na tym, iż zachodnie tereny przygraniczne charakteryzuje silniejsza dynamika rozbudowy infrastruktury i przedsiębiorczości, traktowanie
kul-tury Zachodu jako źródła wzorów cywilizacyjnych, zorganizowana i zinsty-tucjonalizowana wymiana handlowa, silna aktywność kulturalna i społeczna elit po obu stronach granicy i wypracowane wzory współpracy pomiędzy społecznościami lokalnymi po obu stronach granicy. Z kolei wschodnie re-jony pograniczne cechuje silniejsze poczucie bliskości kulturowej (w wielu przypadkach funkcjonują silne związki sentymentalne związane z rodzi-ną na wschodzie czy pochodzeniem), własny silny potencjał kulturowy społeczności lokalnych wynikający z siły tradycji i zakorzenienia oraz zain-teresowanie państwa tymi obszarami w ramach szeroko rozumianej poli-tyki wschodniej. Jak widać z tych charakterystyk, zarówno wschodnie, jak i zachodnie pogranicza dysponują istotnym potencjałem kulturowo-społecznym, choć zupełnie odmiennym. Na tle tych, celowo bardzo ogólnie zarysowanych, charakterystyk jeszcze wyraźniej widać specyfikę pogranicza polsko-rosyjskiego, które często (także w naszych badaniach) włączane jest do obszaru pogranicza wschodniego. Pogranicze to znajduje się w szczegól-nie trudnej sytuacji, ze względu na brak typowych dla pogranicza zachod-niego, ale również i wschodniego wskazanych wyżej zasobów. Specyfikę tego pogranicza wyraźnie widać na tle innych opracowań dotyczących pogranicza wschodniego, w zamieszczonym w tym tomie artykule H. Bojar „Pogranicze polsko-rosyjskie – w poszukiwaniu zasady integracji społecznej”.
Powyżej wskazałam pewne cechy wspólne regionów określanych zbior-czym terminem pogranicze wschodnie. Można postawić jednak zasad-nicze pytanie – czy te wspólne cechy i zapewne też inne, możliwe do zi-dentyfikowania, dają podstawy, by traktować obszary zlokalizowane przy wschodniej granicy Polski jako całościowy fenomen społeczny i terytoria-lny? Umieszczone w tym tomie artykuły poświęcone pograniczu wschod-niemu pokazują wyraźnie, że taki zabieg można stosować tylko w ograniczo-nym zakresie. Nasze badania – zrealizowane przy pomocy jednorodnego zestawu narzędzi badawczych pokazały wyraźnie, że istnieją wspólne ele-menty doświadczenia zbiorowego, które pozwalają mówić o doświadczeniu pogranicza wschodniego i jego historyczno-społecznym fenomenie, szczegól-nie w odszczegól-niesieniu do tego, co nazywamy starymi pograniczami. Analizy te pokazują jednak również wyraźnie, że pogranicze wschodnie to złożony konglomerat pograniczy narodowych, cechujących się specyficznymi dla siebie charakterystykami, których źródłem są dawne historyczne relacje, ale także współczesne procesy społeczno-kulturowe, polityczne i ekonomiczne.
Zadanie, jakie postawili sobie autorzy artykułów przedstawionych w tej części książki polegało właśnie na próbie uchwyceniu tej specyfiki i os-obliwości poszczególnych pograniczy narodowych. Pierwszy w tej części
artykuł D. Wojakowskiego oraz M. Bienieckiego pt. „Pogranicze polsko-ukraińskie: różnorodność wymiarów i perspektyw badawczych” dotyczy naj-większego na wschodzie pogranicza i pokazuje kulturowe zróżnicowanie oraz zróżnicowane wzory budowania tożsamości na tym pograniczu. Dru-gi artykuł autorstwa A. Engelking, pt. „Przygranicze polsko-białoruskie, czyli być u siebie” próbuje uchwycić specyfikę tożsamości indywidual-nych i zbiorowych pogranicza polsko-białoruskiego jako najbardziej istot-nej cechy tego pogranicza, gdzie białoruska tożsamość narodowa oscylu-je między świadomą historycznie i politycznie ideologiczną białoruskością a folklorystyczną „tutejszością”, mówiącą po białorusku i czującą się swojsko w „ruskości”. Z kolei A. Adamiak w artykule pt. „Pogranicze polsko-litewskie:
trzy osobliwości” wyodrębnia i analizuje rolę trzech najbardziej znaczą-cych cech pogranicza polsko-litewskiego: obecności mniejszości litewskiej, działalności pogranicznej instytucji kulturalnej oraz jedynej na wschodzie wewnętrznej granicy UE. Wspomniany już artykuł o pograniczu polsko-rosyjskim ukazuje problemy z integracją społeczną jako najbardziej charak-terystyczny rys tego pogranicza. Autorka analizuje, w jaki sposób określone charakterystyki społeczno-kulturowe i historyczne społeczności lokalnych tego pogranicza wpływają na reguły i formy integracji społecznej oraz na możliwość budowania przyszłościowych projektów aksjologicznych i insty-tucjonalnych tych społeczności lokalnych.
Literatura
Bojar H.(2003), Przybysze ze wschodu w społecznościach lokalnych pogranicza polsko-ukraińskiego – stereotypy i realia, [w:] Transgraniczność w perspektywie socjo-logicznej. Teorie, studia, interpretacje, red. M. Zielińska, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra.
Gołdyka L.(2001), Młodzież miasta przygranicza polsko-niemieckiego o zachowaniach nagannych lub niejednoznacznych moralnie, [w:] Transgraniczność w perspektywie teoretycznej. Kontynuacje i wyzwania, red. J. Leszkowicz-Baczyński, Zielona Góra.
Kaźmierska K.(2005), Granica jako doświadczenie indywidualne i kolektywne – przy-padek Sejn, [w:] Granice na pograniczach, red. J. Kurczewska, H. Bojar.
Kurczewska J., Bojar H.(2002), Consequences of Schengen Treaty Implementation on Poland’s Eastern Border, ISP, Warszawa.
Kurczewska J., Bojar H., Bieniecki M. (2003), Polish-Ukrainian Borderland in a Perspective of Polish Integration with the European Union, publikacja internetowa Fundacji Batorego.
Kurczewska J., Bojar H.(2004), Poland’s Borderlands with Russia and Ukraine, [w:]
Neighbourhood Across a Divide? Borderlands Communities and EU Enlergement, ed. P. Kazmierkiewicz, ISP, Warszawa.
Wojakowski D.(2003), Granica państwowa –recepcja zjawiska i tworzenie nowej struk-tury społecznej, [w:] Transgraniczność w perspektywie socjologicznej, Teorie, studia, interpretacje, red. M. Zielińska, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra.
Zielińska M. (2003) Socjologiczne badania empiryczne na terenach pogranicznych.
Między teoria a praktyką, [w:] Transgraniczność w perspektywie socjologicznej.
Teorie, studia, interpretacje, red. M. Zielińska, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra.
Hanna Bojar
EASTERN BORDERLAND OF POLAND – UNITY OR MULTIPLICITY?
Abstract
The paper contains basic information about the research project KBN 2H02E 020 23
„Granice w wyobrażeniach i działaniach społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski w przededniu integracji z Unią Europejską”, realized under supervision of Hanna Bojar at the Institute of Philosophy and Sociology PAS.
A few fundamental questions about the aims of the project and research issues have been raised here. The information concerning other research units and the researchers involved in the project has been provided as well. Furthermore, the scientific procedure, tools and the choice of respondents have all been described. It has been conceived as an introduction into the issues of the research project and a reference to the publications referring to the enterprise in question that appear in this book.
Lubuskie Towarzystwo Naukowe Zielona Góra
Dariusz Wojakowski
Uniwersytet Rzeszowski
Mirosław Bieniecki
Wyższa Szkoła Psychologii Społecznej
POGRANICZE POLSKO-UKRAIŃSKIE: RÓŻNORODNOŚĆ WYMIARÓW I PERSPEKTYW BADAWCZYCH
Wprowadzenie
Celem artykułu jest poszukiwanie ogólnych cech relacji etnicznych na po-graniczu polsko-ukraińskim. Źródłem dla przeprowadzonych tu analiz są materiały badawcze oraz opracowania powstałe w ramach projektu KBN 2H02E 020 23 „Granice w wyobrażeniach i działaniach społeczności lokal-nych wschodniego pogranicza Polski w przededniu integracji Unią Euro-pejską”, realizowanego w latach 2003-20051. Mirosław Bieniecki w swojej części artykułu odwołuje się również do materiałów z projektów realizowa-nych nieco wcześniej na pograniczu polsko-ukraińskim przez zespół Joanny Kurczewskiej (Bieniecki i inni 2003, Kurczewska i inni 2003).
Ogólną właściwością badań i analiz, do których się odwołujemy, jest to, że określić je można bardziej jako badania pogranicza niż badania na pograniczu (por. Wojakowski 2002: 42). Pogranicze, wyznaczane przez spe-cyficzne relacje etniczne, było w nich przedmiotem badawczych poszuki-wań, a nie jedynie obszarem prowadzenia badań2. Na pograniczu polsko-ukraińskim badania te przeprowadzone zostały w Zagórzu (pow. sanocki)
1Patrz: tekst Hanny Bojar w niniejszym tomie.
2Pierwowzorem takich badań był projekt Grzegorza Babińskiego (1997). Szerzej na temat tego rozróżnienia traktuje praca J. Kurczewskiej w tym tomie.
i Włodawie. Uznając zastrzeżenie sformułowane przez C. Geertza (2005), że żadna lokalna społeczność nie może być traktowana jako dokładny ob-raz społeczeństwa, oczywistym jest, że tak jak Yonesville nie jest Ameryką, również Zagórz czy Włodawa nie są pograniczem polsko-ukraińskim. Przy-jęta perspektywa badawcza – badania pogranicza – skłoniła nas jednak do tego, aby w wybranych lokalnych społecznościach doszukiwać się pewnych cech właściwych nie tylko im, lecz także pogranicznemu otoczeniu. Nie była jednak naszym zamiarem prosta ekstrapolacja obserwowanych właściwości na całość pogranicza. Chodziło raczej o uzyskanie lokalnych obrazów tych zjawisk, które odgrywają znaczącą rolę także w szerszej skali. Tu również odwołać można się to tezy C. Geertza, że w konkretnej, badanej społeczności stajemy „twarzą w twarz z tymi samymi wielkimi aspektami rzeczywistości, z którymi inni [. . . ] zmagają się w bardziej zapadających w pamięć kontek-stach. . . ” (tamże: 36).
Praca składa się z dwóch części. Zasadniczym źródłem takiej struktury nie są jednak różnice metodologiczne czy autorstwo tych części. Pograni-cze polsko-ukraińskie to wewnętrznie zróżnicowany i rozległy obszar, nawet jeżeli pod tym terminem rozumieć będziemy jedynie terytorium znajdują-ce się w obrębie Polski, przy jej granicy z Ukrainą i zamieszkiwane przez ludność ukraińską lub pochodzenia ukraińskiego. Owe wewnętrzne odmien-ności wynikają z historii, struktur długiego trwania, które do dziś kształ-tują pewne cechy społeczności żyjących pomiędzy Białą Podlaską na pół-nocy a Ustrzykami i Gorlicami na południu (por. Wojakowski 2002b). Od-mienność politycznej przynależności poszczególnych części tego terytorium (przede wszystkim w efekcie ustalenia w XVIII w. granicy między Rosją a Austrią) przełożyły się w toku dziejów na różnice wyznaniowe i tożsamo-ściowe, zwłaszcza między mieszkańcami północy i południa tego pogranicza.
W efekcie tych różnic inne były losy i doświadczenia ludności miejscowej w XX wieku, zwłaszcza ludności ukraińskiej. To wszystko przekłada się na współczesną odmienność dwóch części pogranicza, która stanowi pierwszy widoczny przejaw zróżnicowania zjawisk społecznych kojarzonych z tym po-graniczem. Próby niwelowania tej różnorodności pogranicza – o ile w ogóle są możliwe – wydają się niecelowe, zwłaszcza w pracy poszukującej złożo-ności rzeczywistości pogranicza.
W części pierwszej, przedmiotem przedstawionej wtórnej analizy są opracowania Jerzego Bartkowskiego (2005), Agaty Nijander-Dudzińskiej (2005) i Mateusza Stopy (2005). Autorzy ci, w oparciu o ten sam materiał badawczy, podjęli się analizy różnych, wybranych aspektów życia na po-graniczu. Jeżeli jednak ich wnioski zostaną połączone w celu ujęcia jednego
tylko problemu badawczego – obecności Ukraińców i ukraińskości w społecz-ności Zagórza – to zaczynają one komponować się na zasadzie kubistycznej wieloperspektywistyczności3. Oznacza to, że choć perspektywy teoretyczne poszczególnych autorów są wyraźnie odmienne, to ich zestawienie jest nie tylko możliwe, ale może prowadzić do nowych interpretacji. Metodologiczne wskazówki dla takich porównań podają George W. Noblit i Dwight Hare (1988). Postulują oni metodę wtórnej analizy opracowań (meta-etnografię), umożliwiającej „systematyczne porównanie studiów przypadków w celu uzy-skania wniosków łączących owe przypadki (cross-case conclusions)”. (tamże:
13). Porównanie takie może polegać na wskazaniu przyczyny zasadniczej od-mienności wniosków uzyskanych w różnych studiach, uzyskaniu wzajemnej
„przetłumaczalności” różnych studiów lub też stworzeniu nowej interpreta-cji włączającej wnioski z tych studiów (tamże: 38 i nast.). Niniejsza analiza łączy w sobie wszystkie trzy sposoby, z naciskiem na poszukiwanie nowej in-terpretacji dostrzeżonych zjawisk. W porównaniu z analizami Noblita i Ha-re’a, jest to o tyle proste, że opracowania poświęcone Zagórzowi opierają się na wspólnym materiale badawczym. Pozwala to w trakcie wtórnej analizy powrócić do „surowych danych” i wesprzeć nimi nowe spostrzeżenia.
Analiza poświęcona Włodawie nie może odwołać się do tak zróżnicowa-nych interpretacji badawczych zebranego materiału. Jednak i ona zmierza do uzyskania opisu sytuacji tej społeczności z różnych perspektyw. Jest to osiągane z jednej strony przez odwołanie się do koncepcji pogranicza starego i nowego (Babiński 2002). Z drugiej strony analiza ta ukazuje opinie osób patrzących na problemy społeczności lokalnej, jej wielokulturowości oraz pogranicza z różnych punktów widzenia. Jest to odpowiednik postulowanej tu wieloperspektywistyczności w opisie zjawisk pogranicza, pod pewnymi względami podobny do antropologicznej „analizy z przyjęciem punktu wi-dzenia” (standpoint analysis Denzin 1997: 53 i nast.).
Południowa część pogranicza polsko-ukraińskiego4
Rozumiejąc pogranicze sytuacyjnie i terytorialnie (por. Babiński 1999), wi-dząc w nim efekt „przenikania i wzajemnego przeplatania się różnych ludz-kich zbiorowości i ich kultur” (Babiński 1997: 49), można stwierdzić, że
spo-3Założeniem kubizmu bowiem było ukazanie na płaszczyźnie elementów przedmiotu
spo-3Założeniem kubizmu bowiem było ukazanie na płaszczyźnie elementów przedmiotu