Zmienne biologiczne.
1) poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji LDL, cholesterolu frakcji HDL, triglicerydów,
2) masa ciała i wzrost z wyliczeniem wskaźnika masy ciała - BMI, obwód talii,
22 3) średni wynik z drugiego i trzeciego pomiaru ciśnienia skurczowego i rozkurczowego.
Zmienne społeczne i psychologiczne.
1) samoocena zdrowia,
2) zadowolenie z obecnego życia, 3) zachowania zdrowotne młodzieży, 4) samoocena masy ciała,
5) objawy depresyjne (na podstawie Kwestionariusza Beck’a i Krakowskiego Inwentarza Depresyjnego IO „B1”
23 Rycina 1. Schemat badania SOPKARD.
24 3.4 Metody badawcze. Analizowane parametry i kryteria oceny.
Zmienne biologiczne.
Krew na badania laboratoryjne pobierała pielęgniarka. Oznaczenia laboratoryjne wykonano w Centralnym Laboratorium Klinicznym Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Oprócz profilu lipidowego, którego wyniki oceniono w niniejszej rozprawie, oznaczano również poziom glikemii, CRP, elektrolitów, TSH, kreatyniny i morfologię, oraz wykonywano analizę ogólną moczu. Ww. wymienione badania wymagały pobrania 9 ml krwi i 10 ml moczu. Wszystkie czynności przedlaboratoryjne i laboratoryjne m.in. związane z pobraniem, przechowaniem oraz transportem krwi i moczu przeprowadzono z zachowaniem procedur Laboratorium UCK GUMed oraz GLP (Good Laboratory Practise – Dobra Praktyka Laboratoryjna).
Cholesterol, jego frakcje HDL i trójglicerydy oznaczano we krwi żylnej na czczo po 12 godzinach od ostatniego posiłku lub spożycia słodzonych płynów. Cholesterol całkowity oznaczano kolorymetryczną metodą enzymatyczną z esterazą i oksydazą cholesterolową, cholesterol frakcji HDL metodą bezpośrednią z użyciem selektywnego detergentu (ASD, Accelerator Selective Detergent), natomiast triglicerydy kolorymetryczną metodą enzymatyczną z oksydazą fosfoglicerolu. Cholesterol frakcji LDL obliczano ze wzoru Friedewalda (przy poziomie triglicerydów poniżej 350 mg/dl). Prawidłowe stężenia lipidów we krwi dla dzieci i młodzieży nie zostały dotąd w Polsce opracowane. Dlatego do analiz wykorzystano normy, które zaproponowali autorzy amerykańscy Courtney J. Jolliffe i Ian Janssenn. Uwzględniają one zmienność stężenia lipidów we krwi w zależności od płci i wieku badanych. Poniżej w tabeli I i II przedstawiono wartości referencyjne stężeń cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji LDL i HDL oraz trójglicerydów dla dziewcząt i chłopców [Tab.
I i II; za: Jolliffe, Ian Janssenn 2006].
Masę ciała mierzono z dokładnością do 0,1 kg za pomocą atestowanej, przenośnej wagi elektronicznej firmy TEFAL. Wzrost mierzono używając wzrostomierza z dokładnością do 0,5 cm. Centymetrem krawieckim zmierzono obwody talii i bioder, również z dokładnością do 0,5 cm. Obwód talii mierzono jako najmniejszy obwód tułowia między dolnym brzegiem łuków żebrowych, a talerzami biodrowymi. Pomiar wykonywano pod koniec swobodnego wydechu. Obwód talii oraz BMI interpretowano w oparciu o siatki centylowe opublikowane na podstawie badania OLAF. Wylicza się go według następującego
25 wzoru: BMI= masa / (wzrost)2. Niedowagę rozpoznawano u dzieci z BMI <=5 percentyla, tendencję do nadwagi u dzieci z BMI ≥ 75 do 84 percentyla, nadwagę u dzieci z BMI ≥ 85 do 94 percentyla, a otyłość > 95 percentyla. Otyłość brzuszną rozpoznawano, gdy wartość obwodu talii była ≥ 90 percentyla.
Tabela I. Wartości referencyjne (mg/dl) stężeń cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu frakcji HDL (HDL-C), cholesterolu frakcji LDL (LDL-C) i triglicerydów (TG) u dziewcząt w wieku 14 – 16 lat.
TC
Wiek Graniczne Wysokie
14 181,0 208,0
15 182,5 211,1
16 186,4 217,3
HDL-C
Wiek Niskie Wysokie
14 40,2 57,2
15 39,8 57,6
16 39,8 58,4
LDL-C
Wiek Ponad przeciętne Graniczne Wysokie
14 93,2 116,0 138,1
15 94,0 117,2 139,6
16 94,7 118,7 142,3
TG
Wiek Graniczne Wysokie
14 130,1 161,1
15 127,4 158,4
16 129,2 162,0
26 Tabela I. Wartości referencyjne (mg/dl) stężeń cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu HDL (HDL-C), cholesterolu LDL (LDL-C) i triglicerydów (TG) u chłopców w wieku 14 – 16 lat.
Pomiar ciśnienia tętniczego wykonywano na ramieniu dominującym, trzykrotnie, w odstępach minimum dwóch minut. Wszystkie pomiary wykonywano w trakcie jednej wizyty. Używano rekomendowanego przez AAMI (Association for the Advancement of Medical Instrumentation, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Aparatury Medycznej) aparatu elektronicznego Omron M5-I. Zgodnie z zaleceniami WHO/ISH z 1999 roku (WHO − World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia; ISH − International Society of Hypertension, Międzynarodowe Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego) stosowano mankiety odpowiednie do obwodu ramienia. Pierwszy pomiar traktowany był jako próbny. Do siatek centylowych odnoszono wartości średnie obliczone na podstawie drugiego i trzeciego pomiaru. Użyto siatek opracowanych na podstawie badania OLAF, uwzględniających wiek, płeć oraz wzrost badanych. Wartości ciśnienia tętniczego pomiędzy 90. a 95. percentylem uznawano za graniczne, a przekraczające 95. percentyl za nieprawidłowe.
TC
Wiek Graniczne Wysokie
14 187,9 220,4
15 187,2 220,4
16 188,7 223,1
HDL
Wiek Niskie Wysokie
14 41,4 61,5
15 40,2 59,9
16 39,8 59,2
LDL
Wiek Ponad przeciętne Graniczne Wysokie
14 92,4 119,1 145,4
15 92,0 118,3 144,6
16 93,2 120,3 147,3
TG
Wiek Graniczne Wysokie
14 134,5 178,8
15 138,1 185,9
16 140,7 191,2
27 Zmienne społeczne i psychologiczne.
Na ankietach umieszczano numer PESEL ucznia. Uzyskane wyniki w bazie danych były kodowane. Młodzież była zapewniona o całkowitej anonimowości udzielonych odpowiedzi wobec nauczycieli i rodziców. Badania odbywały się w szkole, w sali lekcyjnej, z udziałem nie więcej niż 10 uczniów pod nadzorem psychologa – autorki niniejszej rozprawy. Z uwagi na dużą liczbę pytań, ten moduł projektu realizowano w dwóch częściach, w oddzielne dni.
Kwestionariusz HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. WHO Collaborative Study).
HBSC jest międzynarodowym badaniem powtarzanym przez WHO cyklicznie od 1982 r. Obecnie sieć badawcza kwestionariusza HBSC obejmuje 43 kraje. Zakres badanych zjawisk podlega modyfikacjom [Mazur 2010 - raport HBSC]. Polska uczestniczy w badaniach HBSC od 1990 roku. Badania odbywają się co 4 lata w róznych grupach wieku i do tej pory Polska uczestniczyła w 6 cyklach badania.
W Sopocie w ramach projektu SOPKARD młodzież wypełnia kwestionariusz HBSC regularnie od 2010 roku. Kwestionariusz składa się z 47 pytań. Do analiz statystycznych niniejszej rozprawy użyto 11 pytań dot. takich zagadnień, jak samoocena zdrowia, samoocena masy ciała, zadowolenie z obecnego życia i zachowania zdrowotne młodzieży.
Do porównania z wynikami w Sopocie użyto badanie ogólnopolskie z 2010 r. w najbliższej dostepnej grupie wiekowej tj. 13-14 latków.
Pytania z ankiety HBSC użyte do analiz w niniejszej rozprawie były następujące:
Samoocena zdrowia:
Kategorie odpowiedzi - zdrowie: bardzo dobre, dobre, „takie sobie” i złe.
Zadowolenie z obecnego życia:
Kategorie odpowiedzi - zadowolenie z życia: małe, przeciętne i duże.
Zadowolenie z życia jest oceniane przy pomocy skali Cantrila. Ma ona postać drabiny ze stopniami oznaczonymi kolejnymi numerami od 0 do 10, na której młodzież zaznacza jak ocenia swoje obecne życie. Obok drabiny jest wyjaśnienie, że górna liczba 10 oznacza życie najlepsze jakie może być, dolna granica 0 oznacza życie najgorsze jakie może być.
Odpowiedzi młodzieży zostały podzielone na trzy kategorie zadowolenia z życia: małe (odpowiedzi 0-5), przeciętne (odpowiedzi 6-8) i duże (odpowiedzi 9-10).
Zachowanie zdrowotne młodzieży:
28 Ocena zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej odbywa się na podstawie odpowiedzi na 7 pytań z kwestionariusza HBSC. Poniżej w tabeli przedstawiono podejmowanie przez młodzież szkolną zachowań korzystnych dla zdrowia. [Tab. III - za: Mazur].
Tabela IIII. Podejmowanie zachowań korzystnych dla zdrowia.
Pytanie o samoocenę masy ciała.
Kategorie odpowiedzi - masa ciała: zdecydowanie za szczupły, trochę za szczupły, w sam raz, trochę za gruby i zdecydowanie za gruby.
Pytanie o stosowanie diet przez młodzież szkolną.
Kategorie odpowiedzi - nie, bo ważę ile trzeba; nie, ale powinienem schudnąć; nie, ale powinienem przytyć; tak.
Inwentarz (Skala) Depresji Becka - (Beck Depression Inventory - BDI).
BDI jest kwestionariuszem powszechnie stosowanym na całym świecie do oceny nasilenia objawów depresyjnych u młodzieży od 13 roku życia i u dorosłych [Beck, Ward, Mendelson i wsp. 1961]. Kwestionariusz składa się z 21 pytań oceniających nasilenie poszczególnych objawów depresji. Ankieta wypełniana jest samodzielnie. Badany proszony jest o wybranie jednej z czterech kategorii odpowiedzi, które najlepiej odzwierciedlają jego samopoczucie w okresie ostatniego miesiąca, np. całkowitego braku danej cechy albo jej małego do dużego nasilenia. Poszczególne pytania dotyczą jednego objawu depresji np.
obniżonego nastroju. Całkowity wynik (suma objawów depresji) jest sumą odpowiedzi na 21 pytań - minimalnie można otrzymać 0 punktów, maksymalnie 63. Obecność objawów
Pytanie: Odpowiedź:
Śniadania w dni szkolne Codziennie - 5 dni
Spożywanie owoców Co najmniej 1 raz na dzień
Spożywanie warzyw Co najmniej 1 raz na dzień
Spożywanie słodyczy Nie częściej niż 1 raz na tydzień Picie słodkich napojów Nie częściej niż 1 raz na tydzień Aktywność fizyczna- MVPA Codziennie - 7 dni
Intensywna aktywność fizyczna Codziennie
29 depresyjnych stwierdzano, gdy wynik Skali Depresji Becka był równy lub większy niż 10 pkt.
(>=10). Uczniowie z talkim wynikiem kierowani byli na konsultację kliniczną do specjalisty w dziedzinie psychiatrii rozwojowej.
Krakowski Inwentarz Depresyjny – Inwentarz Objawowy „B1” (KID IO B1).
Krakowski Inwentarz Depresyjny IO „B1” jest narzędziem przesiewowym, do oceny nasilenia objawów depresyjnych u młodzieży. KID IO „B1” jest narzędziem stosowanym u młodzieży we wczesnej i średniej fazie dorastania, czyli u młodzieży w wieku 13-15 lat [Bomba 2011]. Kwestionariusz składa się z 104 pytań, ankieta wypełniana jest samodzielnie.
89 pytań kwestionariusza opisuje objawy depresji i składa się z 6 skal, dodatkową jest skala kłamstwa. Pytany wybiera 1 z 2 odpowiedzi, może odpowiedzieć tak lub nie. Całkowity wynik jest sumą skal od A do F. Minimalnie można otrzymać 0 punktów, maksymalnie 89. Obecność objawów depresyjnych stwierdza się, gdy wynik KID IO B1 jest równy lub większy niż 26. Jak napisano wyżej na konsultację kliniczną uczniowie byli kierowani na podstawie wyniku Skali Depresji Becka, zaś Krakowski Inwentarz Osobowości pełnił dla konsultującego psychiatry rozwojowego funkcję weryfikującą. Zwykle obserwowano bardzo dobrą znieżność wyników uzyskanych Skalą Depresji Becka i KID IO B1.