Transgraniczność
w perspektywie socjologicznej
Pogranicza Polski w
integrującej sięEuropie
Zielona Góra 2007
RECENZENT
prof. dr hab. Zdzisław Zagórski
REDAKCJA NAUKOWA Maria Zielińska
Beata Trzop Krzysztof Lisowski
REDAKCJA WYDAWNICZA Aldona Reich
TŁUMACZENIA STRESZCZEŃ Patryk Kowalski Anna Mielczarek-Żejmo
PROJEKT OKŁADKI Paweł Migacz Julita Kłosińska
SKŁAD KOMPUTEROWY Agata Wiśniewska-Kubicka
ISBN 978–83-88317-09-5
Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Rektora Uniwersytetu Zielonogórskiego
Druk: Studio Graficzno-Wydawnicze, ROB-GRAF, Robert Kałużny, Zielona Góra
Wprowadzenie (Maria Zielińska, Beata Trzop, Krzysztof Lisowski) . . . 13 I. METODOLOGICZNE I TEORETYCZNE ASPEKTY
BADAŃ POGRANICZA
Kazimierz M. SŁOMCZYŃSKI— Nowe tendencje w empirycznych badaniach porównawczych. Implikacje dla badań pogranicza . . . 19 Dariusz WOJAKOWSKI— Poza socjologię pogranicza: w poszukiwaniu
nowych ujęć teoretycznych dla zjawisk pograniczności . . . 29 Marian NIEZGODA— Nowe pogranicze, wyzwania integracji europejskiej
i problemy pluralizmu kulturowego i tożsamości narodowej . . . 49 Jerzy BARTKOWSKI— Tradycja i lokalność na pograniczu:
refleksja teoretyczna . . . 65 Joanna KURCZEWSKA— Pogranicza i granice współczesnej Polski
– mapa problemów . . . 81 Andrzej SADOWSKI— Przemiany transgranicza polsko-białoruskiego
w warunkach Unii Europejskiej . . . 105 Marcin DĘBICKI— Między Karkonoszami, ziemią kłodzką i Zaolziem
– czyli o potrzebie wyodrębnienia regionów transgranicznych
w badaniach socjologicznych nad pograniczem polsko-czeskim . . . 125 Krystyna JANICKA— Linie podziałów i konflikty społeczne
w opinii mieszkańców województwa lubuskiego i w badaniach ogólnopolskich . 145 Szymon KRZYŻANIAK— Integracja europejska a procesy kształtowania się
tożsamości zbiorowych w społeczeństwie polskim . . . 159 Artur KINAL— Wielokulturowość pogranicza – kapitał czy obciążenie? . . . 175
II. WSCHODNIE I POŁUDNIOWE POGRANICZE POLSKI W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH
Hanna BOJAR— Wprowadzenie: pogranicze wschodnie
— jedność czy wielość? . . . 187 Dariusz WOJAKOWSKI, Mirosław BIENIECKI— Pogranicze
polsko-ukraińskie: różnorodność wymiarów i perspektyw badawczych . . . 195 Anna ENGELKING— Przygranicze polsko-białoruskie, czyli być u siebie . . . 217
Agnieszka ADAMIAK-GURDAŁA— Pogranicze polsko-litewskie:
trzy osobliwości . . . 243 Henryk OGRYZKO-WIEWIÓROWSKI— Podróżni na przejściach granicznych
lubelszczyzny. Turystyka krajoznawcza czy handlowa?
(komunikat z badań) . . . 257 Jacek KURCZEWSKI, Halina RUSEK— Życie obywatelskie
po obu stronach Olzy . . . 267 Sławomir SOLECKI— Ciemna strona granicy: aktywność zarobkowa „mrówek”
w regionie zagrożonym strukturalnym bezrobociem.
Przypadek Podkarpacia . . . 295 Marek ŁAJTAR— Trzy święta, trzej bracia. Rzecz o Czechach, Polakach
czyli Ślązakach? . . . .313
III. ZACHODNIE POGRANICZE POLSKI — CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA
Andrzej SAKSON— Tradycja socjologicznych badań zachodniego pogranicza . . . 331 Krzysztof LISOWSKI— Lubuski Sondaż Społeczny — założenia,
cele i problemy badań zachodniego pogranicza . . . 349 Marcin ZIELIŃSKI— Ankieterzy Lubuskiego Sondażu Społecznego.
Zastosowanie modelowania hierarchicznego w badaniach nad ankieterami . . . 355 Maria ZIELIŃSKA, Beata TRZOP— Skąd przybyliśmy?
Migracyjna przeszłość mieszkańców województwa lubuskiego . . . 375 Żywia LESZKOWICZ-BACZYŃSKA— Źródła osiągania
powodzenia w życiu i manifestacja sukcesu
w opiniach mieszkańców zachodniego pogranicza . . . 403 Krzysztof LISOWSKI— Opinie Lubuszan na temat własnej sytuacji
materialnej i przemian w Polsce po roku 1989 . . . 417 Jerzy LESZKOWICZ-BACZYŃSKI— Praca zawodowa a wyznaczniki
stylu życia Lubuszan . . . 435 Elżbieta PAPIÓR, Dorota SZABAN— Nadzieje i obawy Polaków
przed i po wstapieniu Polski do Unii Europejskiej . . . 449 Anna MIELCZAREK-ŻEJMO— Rozszerzenie Unii Europejskiej na wschód
w opiniach mieszkańców województwa lubuskiego . . . 465
Anke PETRAT, Susanne RIPPL, Daniel FUSS, Klaus BOEHNKE
— Auf dem Weg in die Transnationale Zivilgesellschaft?
Eindrücke aus der Polnish — Deutschen Grenzregion . . . 499 ZAKOŃCZENIE— Pogranicza integrującej się Europy
– propozycje badawcze. Oczekiwania i dylematy
– zapis dyskusji panelowej . . . 527
Introduction (Maria Zielińska, Beata Trzop, Krzysztof Lisowski) . . . 13
I. METHODOLOGICAL AND THEORETICAL ASPECTS OF BORDERLAND STUDIES
Kazimierz M. SŁOMCZYŃSKI— New tendencies in empirical comparative
studies implications for borderland studies . . . 19 Dariusz WOJAKOWSKI— Beyond sociology of borderland: in search of new
theoretical perspectives for borderland phenomena . . . 29 Marian NIEZGODA— New borderland, challenges of European integration
and problems of cultural pluralism and national identity . . . 49 Jerzy BARTKOWSKI— Tradition and locality in borderland:
theoretical reflection . . . 65 Joanna KURCZEWSKA— Borderlands and borders in contemporary
Poland – map of problems . . . 81 Andrzej SADOWSKI— Transformations of Polish-Belarusian
cross-border under the EU conditions . . . 105 Marcin DĘBICKI— Between the Karkonosze Mountains, Kłodzko Land
and Zaolzie – that is, the Need for „Cross-Border Regionalization”
in Sociological Studies on the Polish-Czech Borderland . . . 125 Krystyna JANICKA— Lines of divisions and awareness of social conflicts
according to all-Polish studies and inhabitants of Lubuskie voivodeship . . . 145 Szymon KRZYŻANIAK— European integration and the processes
of creating collective identities in Polish society . . . 159 Artur KINAL— Multiculturalism of borderland – capital or burden? . . . 175
II. EASTERN AND WESTERN BORDERLAND OF POLAND IN LIGHT OF EMPIRICAL STUDIES
Hanna BOJAR— Eastern borderland of Poland – unity or multiplicity? . . . 187 Dariusz WOJAKOWSKI, Mirosław BIENIECKI— Polish-Ukrainian
borderland: variety of scientific perspectives and dimensions . . . 195
Hanna BOJAR— Polish-Russian borderland
– in search for the principle of social integration . . . 225 Agnieszka ADAMIAK-GURDAŁA— Polish-Lithuanian borderland:
three peculiarities . . . 243 Henryk OGRYZKO-WIEWIÓROWSKI— Travelers on border crossings
of Lubelszczyzna. Sightseeing or business tourism? (study report) . . . 257 Jacek KURCZEWSKI, Halina RUSEK— Civic life on both sides
of the Olza river . . . 267 Sławoir SOLECKI— Dark side of the border: life and work of the
„ants” on EU’s superperipheries – the case of Subcarpathia . . . 295 Marek ŁAJTAR— Three festivals, three brothers.
About Czechs, Poles, that is Silesians? . . . 313
III. WESTERN BORDERLAND OF POLAND – CONTINUITY AND CHANGE
Andrzej SAKSON— Tradition of sociological studies
of the western borderland . . . 331 Krzysztof LISOWSKI— Lubuski social survey – assumptions, goals
and problems of studies into western borderland . . . 349 Marcin ZIELIŃSKI— Interviewers of the Lubusz social survey — implementing
of hierarchical modeling in researches on the interviewers . . . 355 Maria ZIELIŃSKI, Beata TRZOP— Where have we come from?
Migration history of Lubuskie voivodeship inhabitants . . . 375 Żywia LESZKOWICZ-BACZYŃSKA— Sources of achieving success in life
and manifestation of success according
to inhabitants of the western borderland . . . 403 Krzysztof LISOWSKI— Opinions of Lubuskie voivodeship inhabitants
on their material situation and the transformations in Poland after 1989 . . . 417 Jerzy LESZKOWICZ-BACZYŃSKI— Professional work and indicators
of lifestyle . . . 435 Elżbieta PAPIÓR, Dorota SZABAN— Poles’ hopes and anxieties before
and after Poland’s admission to the European union . . . 449 Anna MIELCZAREK-ŻEJMO— Expansion of the European union into
Eastern Europe in opinions of Lubuskie voivodeship inhabitants . . . 465
of women in Poland . . . 481 Anke PETRAT, Susanne RIPPL, Daniel FUSS, Klaus BOEHNKE
— On the way to international civic society.
From the experience of Polish-German borderland . . . 499 Transcript of Panel Discussion.– Borderlands of Integrating Europe
– Research Proposals. Expectations and Dilemmas. . . 527
Lubuskie Towarzystwo Naukowe Zielona Góra
WPROWADZENIE
Oddajemy do rąk Czytelnika kolejny tom z serii „Transgraniczność w per- spektywie socjologicznej”, z podtytułem „Polskie pogranicza w integrują- cej się Europie”. Od wydania pierwszego tomu mija dziesięć lat. W tym czasie Polska rozpoczęła starania o akcesję do Unii Europejskiej. Wejście Polski w struktury unijne sprawiło, że obecnie wschodnie pogranicze Pol- ski jest jednocześnie zewnętrzną granicą państw Unii. Socjologowie nadal bacznie obserwują zjawiska i procesy zachodzące na terenach przygranicz- nych. Zmiana, która się dokonała w skali makro, uruchomiła szereg mecha- nizmów pozwalających na zbliżenie się Polski do standardów europejskich w wielu dziedzinach. Otwarcie rynków pracy dla Polaków w kilku krajach europejskich spowodowało nasilenie migracji zarobkowej. Do Polski napły- wają znaczne dotacje unijne, z których coraz chętniej korzystają inwesto- rzy, przedsiębiorcy, w tym również rolnicy. Polski krajobraz powoli ulega zmianie. Widoczne są efekty przyspieszenia procesów modernizacyjnych.
Wzrastają wskaźniki ekonomiczne, informując nas o trwającej koniunkturze.
Wszystkie te zmiany nie pozostają bez wpływu na pewne procesy dziejące się na pograniczach Polski.
W artykułach zamieszczonych w poprzednich edycjach publikacji
„Transgraniczność w perspektywie socjologicznej” znaleźć można opisy i interpretacje zjawisk zachodzących na różnych pograniczach w latach 1996–2006. Zmieniająca się problematyka w poszczególnych tomach od- zwierciedla preferencje tematyczne i wskazuje na kierunki poszukiwań ba- dawczych, które — co nas cieszy — odwołują się do rzeczywistych zjawisk i procesów transgranicznych.
Poprzedni tom z tej serii, który ukazał się w roku 2006 pod redakcją Ży- wii Leszkowicz-Baczyńskiej opatrzony był podtytułem „Nowe pogranicza?”.
Z badań empirycznych, których rezultaty były tam prezentowane nie wyni- kało jednoznacznie, iż fakt akcesji Polski do Unii Europejskiej spowodował radykalne zmiany na terenach pogranicznych. Obserwacje socjologiczne nie wskazywały na znaczące przeobrażenia, na pojawienie się nowych, niezna- nych dotychczas badaczom zjawisk i problemów. Z artykułów umieszczonych w poprzednim tomie wynikało, że akcesja Polski do Unii Europejskiej nie wywołała zjawisk, których się najbardziej obawiano, np. wzrostu bezrobo- cia, wzrostu cen towarów, wykupu polskich ziem itp.
W niniejszym tomie Czytelnik znajdzie oprócz refleksji teoretycznej i metodologicznej, także wyniki najnowszych empirycznych badań socjo- logicznych prowadzonych na terenach przygranicznych. Można z nich od- czytać, że obawy artykułowane wcześniej nie potwierdziły się. Następują powolne, niewielkie, lecz trwałe zmiany w różnych wymiarach życia społecz- nego; także w świadomości mieszkańców terenów przygranicznych. Prawdo- podobnie okres dwóch lat był zbyt krótki, by uwidoczniły się konsekwencje zmiany makrostrukturalnej. Obecnie jest to możliwe. Widoczny jest kie- runek przeobrażeń i zarysowujące się tendencje; upływający czas sprzyjał będzie dokonaniu diagnozy skutków akcesji Polski dla jakości życia ludzi także na obrzeżach Polski.
Tak, jak w poprzednim tomie, w tym również, autorzy koncentrują swo- ją uwagę na obserwowanych, a także prawdopodobnych następstwach roz- szerzenia Unii Europejskiej na wszystkich pograniczach Polski.
Redaktorom tomu przyświecała idea zgromadzenia tekstów prezentują- cych najnowsze stanowiska teoretyczne i metodologiczne, dotyczące proble- matyki pograniczy oraz przedstawienie wyników badań empirycznych pro- wadzonych w ostatnich latach. Ilustrują one nowe zjawiska społeczne, które są lub mogą być konsekwencją procesów integracyjnych rozszerzającej się Europy. Głosy końcowe badaczy zawarte w postaci zapisu dyskusji, odnoszą się do podjętej próby wypracowania założeń teoretyczno-metodologicznych na potrzeby przyszłych badań porównawczych europejskich terenów przy- granicznych. Wskazują one na nowe aspekty, mogące uczynić studia trans- graniczne pełniejszymi i bardziej uniwersalnymi. Wszystko to skłoniło nas do przedstawienia propozycji zaproszenia do dyskusji reprezentantów innych nauk, takich jak geografia, ekonomia czy nauki polityczne, a także na prowa- dzenie studiów z perspektywy naszych sąsiadów. Taki dwugłos „ jak my ich widzimy, jak oni widzą nas” niewątpliwie wzbogaciłby prowadzone badania i ich wyniki.
Książka zawiera trzy odrębne części i wspomniany wcześniej zapis dys- kusji panelowej „Pogranicza integrującej się Europy – propozycje badawcze.
Oczekiwania i dylematy”.
W części I znajdują się, podobnie jak w poprzednich edycjach, arty- kuły poświęcone metodologicznym i teoretycznym aspektom badań pogra- niczy. Autorzy zgromadzonych tu tekstów ukazują nowe tendencje w em- pirycznych badaniach porównawczych (K.M. Słomczyński), stawiają pyta- nia o zasadność stosowania terminu pluralizmu kulturowego, szczególnie na obszarach granicznych (M. Niezgoda). Tu znalazły się również reflek- sje związane z analizą problematyki pogranicza w kontekście teorii trady- cji i lokalności (J. Bartkowski), odwoływanie się do refleksji teoretycznej i empirycznej praktyki w aspekcie regionalnego zróżnicowania pogranicza (M. Dębicki). Ta część książki zawiera również artykuły o charakterze teo- retycznym, odwołujące się do konkretnych, geograficznie wyodrębnionych terenów przygranicznych (J. Kurczewska, A. Sadowski). W tej części zo- stały rówież umieszczone teksty nawiązujące do tożsamości zbiorowych (Sz.
Krzyżaniak) oraz linii podziałów i poczucia konfliktowości na pograniczu na tle kraju (K. Janicka). Artykuł D. Wojakowskiego zawiera propozycję ujmo- wania problematyki i pograniczności w koncepcjach postmodernistycznych i konstruktywistycznych.
Głównym kryterium wyodrębnienia części II i III było geograficznie jednorodne umiejscowienie problematyki badawczej odnoszącej się do badań na pograniczach wschodnim, południowym i zachodnim.
W części II zamieszczono artykuły, w których prezentowane są wyniki badań empirycznych prowadzonych na pograniczu wschodnim i południo- wym. W tekstach H. Bojar, M. Bienieckiego D. Wojakowskiego, A. Engel- king, A. Adamiak-Gurdały przedstawione są analizy socjologiczne, które odnoszą się do pogranicza polsko-rosyjskiego, polsko-ukraińskiego, polsko- białoruskiego i polsko-litewskiego. W tej części pojawia się również prezen- tacja wyników badań przejść granicznych na Podkarpaciu, ze szczególnym uwzględnieniem charakterystyki społeczno-demograficznej „mrówek” (S. So- lecki) oraz komunikat z badań prowadzonych na przejściach granicznych polsko-ukraińskich i polsko-białoruskich z uwzględnieniem charakterystyki zachowań turystycznych (H. Ogryzko-Wiewiórowski). W omawianej partii artykułów znajduje się również tekst dotyczący badań życia obywatelskie- go na przykładzie Śląska Cieszyńskiego i jego mieszkańców po obu stronach Olzy (J. Kurczewski, H. Rusek) oraz opowieść antropologiczna o obchodach Święta Trzech Braci (M. Łajtar).
W części III znalazły się artykuły informujące o tradycji badań socjolo- gicznych pogranicza polsko-niemieckiego, począwszy od badań przedwojen- nych, kończąc na przeglądzie współczesnych ośrodków badawczych w Polsce, zajmujących się tą problematyką (A. Sakson).
Po raz pierwszy, opierając się na danych reprezentatywnych dla wo- jewództwa lubuskiego, ukazano migracyjną przeszłość jego mieszkańców (M. Zielińska, B. Trzop). Autorzy kolejnych dziewięciu artykułów odwołują się do danych uzyskane w badaniach prowadzonych w ramach Lubuskiego Sondażu Społecznego (LSS).
W tekstach E. Papiór, D. Szaban, A. Mielczarek-Żejmo przedstawione zostały postawy mieszkańców pogranicza wobec akcesji Polski do struktur unijnych oraz wobec dalszego rozszerzania UE. Znalazły się tutaj również analizy empiryczne dotyczące uwarunkowań opinii Lubuszan na temat wła- snej sytuacji materialnej w kontekście przemian ustrojowych (K. Lisow- ski), poszukiwania źródeł osiągania powodzenia w życiu (Ż. Leszkowicz- Baczyńska) oraz ról kobiecych w Polsce (J. Frątczak-Müller). W tej części znalazł się również tekst J. Leszkowicz-Baczyńskiego opisujący pracę zawo- dową i wyznaczniki stylu życia Lubuszan.
M. Zieliński w swoim artykule dokonał porównań pracy ankieterów Lu- buskiego Sondażu Społecznego i ankieterów realizujących Polski General- ny Sondaż Społeczny. Ostatni umieszczony w III części opracowania ar- tykuł (A. Petrat i inni) zawiera wyniki badań realizowanych po drugiej strony Odry.
W zakończeniu oddawanego Czytelnikowi tomu umieściliśmy zapis wspomnianej dyskusji panelowej, która odbyła się podczas konferencji zor- ganizowanej w Zielonej Górze w styczniu 2007 roku. Paneliści nie tylko dokonują podsumowania prowadzonych od wielu lat w ośrodku zielonogór- skim dyskusji dotyczących różnych aspektów transgraniczności, ale zwraca- ją uwagę na nowe problemy, które mogą stanowić dobry punkt wyjścia do podjęcia debaty w następnym wydaniu serii.
Wszystkim autorom tego tomu dziękujemy. Mamy jednocześnie nadzie- ję, że niniejsza praca — „Transgraniczność w perspektywie socjologicznej (VI). Pogranicza Polski w integrującej się Europie” — zbliża nas do przy- gotowania wspólnego projektu badawczego, który stanie się podstawą do realizacji na szerszą skalę analiz porównawczych różnych pograniczy.
Maria Zielińska, Beata Trzop, Krzysztof Lisowski
METODOLOGICZNE
I TEORETYCZNE ASPEKTY
BADA ´ N POGRANICZA
Lubuskie Towarzystwo Naukowe Zielona Góra
Kazimierz M. Słomczyński
Uniwersytet Zielonogórski Instytut Filozofii i Socjologii PAN
NOWE TENDENCJE W EMPIRYCZNYCH BADANIACH PORÓWNAWCZYCH.
IMPLIKACJE DLA BADAŃ POGRANICZA
W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost ilości publikacji zawiera- jących metodologiczną refleksję nad empirycznymi badaniami porównaw- czymi, zarówno międzykrajowymi, jak i historycznymi (Kohn 1989, Haller 1990, Słomczyński 1999, Harkenrath 2002). Ma to oczywiście wpływ na praktykę badawczą, podnosząc jej naukowy poziom poprzez uwzględnianie lepiej uzasadnionych standardów przeprowadzania badań i analiz zebranego materiału. W rozwoju porównawczych badań międzykrajowych szczególne znaczenie należy przypisać European Social Survey z dwóch powodów: zwią- zanymi z tym przedsięwzięciem studiami metododologicznymi oraz szkole- niem młodych naukowców w ramach programu ESS Train1.
Celem tego artykułu jest ukazanie, jak niektóre nowe tendencje w em- pirycznych badaniach porównawczych mogą być wykorzystywane w bada- niach pogranicza. Aby zrealizować ten cel, niezbędna jest dyskusja definicji pogranicza i typolologii badań nad pograniczem. Dyskusja ta prowadzi do wyodrębnienia dwóch typów badań: takich, w których zmienna wyjaśnia- na charakteryzuje indywidua (osoby) lub małe grupy indywiduów (rodziny) oraz takich, w których zmienna wyjaśniana charakteryzuje jednostki admi- nistracyjne, w których owe indywidua zamieszkują (województwa, powiaty, gminy). Inkorporacja nowych tendencji w empirycznych badaniach porów- nawczych do studiów nad pograniczem polega na zaproponowaniu modelu,
1Informacje na ten temat można uzyskać na stronie internetowej European Social Survey: www.europeansocialsurvey.org. Por. też Słomczyński 2004.
który łączy oba typy badań. Model ten opiera się na hierarchicznej anali- zie, która – jeśli właściwie jest stosowana – może uniknąć wielu pułapek metodologicznych, charakterystycznych dla każdego z wyróżnionych typów badań.
Definicje pogranicza i dwa typy badań porównawczych Można wyróżnić dwa zasadnicze typy definicji pogranicza. Sensu stricte, pogranicze to obszar w pobliżu granicy państwowej: położony na obrzeżach państwa, o określonych cechach etnicznych i kulturowych ludności po obu stronach granicy. „Tak rozumiane pogranicze uwidocznia się w życiu społecz- nym, ekonomicznym i w kulturze jako ‘obszar stykowy’ wskazujący z jednej strony na odrębność dwóch obszarów, a z drugiej strony – na wzajemne wpływy (przenikanie) w wyniku różnorodnych kontaktów przekraczających granicę. To przenikanie czyni z pogranicza obszar przejściowy, rodzaj po- mostu” (Bobowski i Borys 2003, s. 2). Sensu largo, pogranicze to sfera życia społecznego na obrzeżach jego centrum: „obszar„położony na obrzeżach spo- łeczeństwa, określonych cechach etnicznych i kulturowych ludności. Pojęcie pogranicza można rozciągnąć na sferę kulturowo–symboliczną przyjmując, że grupy etniczno–kulturowe stykają się w przestrzeni społecznej, która nie musi odpowiadać przestrzeni geograficznej (Staszczak 1978, Babiński 1994, Sadowski 1995, Kłoskowska 1995).
W artykule tym będziemy stosować definicje pogranicza sensu stricte.
Trzeba też wyjaśnić, że choć znaczna część badań pogranicza koncentruje się na jednym wybranym regionie — są to przede wszystkim badania mo- nograficzne — ten rodzaj badań będzie pozostawał poza zasięgiem naszych zainteresowań. Gdy wychodzi się poza idiograficzną deskrypcję, trzeba się- gać do porównań. Artykuł ten dotyczy badań pogranicza, w których expli- cite dokonuje się porównań lub co najmniej porównawcze aspekty badań są ważną ich stroną.
Jedną z typologii porównań można przeprowadzić ze względu na zmienne wyjaśniane. Typ pierwszy obejmuje badania, w których zmienne wyjaśniane to cechy indywiduów (osób) lub małych grup indywiduów (rodzin). Dotychczasowe analizy koncentrowały się na cechach indywi- duów różniących się ze względu na: (1) pogranicza oddzielone granicą, (2) sąsiednie polskie pogranicza, (3) pogranicze zachodnie, wschodnie, północne i południowe, (4) pogranicze i centrum. W innym artykule przedstawiono listę metodologicznych problemów tych badań (Słomczyński
i Bojanowski 2003). W tym artykule zajmiemy się problemami typowymi dla badań surveyowych.
Drugi typ obejmuje badania, w których zmienne wyjaśniane to cechy obszarów pogranicza – jednostek administracyjnych. Chodzi tutaj o takie jednostki, jak: (1) województwa przygraniczne (11 przypadków), (2) powia- ty w województwach przygranicznych (183 + 48 miast na prawach powiatów
= 231 przypadków, w tym powiaty przygraniczne – 63 przypadki), a tak- że (3) gminy w województwach przygranicznych (1146 przypadków, w tym gminy w powiatach przygranicznych – 379 przypadków). Skoncentrujemy się na metodologicznych problemach badań tego typu, biorąc województwo, powiat i gminę jako jednostki administracyjne, do których metodologiczne problemy zmiennych ekologicznych stosują się w całej rozciągłości.
Metodologiczne problemy analiz danych sondażowych na terenach pogranicznych
Badania porównawcze dostarczyły sporo materiału o metodologicznych pro- blemach, dotyczących pomiaru zmiennych konstruowanych w oparciu o wy- powiedzi respondentów. Tradycyjnie, w ramach behawioralnego paradyg- matu analizy danych sondażowych, problemy badań porównawczych kon- centrują się wokół ustalenia semantycznej i funkcjonalnej ekwiwalentności.
Nowe tendencje w empirycznych badaniach porównawczych wynikają głów- nie z przyjęcia paradygmatu poznawczego, który rozpatruje respondenta w kategoriach podejmowania decyzji: czy i co odpowiedzieć w warunkach niepewności, gdyż w wywiadzie nie wiadomo, co nastąpi dalej, jakie będą konsekwencje odpowiedzi dla następnych pytań. Cognitive Aspects of Su- rvey Methodology (CASM) jest interdyscyplinarnym podejściem, które rzu- ca nowe światło na funkcjonalną ekwiwalentność. Żeby ją osiągnąć, należy zadbać, aby respondenci z różnych środowisk tak samo rozumieli (interpre- towali) pytania kwestionariusza, w podobny sposób docierali do informacji i tworzyli sądy, ale i mieli wspólne formalne podstawy do redagowania swo- ich wypowiedzi.
W ramach paradygmatu CASM zaczęto stosować szeroką gamę tech- nik badawczych, aby poznać „od podszewki” rolę respondenta w sytuacji wywiadu kwestionariuszowego. Do technik tych należy zaliczyć protokół werbalny zapisywany zaraz po wywiadzie, protokół retrospektywny, kodo- wanie zachowania respondenta podczas wywiadu, sortowanie odpowiedzi, panel ekspercki, pomiar czasu odpowiedzi i wreszcie — szeroko rozumia- ny eksperyment. W kontekście badań porównawczych wszystkie te techniki
mają na celu uzyskanie ekwiwalentności tego, co w wyniku wywiadu ma się zmierzyć.
W sondażowych badaniach międzykrajowych powstaje kwestia ekwi- walentności formalnej, polegającej na stosowaniu tego samego narzędzia.
Wiąże się to z odpowiednim przetłumaczeniem pojęć (patrz Słomczyński 2004: 20). Jak słusznie zauważa jedna z badaczek: „Podwójne tłumaczenie przez dwóch niezależnych tłumaczy, tłumaczenie wsteczne oraz zewnętrzna walidacja ekspercka powinny stać się standardem. Należy poświęcić uwagę wszystkim elementom kwestionariusza: pytaniom, alternatywom odpowie- dzi w kafeterii, skalom, instrukcjom, kartom respondenta – za każdym ra- zem decydując o wyborze słów, szyku w zdaniu, rejestrze i stylu. Zarówno tłumacze, jak i zespół badawczy muszą zrobić wszystko, co możliwe, żeby zminimalizować obciążenia kulturowe” (Grabowska 2007: 157).
W porównawczych badaniach pograniczy problemy tłumaczenia wy- stępują, gdy porównania dotyczą pograniczy oddzielonych granicą, a więc zazwyczaj zbiorowości mówiących różnymi językami. W niewielkim stopniu problemy te mogą wystąpić w badaniach porównawczych różnych terenów przygranicznych Polski, szczególnie w tych regionach, gdzie regionalizmy językowe są mocno „wymieszane” z formalnym językiem polskim.
Jednakże inną kwestią jest ekwiwalentność funkcjonalna, gdyż nawet na gruncie tego samego języka konotacje wskaźników mogą różnić się regional- nie. Przekonanie o odmienności postaw wobec różnych kwestii społecznych oraz o specyficznych zachowaniach może być wyrażone w formie hipotezy efektu pogranicza (por. Sadowski 1995). Uzasadnienie tej tezy, polegające na znalezieniu różnic między poszczególnymi pograniczami z jednej strony, a „niepograniczem” – z drugiej, wymaga szczegółowych analiz (Słomczyń- ski i Bojanowski 2003: 26–28). Niewątpliwie praca Bartkowskiego (2003) dostarcza danych świadczących na korzyść tezy o historycznych korzeniach zróżnicowania regionalnego w Polsce. Autor wykazuje specyfikę Ziem Za- chodnich i Północnych, pisząc: „Ogólny charakter reżimu zaborczego powo- dował, że inna była reakcja społeczeństwa polskiego tam, gdzie ucisk był głównie polityczny, a inna, gdy dołączało się do tego zagrożenie ekonomiczne i kulturowe” (Bartkowski 2003: 133).
Próba zastosowania schematu kontrastów do badania efektu pograni- cza przez porównanie wyników badań sondażowych prowadzonych na te- renie województwa lubuskiego (LSS) i pięciu województw centralnych Pol- ski (PGSS) została podjęta przez Marię Zielińską. Autorka ta przedstawiła analizę pozwalającą przyjąć hipotezę mówiącą o występowaniu efektu po- granicza w stosunku do projekcji polskiej tożsamości ze względu na zawód,
religijność i paternalizm państwowy. W województwie lubuskim, czym dana osoba ma wyższy status zawodowy, jest bardziej religijna i bardziej popiera paternalizm, tym intensywniej przejawia projekt polskiej tożsamości. Ana- lizy dowiodły, iż takie związki nie zachodzą w przypadku centrum. Mamy więc do czynienia z interakcyjnym oddziaływaniem tych zmiennych polega- jącym na tym, iż ich istotny wpływ występuje tylko na pograniczu.
Metodologiczne problemy analiz danych ekologicznych z terenów pogranicznych
W tej części artykułu przedstawimy główne problemy metodologiczne analiz gmin, powiatów i województw przygranicznych. Lista tych problemów jest następująca:
1. problemy reprezentacji jednostek obserwacji. Gmina, powiat i woje- wództwo jako jednostki obserwacji nastręczają dwa szczególne proble- my związane z reprezentacją:
1a) problem „próby”. Rozpatrzmy ten problem na przykładzie po- wiatów. Wszystkich powiatów jest ponad 300. „Próba” powiatów przygranicznych, około 200, nie reprezentuje uniwersum, do któ- rych te powiaty należą,
1b) problem losowości. Gminy, powiaty i województwa przygraniczne nie stanowią losowej próby w sensie statystycznym i w związku z tym nie można stosować statystyki inferencyjnej;
2. problemy ekwiwalentności jednostek obserwacji:
2a) problem nierównych rozmiarów – i szerzej: nierównej wagi – jed- nostek obserwacji. Ogólnie rzecz biorąc, związki między zmien- nymi mogą być wynikiem tego, co dzieje się w relatywnie małych powiatach, gdyż jest ich więcej,
2b) problem nierównej heterogeniczności jednostek obserwacji. Nie- które powiaty są względnie jednolite pod względem stopnia roz- woju ekonomicznego, inne nie. Analiza związków między zmien- nymi charakteryzującymi powiaty powinna uwzględniać kontrolę heterogeniczności jednostek obserwacji;
3. problemy niezależności jednostek obserwacji:
3a) problem Galtona. W analizie statystycznej jednostki obserwa- cji powinny być niezależne od siebie. W praktyce trudno jest
wykluczyć możliwość, że dany związek między zmiennymi cha- rakteryzującymi powiaty nie jest powodowany procesem dyfuzji, 3b) problem historycznej predeterminacji. o ile problem Galtona nie specyfikuje, dlaczego pewne obszary „imitują” inne, to nie można wykluczyć, że część zależności jednostek obserwacji wynika z hi- storycznych uwarunkowań i faktu, że dane obszary w przeszłości były częścią tych samych jednostek administracyjnych;
4. problemy wiarygodności i rzetelności pomiaru:
4a) problem jakości informacji. Statystyczna informacja o gminach, powiatach i województwach jest nierównej jakości. Ogólnie: czym wyższy stopień rozwoju społeczno–ekonomicznego, tym informa- cja bardziej wiarygodna. Dotyczy to także gmin, powiatów i wo- jewództw,
4b) problem ciągłości informacji. Ze względu na zmiany adminstra- cyjne w Polsce, część informacji o powiatach jest trudna do usta- lenia dla odległych punktów czasowych z przeszłości.
Rozwój międzykrajowych badań porównawczych doprowadził do co- raz częstszego stosowania właściwego aparatu statystycznego, aby przedsta- wione problemy rozwiązać. Środkiem zaradczym dla naruszonej reprezen- tacji jednostek obserwacji jest powtarzane „próbkowanie” (bootstrapping) jednostek obserwacji. Problemy ekwiwalentności jednostek obserwacji roz- wiązywane są przez używanie różnego rodzaju wag dla jednostek obserwa- cji. Z problemami niezależności jednostek obserwacji można sobie poradzić przez stosowanie zmiennych kontrolnych, odwzorowujących zależności mię- dzy jednostkami obserwacji. Problemy wiarygodności pomiaru rozwiązywa- ne są przez zastosowanie technik kontroli jakości informacji, które polegają na wprowadzeniu zmiennych opisujących, w jakim stopniu mamy zaufanie do danych.
Połączenie analiz, w których występują zmienne charakteryzujące osoby i zmienne charakteryzujące jednostki administracyjne
Przyjmijmy, że przeprowadzamy badania typu surveyowego i mamy infor- macje nie tylko o cechach respondentów (Y, X), ale także o cechach gmin (G), powiatów (P ) i województw (W ), w których respondenci mieszkają.
Wówczas w analizach należy strosować modelowanie hierarchiczne, które oparte jest na następującym zbiorze równań:
Yijkl= Xi+ Gj + Pk+ Wl+ Eijkl Gjkl = Pk+ Wl+ Ejkl
Pkl= Wl+ Ekl
gdzie Yijkl – wartość zmiennej zależnej osoby i zamieszkałej w gminie j, powiecie k i województwie l. Zmienne X, G, P i W odnoszą się odpowied- nio do osób, gmin, powiatów i województw. Eijkl, Ejkl i Ekl są błędami przewidywania w równaniach dla cech osób, gmin i powiatów.
W Polsce dostępny jest program STATA, który zawiera modelowanie hierarchiczne. Stosując ten program postaram odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje efekt pogranicza zachodniego w stosunku do „centrum” pod wzglę- dem postaw pro–demokratycznych i ich głównych determinant. W tym celu wykorzystano dane z ogólnopolskich badań panelowych POLPAN, w któ- rych respondenci udzielali wywiadu w latach 1988, 1993, 1998 i 2003. W do- stępnym zbiorze panelowym zapisana jest informacja o województwie, w ja- kim mieszka respondent, ale nie o powiecie i gminie. W celach eksperymen- talnych, na podstawie adresów dokonano identyfikacji powiatów i gmin dla 300 przypadków. W identyfikacji tej korzystano z danych adresowych z 1988 roku, ale przyporządkowano je podziałom administracyjnym z 2003 roku.
Analizy prezentowane w tym artykule opierają sie na następujących wskaźnikach postaw prodemokratycznych:
• y1– demokracja polega na tym, że po wyborach mniejszość musi pod- porządkować się woli większości (odpowiedzi: od zdecydowanie się zga- dzam 5, do zdecydowanie się nie zgadzam 1),
• y2 – jeżeli rządzący dobrze dbają o dobro obywateli, to ciągłe wybory nie są potrzebne (odpowiedzi: od zdecydowanie się nie zgadzam 5, do zdecydowanie się zgadzam 1),
• y3 – w życiu politycznym mniejszość powinna mieć nieskrępowane prawo krytykowania decyzji większości (odpowiedzi: od zdecydowanie się zgadzam 5, do zdecydowanie się nie zgadzam 1),
• y4 – jeżeli państwem rządzi mądry przywódca, to nie musi specjalnie liczyć się z prawem (odpowiedzi: od zdecydowanie się nie zgadzam 5, do zdecydowanie się zgadzam 1).
We wstępnych analizach sporo uwagi poświęcono problemowi ekwiwa- lentności zmiennej zależnej (Y), starając się odpowiedzieć na dwa pyta- nia: (1) czy istnieje różnica między pograniczem zachodnim a centrum pod względem konsystencji wskaźników zmiennej Y, to jest korelacji między y1, y2, y3 i y4 oraz (2) czy istnieje różnica między pograniczem zachodnim a centrum pod względem intensywności zbiorczego konstruktu Y. Wyko- rzystując eksperymentalną próbę 300 przypadków dokonano wielu analiz, które na te dwa pytania dały dość jednoznaczne odpowiedzi.
Jeżeli chodzi o różnice między pograniczem zachodnim a centrum pod względem konsystencji wskaźników zmiennej Y, to nie są one istotne sta- tystycznie na poziomie gmin, powiatów i województw. W szczególności do- wodzą tego testy istotności różnic współczynników eksploracyjnej analizy czynnikowej. Ponadto, w konfirmacyjnej analizie czynnikowej wspólny mo- del dla pogranicza zachodniego i centrum nie różni się statystycznie od mo- deli oddzielnych. Ogólnie, można przyjąć, że rozumienie pojęcia demokracji nie jest w Polsce tak zróżnicowane regionalnie, aby pogranicze zachodnie różniło się od centrum.
Natomiast wstępne analizy ujawniły statystycznie istotny efekt powia- tów i województw pogranicza zachodniego na intensywność postaw pro–
demokratycznych. Dlatego też w analizie zasadniczej skupiono się na po- wiatach i województwach, a pominięto efekt gmin. W analizie całego zbioru danych okazało się, iż efekt powiatów i województw pogranicza zachodniego utrzymuje się na istotnym statystycznie poziomie2.
Pakiet STATA pozwala na powtarzane „próbkowanie” (bootstrapping) jednostek obserwacji, używanie różnego rodzaju wag dla jednostek obserwa- cji, stosowanie zmiennych kontrolnych, odwzorowujących zależności między jednostkami obserwacji, kontrolę jakości informacji. Można ten program sto- sować do dowolnej ilości poziomów analizy. Na przykład, w Lubuskim Son- dażu Społecznym można go stosować do wyjaśniania postaw i zachowań osób z województwa lubuskiego, używając informacji nie tylko o samych respondentach, lecz także o gminach i powiatach, w których respondenci mieszkają.
Zakończenie
Intencją tego artykułu jest stworzenie zachęty do podejmowania badań nad pograniczem w perspektywie komparatywistycznej, gdzie porównuje się (1)
2Szczegółowe tabele wynikowe są dostępne u autora: slomczynski.1@sociology.osu.edu.
pogranicza oddzielone granicą, (2) sąsiednie polskie pogranicza, (3) pogra- nicze zachodnie, wschodnie, północne i południowe oraz (4) pogranicze i centrum (Słomczyński i Bojanowski 2005). W dokonywaniu porównań tego rodzaju napotyka się na podobne problemy, jak w porównawczych bada- niach międzykrajowych. Metodologia tych badań jest stosunkowo dobrze rozwinięta i do podobnych problemów warto stosować wypróbowane już narzędzia badawcze.
W artykule tym wyróżniono dwa typy badań nad pograniczem w zależ- ności od zmiennych: z jednej stronny indywidualnych, a z drugiej – ekolo- gicznych. Po przedstawieniu metodologicznych problemów obu typów badań zaproponowano model, w którym starano się połączyć oba rodzaje zmien- nych. Model ten opiera się na modelowaniu hierarchicznym i może być reali- zowany przy użyciu pakietu statystycznego STATA. Podany przykład do- wodzi istnienie efektu pogranicza na poziomie powiatów i województw, ale nie gmin. Jednakże do wniosku tego trzeba podchodzić ostrożnie ze względu na ograniczoną bazę danych.
Literatura
Babiński G.(1994), Pogranicze etniczne, pogranicze kulturowe, peryferie, [w:] Pograni- cze. Studia Społeczne, t. IV, red. A. Sadowski, Białystok.
Bartkowski J.(2003), Tradycja i polityka, Wpływ tradycji kulturowych polskich regio- nów na współczesne zachowania społeczne i polityczne, Warszawa.
Bobowski Z. i Borys T.(2003), Statystyka obszarów transgranicznych – podstawowe problemy metodyczne. Centrum Statystyki Regionalnej (http://csr.ae.poznan.pl/
index.php3?oficyna1997=r4_3.php3).
Haller M. (1990), The Chalenge of Comparative Sociology in the Transformation of Europe, Interantional Sociology 5(2).
Harkenrath M. (2002), Quantitative Cross–National Analysis Asw Research Tool in Sociology of Developing Countries: A Critical Examination, Current Sociology 50(4).
Kłoskowska A.(1995), Otwarte i zamknięte postawy narodowe w sytuacji pogranicza, Kultura i Społeczeństwo, Nr 3.
Kohn M.L.(1989), Cross–National Research in Sociology, Beverly Hill.
Słomczyński K.M i M. Bojanowski (2003), Pogranicze jako przedmiot badań so- cjologicznych: uwagi metodologiczne, [w:] Transgraniczność w perspektywie so- cjologicznej. Teorie, studia, interpretacje, red. M. Zielińska, Wyd. Naukowe LTN, s. 23–34.
Słomczyński K.M. (1999), Międzykrajowe badania porównawcze, [w:] Encyklopedia Socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 238–243.
—(2004), Polska metodologia socjologicznych badań empirycznych na tle międzynarodo- wym, [w:] Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych, Wyd.
IFiS PAN, red. P.B. Sztabiński, F. Sztabiński, Z. Sawiński,Warszawa, s. 13–22.
—(2004), Europejski sondaż społeczny a inne międzynarodowe badania surveyowe. Cze- go można nauczyć się z analiz porównawczych?, [w:] ASK, nr 13, s. 9–26.
Sadowski A.(1995), Pogranicze polsko–białoruskie: Tożsamość mieszkańców, Białystok.
Staszczak Z.(1978) Pogranicze polsko-niemieckie jako pogranicze kulturowe, Poznań.
Zielińska M.(2007), Pogranicze i centrum. Wybrane problemy analiz porównawczych w badaniach sondażowych, maszynopis, IS UZ.
Kazimierz M. Słomczyński
NEW TENDENCIES IN EMPIRICAL COMPARATIVE STUDIES IMPLICATIONS FOR BORDERLAND STUDIES
Abstract
The article depicts two types of studies: the ones where a dependent variable character- izes individuals (persons) or small groups of individuals (families), and the ones where a dependent variable characterizes administrative units inhabited by these individuals (voivodeships, poviats, gminas). Empirical comparative studies made it possible to single out unique methodological problems for each of types connected with the equivalence of variables and independence of observational units. The article suggests a model that is based on a hierarchical analysis, in which individual and ecological variables are interre- lated. This model makes it possible to avoid methodological problems characteristic of the two mentioned types ofstudies.
Lubuskie Towarzystwo Naukowe Zielona Góra
Dariusz Wojakowski
Uniwersytet Rzeszowski
POZA SOCJOLOGIĘ POGRANICZA:
W POSZUKIWANIU NOWYCH UJĘĆ
TEORETYCZNYCH DLA ZJAWISK POGRANICZNOŚCI
Wprowadzenie
Socjologia pogranicza to dyscyplina młoda i dynamiczna. Jej dynamika przejawia się zarówno w rosnącej nieprzerwanie liczbie badań i publikacji z tego zakresu, jak i w wielokierunkowości poszukiwań teoretycznych. Pomi- mo że co jakiś czas pojawiają się teksty, próbujące uchwycić lub skon- struować pewien zespół paradygmatycznych dla tej dyscypliny pojęć i tez (Kwaśniewicz 1999, Sadowski 2001, Wojakowski 2002), nie istnieje na ra- zie teoria pogranicza. Co najwyżej w ostatnim dziesięcioleciu utrwalił się pewien zespół szczególnie popularnych definicji, nośnych typologii i ważnych problemów. Jak zauważa Grzegorz Babiński (2005:100): „W narastającej lawinowo literaturze poświęconej problematyce pogranicza samo zjawisko pogranicza definiowane bywa na ogół w sposób raczej tradycyjny”. Na tej podstawie można zakładać istnienie w ramach owej subdyscypliny pewnego dyskretnego paradygmatu, zapewne niekompletnego i nietrwałego. Mimo to, tytuł niniejszego artykułu jest świadomym nadużyciem formy, gdyż trud- no wykraczać poza dziedzinę wiedzy, która jest, póki co, w małym stop- niu świadoma swoich granic (Wojakowski 2002). Tradycyjność myślenia o pograniczu zachęca jednak do poszukiwania nowych ujęć zjawiska.
Należy podkreślić, że rozważania niniejsze powinny być traktowane przede wszystkim jako zapis pewnego hic et nunc teoretycznej reflek- sji nad pograniczem i poszukiwanie potencjalnych kierunków jej rozwo-
ju. Z racji objętości i logiki rozprawy, podjęte są tu rozważania nad kon- cepcjami pogranicza, które w opinii autora wydają się być szczególnie atrakcyjne. Inspiracją dla prezentowanego tu ujęcia problemu pogranicza była koncepcja Babińskiego (2001) starych i nowych pograniczy. Są to dwa przeciwstawne typy pograniczności. Pierwszy z nich umiejscowiony jest na określonym terytorium, wytworzony przez dzieje, a takie cechy starego pogranicza, jak przejściowość kultur i społecznych podziałów zdradzają także zakorzenienie miejscowej ludności. Drugi typ to pro- dukt migracji, gdzie terytorium odgrywa niewielką rolę, ale za to ma charakter symboliczny. Kontakt między przedstawicielami różnych grup etnicznych jest ewidentny, lecz słabo powiązany z jakimiś szczególnymi właściwościami przestrzeni, w jakiej ma on miejsce. Typologia ta wyni- ka, moim zdaniem, z pewnego napięcia obecnego w całym „tradycyjnym, dyskretnym paradygmacie” pogranicza – napięcia pomiędzy tym, co tery- torialne a tym, co symboliczne w teoretycznym ujmowaniu pogranicza (por. Babiński 2005, 102–103).
Z owym dualizmem pogranicza powiązać można dwie przedsta- wione niedawno koncepcje teoretyczne, które wykorzystuję w tym artykule: pogranicza jako pluralistycznego społeczeństwa regional- nego (Sadowski 2004; 2005) i granicy państwowej jako doświad- czenia życia i instytucji społecznej (Kurczewska 2003, 2005). Jak zauważył G. Babiński (2005: 100), współczesna socjologia i pojęcie pogranicza pozostają pod wpływem pewnych teoretycznych uwarunk- owań, wśród których wymienia perspektywę konstruktywistyczną i postmodernistyczną. Wydaje mi się, że przywołane tu koncepc- je otwierają polską socjologię pogranicza na te właśnie perspektywy teoretyczne.
Praca nie zmierza jednak do pogłębiania czy akceptacji dualizmu pogranicza, lecz raczej do jego przezwyciężenia. Dwie wizje pogranicza – odbijające się w typologii Babińskiego i rozwijane w nowych opraco- waniach Andrzeja Sadowskiego i Joanny Kurczewskiej – zwracają się ku różnym, lecz zasadniczym aspektom zjawiska pograniczności. Owe dwa as- pekty najjaskrawiej są widoczne w opisie pogranicza globalnego przedstaw- ionego w Społeczeństwie w stanie oblężenia Zygmunta Baumana (2006).
Baumanowska wizja pogranicza jest bardzo autonomiczna od tego, co napisano o tym fenomenie w polskiej literaturze socjologicznej i antropolog- icznej. Dlatego właśnie, poprzez przeciwstawienie się powszechnym obra- zom pogranicza, obnaża ona istotę pograniczności. Bauman podkreślając płynność i nieokreśloność przestrzeni na pograniczu oraz chaos społecznych
działań implicite wskazuje na to, że dyskurs odnoszący się do pogranicza nie może być prowadzony bez odniesienia się do problemu jego terytorial- ności i związanego z nim ładu społecznego. Tak konstruowany dyskurs teoretyczny umożliwia owo postulowane tu wykraczanie poza dotychcza- sowy „dyskretny paradygmat” w kierunku przyswojenia sobie nowych per- spektyw teoretycznych, a być może nadaje też socjologii pogranicza swoisty przedmiot, który do tej pory nie został precyzyjnie wskazany (por. Wo- jakowski 2002, Sadowski 2004).
Pogranicze – ponowoczesny model terytorialności?
Związek między pograniczem jako analizowaną przez socjologów sytuacją społeczną a odpowiadającym jej/mu terytorium, jest już dłuższy czas przedmiotem kontrowersji teoretycznych (por. Babiński 1999, Sadowski 1999, Wojakowski 2002). Zawieszenie terytorialności jako cechy definiującej pogranicze, a nawet jej kwestionowanie, jakie pojawiało się przede wszys- tkim za sprawą popularności definicji pogranicza Antoniny Kłoskowskiej (1996: 125), rozmywa jednak istotę zjawiska (Wojakowski 2002: 47 i nast.).
Fakt ten spowodował, że w niedawnej pracy A. Sadowskiego pojawia się pos- tulat, „aby kategorii pogranicza nie odrywać od zmiennej terytorium, cho- ciaż może ona mieć bardzo różne znaczenia w przypadku szczególnie grup o charakterze migracyjnym. [. . . ] Oderwanie grup etniczno-kulturowych od terytorium (starego lub oswajanego nowego) moim zdaniem powoduje, że traci sens używanie kategorii pogranicza do opisu stosunków etnicznych czy międzyetnicznych” (2004, 20–21).
Teza ta jest zasadniczym twierdzeniem pozwalającym opisywać i badać pogranicze jako fenomen opierający się na bazie wspólnoty terytorium i różnicy kultur. Jest to więc ogólna właściwość pogranicza, która może być wyrażana poprzez różne pojęcia i tezy szczegółowe. W przy- padku koncepcji A. Sadowskiego ta konkretyzacja zdaje się prowadzić do charakterystyki pogranicza jako specyficznego typu regionu (2005: 150 i nast.). Nie jest to rozwiązanie obce dotychczasowej socjologii pogranicza.
Regionalna perspektywa w opisie pogranicza pojawiała się wcześniej w pra- cach T. Popławskiego (1995) i M. Szczepańskiego (1997, 2001). Koncepcja Sadowskiego wyróżnia się jednak precyzją terminologiczną i przejrzys- tością koncepcji. Widać w niej, że istotnym łącznikiem umożliwiającym powiązanie problematyki etnicznej, z jaką do tej pory było utożsamiane zjawisko pograniczności i regionalnej, są: koncepcja ojczyzny Stanisława
Ossowskiego (Sadowski 2004: 24–25, Sadowski 2005: 157) oraz sprowadzenie obu tych obszarów badawczych do „problemów tożsamościowych”.
W tym pierwszym przypadku trzeba zauważyć, że Ossowskiemu dawno temu udało się umiejętnie wykazać związki między tym, co terytorialne a etniczne czy – wnikając w istotę poruszanych w jego esejach problemów – tym, co terytorialne a kulturowe1. Terytorium (czyli określona fizycz- na przestrzeń) jest źródłem wytwarzania pewnych obrazów kulturowych, ojczyzn. Terytorium i wytwory kulturowe korelują ze sobą (por. Ossowski, 1967: 234), co dziś jest jeszcze łatwiej uchwycić, jeżeli pomyślimy o naro- dzie jako artefakcie kulturowym (Anderson 1997). Dzieje się tak zarówno w społecznej makroskali, jak i mikroskali (co na przykład zauważa R. Suli- ma; 2003). Nie ma więc powodów, by w taki sam sposób nie postrze- gać i opisywać fenomenów mezospołecznych: regionu i pogranicza. Jeżeli społeczność lokalna jest po części społecznością wyobrażoną (Wojakowski 2006), pogranicze będzie tym bardziej miało właśnie taki charakter (Sado- wski 2004: 25).
Oznacza to, że refleksja teoretyczna poświęcona owym dwóm katego- riom (czy raczej sferom) zjawisk społecznych w ostatnich latach ujawniła wiele punktów stycznych. Ewidentnym przykładem takiej styczności jest opis zjawisk etnicznych oraz regionu w odniesieniu do problemu tożsamoś- ci. Jak zauważa Anna Gąsior–Niemiec (2006), takie zbliżenie konceptu- alne etniczności i regionalizmu nie jest wyłącznie efektem woli badaczy społecznych, lecz wynika z idei i praktyk związanych z funkcjonowaniem Unii Europejskiej (a wcześniej EWG). W myśl tych koncepcji regiony miały m.in. „zostać sukcesorami państw narodowych w niwelowaniu nierównoś- ci społeczno–ekonomicznych [. . . ] i budowaniu więzi społecznych. Innymi słowy, regiony miały stać się we współczesnej Europie zarówno ‘lokomotywa- mi rozwoju’, jak i ‘wspólnotami losu’ oraz ‘wspólnotami tradycji’ (Gąsior–
Niemiec 2006: 393). Nie wnikając w realność finalności projektu, zauważyć trzeba, że taka praktyka polityczno–administracyjna spowodowała, że wyła- niający się z niej neoregionalizm może być analizowany w sposób podobny, jak niektóre zjawiska etniczne.
Kulturowe wyobrażenia terytorialności i tożsamościowy charakter nowego regionalizmu umożliwiają przepływy pojęć i teorii pomiędzy ana-
1Kongenialność tych prac ujawnia się dziś w popularności koncepcji ojczyzny – małej, ideologicznej czy lokalnej – w różnych koncepcjach próbujących uchwycić współczesną rzeczywistość społeczną na różnych poziomach jej opisu. Por. Kurczewska 2003a, Kur- czewska 2004, Łukowski 2002, Sulima 2001.
lizą narodu, etniczności, regionu i pogranicza. Problem przełożenia owych pojęć i założeń zaczyna dotyczyć wyłącznie innego poziomu analizy zjawisk społecznych, czyli – używając archaicznego trochę, lecz bardzo precyzyjnego języka Pawła Rybickiego – innego rzędu struktury społecznej. W takim ujęciu społeczność regionalna może być traktowana jako „trochę” społe- czeństwo (narodowe, globalne), a więc pogranicze będzie mezostruktural- nym odpowiednikiem społeczeństwa wielokulturowego. Takie są dokład- nie wnioski z tekstów A. Sadowskiego i taka wyłania się z nich koncepcja pogranicza (tenże 2004: 26, tenże 2005:160).
Pogranicze jako regionalna społeczność wielokulturowa jest więc pewną potencjalnie kompletną formą konceptualizacji fenomenu wspólnoty tery- torium i różnicy kulturowej, która może stać się wartościowym punk- tem odniesienia w projektowaniu badań nad pograniczem – w tym badań porównawczych. Tego typu badania wydają się bowiem być szczególnym miernikiem rozwoju teoretycznego socjologii pogranicza, jak i każdej innej dyscypliny naukowej. Poszukując jednak pewnych pomysłów, które mogły- by rozszerzyć ów punkt widzenia pogranicza i pamiętając, że koncepcja ta zakorzenia się na związku pograniczności z terytorialnością, warto zwrócić się ku obrazom pogranicza proponowanym przez antropologię i socjologię postmodernistyczną.
Zestawienie charakterystyk pogranicza pojawiających się u Z. Baumana czy A. Gupty i J. Fergusona z koncepcją A. Sadowskiego może wydawać się kontradyktoryjne. Teza Z. Baumana, że „przestrzeń globalna nabrała charakteru pogranicza” (2006: 107) buduje się na tym, iż: „Siła i słabość, zagrożenie i bezpieczeństwo stały się obecnie kwestiami ponadterytorialny- mi” (tamże: 105). W efekcie przestrzeń owa jest „nieskolonizowaną, pozosta- jącą poza kontrolą polityczną, całkowicie wolną >przestrzenią przepływów<
(tamże: 106). A. Gupta i J. Ferguson natomiast wprost atakują aparat pojęciowy nieobcy polskiej socjologii pogranicza: „Fikcja kultur rozumi- anych jako odrębne, przypominające przedmioty zjawiska, zajmujące odręb- ne przestrzenie, staje się mało wiarygodna dla mieszkańców pograniczy [. . . ]. ‘Wielokulturowość’ to zarówno kiepski sposób uznania faktu, że kultu- ry utraciły swe punkty oparcia w konkretnych miejscach, jak również próba ujęcia owej wielości kultur w ramach tożsamości kulturowej” (2004: 268).2
2Ciekawym tekstem krytycznym wobec pewnych elementów socjologicznej koncepcji pogranicza, który odwołuje się do identycznych argumentów, jest artykuł Justyny Straczuk (2006).
Podobnie pozornie niezbieżne wydają się być wizje świata przy- woływanych tu autorów postmodernistycznych. Aby jednak nie wchodzić w szczegółowe dywagacje3 wystarczy stwierdzić, że łączy te teksty pewien paradygmatyczny obraz współczesnego świata. Rekonstruując ów obraz, da- je się zauważyć, że pojęcie pogranicza wiąże się u tych autorów z płyn- nym ujmowaniem przestrzeni i relacji między „terytorialnym” a społecznym i kulturowym. Tekst A. Gupty i J. Fergusona poświęcony jest „dekon- strukcji” dotychczasowych założeń o związkach między przestrzenią fizyczną a zjawiskami kulturowymi: „W rozdrobnionej przestrzeni ponowoczesności, przestrzeń nie straciła znaczenia: uległa reterytorializacji w taki sposób, że nie odpowiada to już doświadczeniu przestrzeni, które cechowało szczy- towy okres nowoczesności. [. . . ] W świecie diaspory, ponadnarodowych przepływów kulturowych, masowych przemieszczeń ludności, dawne pró- by odwzorowywania świata jako zbioru regionów kulturowych czy ojczyzn, zderzają się z olśniewającą mnogością post-kolonialnych symulakr, podwo- jeń i zwielokrotnień [. . . ]. W tej kulturowej grze diaspory, znajome linie oddzielające ‘tu’ od ‘tam’, centrum od peryferii, kolonie od metropolii ule- gają zatarciu” (Gupta, Ferguson 2004, 270–271).
Nie jest to więc zupełna negacja takiej relacji, lecz inne odczytanie jej charakteru. Problem terytorialności w badaniu zjawisk społecznych i kul- turowych został postawiony tu na pierwszym miejscu. Zdaniem autorów jednak związek owych zjawisk z miejscem jest bardziej symboliczny niż realny. Zestawiając to założenie z koncepcją ojczyzny Ossowskiego, trud- no jest się doszukać szczególnej oryginalności4. Wartością tekstu jest jed- nak zorientowanie się na kognitywny dysonans wynikający z rozpozna- nia „odklejenia się” obrazów kultur i społeczności od określonych tery- toriów5 przy jednoczesnej konstatacji, że nasze życie jest „w dużym stop- niu ’zlokalizowane’ w sensie społecznym” (tamże: 272). Podejmując się na
3Można zauważyć, że cytowane tu prace różnią się raczej otoczką ideologiczną niż ogólnymi założeniami. Różnice te można sprowadzić do wskazywanego już dawno przez G. Babińskiego (1999) problemu ideologii pogranicza. W wydaniu Z. Baumana mamy do czynienia z pesymistyczną wizją globalnego pogranicza, Gupta i Ferguson przedstawiają zaś optymistyczny wariant wynikający z podobnych założeń.
4Dla przypomnienia zacytować można polskiego klasyka: „Ojczyzna stanowi bogaty ze- spół wartości odgrywających doniosłą rolę w kulturze narodowej, a pewna swoista postawa względem ojczystego terytorium jest nieodzownym elementem tej kultury. . . ” (Ossowski 1967: 233, kurs. D.W). Odmienna forma językowa zawiera znaczenia identyczne niemalże z koncepcją reterytorializacji.
5W antropologii postmodernistycznej zjawisko to związane jest z założeniem społecznej i kulturowej ciągłości w ramach globalnej ekumeny – „obszaru stałego społecznego i kulturowego przepływu” (Palsson 1993: 12–13).
razie rozpatrzenia drugiego czynnika owego dysonansu zauważyć należy, że prozaicznym źródłem społecznego „zlokalizowania” życia jest realność ulokowania żyjących – jednostek, które są wszak „nosicielami” kultury – w określonej przestrzeni fizycznej czy określonych fizycznych przestrzeniach, mimo stałego wykraczania poza nie. Oczywiście w paradygmacie postmo- dernistycznym fakt ten to jedynie incydentalność czy dokładniej koincyden- talność zjawisk. Istotne są jednak owe społeczne konsekwencje.
Z drugiej strony – z powodu „odklejenia się” społeczności od teryto- rium i zatarcia się przestrzenności kultur – nie można zatrzymać się na uznaniu społecznej czy też symbolicznej istotności terytorium. Pierwszy ele- ment dysonansu związanego z znaczeniem terytorium wyłania się z opisu pogranicza przedstawionego przez Z. Baumana. Trudno owe tezy wskazać in extenso, gdyż „opisane są” z użyciem militarnych metafor. Niemniej autor ów traktuje właśnie pogranicze jako klucz do nowego rozumienia terytori- alności. Jest to terytorialność po „erze przestrzeni”. Istotą ponowoczesnego problemu z terytorium jest to, że owa nowa pograniczna terytorialność nie daje się opisać za pomocą tuanowskich kategorii miejsca i przestrzeni (por.
Bauman 2006: 104–107, 118–121). Pogranicze łączy cechy obu tych kate- gorii. Według Baumana na pograniczu jesteśmy umiejscowieni, ale nie wiąże się to z jego i naszym bezpieczeństwem, przemieszczamy się też w jego ob- szarze, ale nie wynika to z naszej wolnej decyzji. Porzucając kasandryczne elementy obecne w opisie tego autora stwierdzić można, że oto pogranicze cechuje specyficzny i nowy zarazem rodzaj relacji jednostki z terytorium.
W wersji Baumana będzie to nieład (tamże: 110–112), jest to jednak wniosek dość uproszczony. Kryje się jednak za nim doświadczenie, że oto nie można tej nowej relacji opisywać przy pomocy używanej dotychczas terminologii – co jest wszak rdzeniem myślenia postmodernistycznego. W bardziej pre- cyzyjnej formie artykułują ów problem również A. Gupta i J. Ferguson w swojej definicji pogranicza: „to miejsca niewspółmiernych sprzeczności.
Termin ten nie wskazuje na stały punkt topograficzny między dwoma inny- mi stałymi miejscami (narodami, społeczeństwami, kulturami), ale między- węzłowy obszar przemieszczenia i deterytorializacji, kształtujący tożsamość hybrydyzowanego podmiotu. [. . . ] pojęcie pogranicza jest bardziej odpowiednią konceptualizacją ‘normalnego’ miejsca ponowoczesnego podmiotu” (2004: 281).
Opis ten dotyczy „miejsca”, które nie jest „stałym punktem topograficznym” obszaru poddanego deterytorializacji (ale przede wszys- tkim, jak zauważają dalej autorzy reterytorializacji; tamże: 282).
Niewspółmierne sprzeczności zaś to taki stan ładu społecznego,
który – choć zawiera w sobie antagonizm, wymieszanie treści kulturowych i silnie doświadczaną zmienność – „pozwala ludziom przetrwać” (Bhabha 1989: 67, za: Gupta, Ferguson 2004: 281).
Uważam, że niezależnie od odmienności w rozumieniu pogranicza przez A. Sadowskiego i przywołanych badaczy postmodernistycznych, stresz- czone tu koncepcje mieszczą się w ramach jednej refleksji nad problemem związku terytorialności z kulturowym i społecznym zróżnicowaniem. Prace postmodernistyczne pokazują, że ważne w badaniach nad pograniczem jest nie tylko stwierdzenie, że terytorium jest znaczącym aspektem rozu- mienia tego zjawiska. Równie ważne jest pytanie o specyfikę terytorialnoś- ci pogranicza, a jest to pytanie wciąż otwarte. Chociaż wielu socjologów pogranicza przyjmuje w pewnym sensie wnioski Baumana oraz Gupty i Fergusona, że pogranicze jest bliskie kondycji ponowoczesnej jednost- ki (mam na myśli wszelkie stwierdzenia o „laboratorium pogranicza”), nie jest wcale oczywiste, że to, co piszą postmoderniści, lepiej pasuje do pols- kich pograniczy niż koncepcja wielokulturowego społeczeństwa regionalnego A. Sadowskiego. Czy definicja pogranicza A. Gupty i J. Fergusona tak samo pasuje do Gródka, Zagórza i Białegostoku, jak do Balsall Heath i Nowego Jorku? Czy polskie pogranicza to mozaika umiejscowionej różnorodności czy przestrzeń przepływów kulturowych? Może, niezależnie od zajmowa- nia pewnej przestrzeni w ramach globalnej ekumeny, mamy do czynienia z ludźmi, dla których ich otoczenie wydaje się być miejscem – ojczyzną w prywatnym i ideologicznym rozumieniu – z granicami oddzielającymi ich od innych, nawet gdy na pograniczu będą to granice sąsiedniej miejscowoś- ci? Być może jest tak, że w tej samej przestrzeni i tym samym czasie można spotkać osoby, które potraktują ją jedynie jako przestrzeń otwartą, podatną na kulturową ekspansję, dla innych zaś będzie to jedyne dające się wyobrazić i własne miejsce na ziemi, jeszcze inni będą widzieć w pograniczu przestrzeń przepływu, kulturowej konsumpcji i/lub sytuacyjnej reterytorializacji?
Zatem pytania o adekwatność koncepcji społeczeństwa regionalnego i pogranicza jako przestrzeni przepływu do zjawisk faktycznie obser- wowanych na pograniczach, to nie pytania o rację tych czy innych badaczy, lecz pytania o charakterze analitycznym. Prezentowane koncepcje prowadzą do szerokiego ujęcia problemu terytorialności na pograniczu. Zacierają przy tym sformułowaną na wstępie dychotomię terytorium i ładu. Niezależnie bowiem od tego, czy terytorium potraktowane będzie w kategoriach kore- latu terytorialnego grupy, elementu konstruującego tożsamość, czy też jako przedmiot sytuacyjnej manipulacji, staje się ono elementem ładu pogranicza – zwłaszcza, gdy ład ten ujmowany jest jako fenomen symboliczny.
Ład symboliczny i społeczny w warunkach interakcyjnego chaosu
Ład i pogranicze to terminy niezbyt do siebie pasujące, choć raczej nie kontradyktoryjne. Niedopasowanie tych pojęć widoczne jest w przywołanej już koncepcji Baumana, gdzie pogranicze kojarzy się z nie–ładem. Trzy- mając się jednak paradygmatu owego autora, nie–ład ów jest dziś właś- ciwością powszechnej, ponowoczesnej kondycji jednostek (por. Kempny 2005: 128). Poczucie specyfiki współczesnych zdarzeń ma swoje źródła zarówno w dynamice życia społecznego, jak i w zmienionym oglądzie tych zdarzeń, proponowanym przez dzisiejsze nauki społeczne. Wprowadzając nowy aparat pojęciowy uwrażliwiają się one na zmianę, wieloznaczność, współzależność6. Przy tej nowej wrażliwości dotychczas stosowane kategorie:
grupy, zbiorowości, społeczności i inne jednostki socjologicznego opisu stały się niepewne (uncertain units; Hannerz 1993: 49 i nast.), a wraz z nimi dotychczasowe poczucie ładu społecznego. W jego miejsce pojawia się wizja interakcyjnego chaosu. Jednak kategorie opisujące ład społeczny i adek- watne dla nowej wrażliwości analitycznej zostały wypracowane już jakiś czas temu w obszarze badań etnicznych. Podstawowym zaś pojęciem z tego katalogu jest granica.
Samo pojęcie nie jest obce socjologii pogranicza (Kurcz 1997, Golka 1999, Szczepański 2001); wydaje się jednak, że istotność barthowskiej kate- gorii nie kryje się w znanej nazwie, lecz w jej nowym, symbolicznym znacze- niu. Granica jest przede wszystkim metaforą, nie zaś fenomenem przestrzen- nym: linią graniczną, strefą nadgraniczną, rzeką czy czymkolwiek innym. To nie ona kształtuje pogranicze — jak w niektórych jego definicjach — lecz sama jest efektem społecznej kreacji. Zatem, wbrew potocznemu doświad- czeniu realności granic państwowych i nieokreśloności pogranicza, w ob- szarze poszukiwań teoretycznych pogranicze wiąże się z konkretnością tery- torium, a granica (boundary) wydaje się najlepszym sposobem uchwyce- nia wielorakości i zmienności znaczeń i symboli (por. Cohen 1996: 62–63, Kempny 2005: 127–128). Przy tym abstrakcyjność granicy nie zmniejsza precyzyjności pojęcia, jak realność pogranicza nie ułatwia jego zdefiniowa- nia7. Co więcej, jest to kategoria znajdująca swoje odbicie w świadomości
6Oprócz przywołanej już przestrzeni przepływów, wpływ na nową wrażliwość poznaw- czą ma np. kategoria różnicy (Gupta, Ferguson 2004: 278), globalnej ekumeny (Hannerz 1993: 44) czy mediacji kulturowej (tamże: 48).
7Dość radykalnie na tę sprawę zapatruje się J. Kurczewska (2005: 380): „[. . . ] w kon- strukcji sytuacji pogranicza zawiera się wiele sprzecznych elementów. Konstrukcji tej nie tylko nie można, ale — w moim przekonaniu — nie warto precyzyjnie definiować;
