Badania empiryczne współczesnych zjawisk wielozawodowości

Autorka omawia badania prowadzone dla pogłębienia analizy zjawi-ska wielozawodowosci i skonfrontowania ich wyników z wniozjawi-skami z wcze-śniejszych rozważań badawczych. Używa się w nich względnie mało stan-daryzowanych narzędzi badawczych. Autorka stosowała metodę wywiadu standaryzowanego skierowanego do rodzin rolniczych, w których co naj-mniej jeden z członków wykonywał zarówno pracę w gospodarstwie rol-nym, jak i pracę pozarolniczą. Zastosowano dobór celowy próby, obszary badawcze dobrano arbitralnie. Autorka zaznacza, że: „taki dobór próby nie zapewnia reprezentatywności badanej populacji, ale nie takie było zamierzenie. W badaniach chodziło o eksplorację zagadnienia,

wskaza-rów(...), na przykładzie których są studiowane główne procesy zacho-dzące w społeczeństwie globalnym, a wdzierające się do najmniejszych grup lokalnych. (...) Mimo relatywnie nie dużej próby, dane które sy-gnalizują procesy zachodzące w badanych jednostkach, dotyczą zja-wiska występującego w całej gospodarce. (...) Pozwalają ujawnić wiele szczegółów i dotrzeć do zagadnień niedostępnych przy innych sposo-bach badania”. [s. 164/5] Badania prowadzono w latach 2009-2010 w trzech obszarach: w powiatach sochaczewskim (100 rodzin) i lipskim (100 rodzin) w województwie mazowieckim oraz w gminie Grodek (50 rodzin) w woj. podlaskim, charakteryzujących się zróżnicowanym pozio-mem rozwoju gospodarczego i innymi uwarunkowaniami. Gospodarstwa prowadziły zróżnicowaną działalność rolniczą, większość stanowiły go-spodarstwa do 10 ha UR. Badania wykazały, że każda osoba wielozawo-dowa była zaangażowana w jedną działalność pozarolniczą.

Najliczniejszą grupą były osoby pracujące głównie poza gospodarstwem rolnym. Wśród osób wielozawodowych zdecydowanie przeważały (96,6%) osoby deklarujące się jako pracujące głównie poza gospodarstwem, dla nich rolnictwo stanowiło działalność marginalną (uboczną). Co trzecia, czwarta badana osoba wielozawodowa miała wykształcenie wyższe; naj-mniej było z wykształceniem podstawowym i zawodowym. Wielozawodow-cy wykonywali: „szeroki wachlarz zawodów, w zdeWielozawodow-cydowanej większości lokujące się w sektorze usługowym, co potwierdza ogólnokrajowy trend gospodarczy. Osoby będące właścicielami ziemi użytkowanej rolniczo także reprezentują rozmaite grupy zawodowe, stanowiły one 20-30%

każdej badanej grupy społeczno-zawodowej mieszkającej na wsi. Poka-zuje to powszechność i atrakcyjność zjawiska wielozawodowości na wsi”.

[s. 173]

Osoby wielozawodowe wykonywały pracę pozarolniczą w różnej odle-głości od miejsca zamieszkania. Najwięcej osób codziennie dojeżdżało do pracy (codzienna migracja wahadłowa) do 15 km w jedną stronę, zatem większość zasilała lokalny (regionalny) rynek pracy (około 3/4 badanej po-pulacji), zdarzały się jednak osoby dojeżdżające 50 i 100 km.

Niemal wszystkie osoby pracujące pozarolniczo – dwuzawodowe – oraz pracujące wyłącznie poza gospodarstwem rolnym wykonywały pracę stałą (97-99%) i pracowały najemnie, natomiast własną działalność gospodarczą prowadziła, zależnie od badanego obszaru, co czwarta, siódma, dziesiąta osoba. Autorka zauważa, że rolnicy i mieszkańcy wsi, tak jak inni twierdzą, napotykają bariery, hamujące podejmowanie własnej działalności. Głów-nie są to: system podatkowy i wysokie pozapłacowe koszty pracy, ponadto silna konkurencja, brak wykwalifikowanych pracowników, zatory płatni-cze, wysokie koszty kredytu.

Badania, stwierdza autorka, potwierdziły pogląd, że głównym powo-dem podjęcia pracy pozarolniczej była niezadowalająca sytuacja docho-dowa rodziny, drugim z kolei motywem była chęć osiągnięcia wyższego poziomu życia, te oba motywy mające charakter dochodowy (łącznie sta-nowiły ponad połowę uzyskanych odpowiedzi). 3/4 respondentów stwier-dzało, że podjęcie takiej działalności było wyborem, a nie koniecznością, w co wątpi autorka i kwalifikuje jako przymus ekonomiczny. Badanie wy-kazało, że: „średni udział dochodów spoza rolnictwa na badanych ob-szarach stanowił ponad połowę całkowitych dochodów rodziny (70,1%, 56,4%, 50,3%), z czego wynika, że dochody pozarolnicze tworzą filar budżetów badanych rodzin”. [s. 182] Dochód spoza gospodarstwa zmniej-szał się w zależności od typu gospodarstwa i jego „wielkości ekonomicz-nej”; w gospodarstwach mniejszych wynosił 61,8%, średnio małych 31,3%, w bardzo dużych 7,1%. Np. największy udział tego dochodu występował w gospodarstwach specjalizujących się w uprawach trwałych (43,9%), a najmniejszy w ogrodniczych i mlecznych.

W ocenie autorki: „wysoki udział dochodu pozarolniczego w docho-dach całkowitych rodziny wskazuje na niewystarczającą wielkość do-chodu z rolnictwa, co potwierdzają odpowiedzi – ponad 90% respon-dentów uznało je za niskie lub zdecydowanie za niskie”. [s. 182] Uzyska-ne wyniki, zauważa autorka: „pozwalają zaliczyć podejmowanie pracy pozarolniczej w rodzinach rolniczych do strategii adaptacyjnej polegają-cej na maksymalizacji dochodu, przez inwestowanie oraz rozwój wła-snego biznesu (gospodarstwa rolnego). Rodziny stosujące tę strategię osią-gały dochód przekraczający 1 200 zł na osobę miesięcznie. Efektywną strategią była również inwestowanie we własną pracę: zwiększanie ak-tywności w głównym miejscu pracy lub podejmowanie pracy dodatkowej oraz dokształcanie się”. [s. 185] Autorka analizowała także rozdyspono-wanie dochodów uzyskanych z pracy pozarolniczej. Najwięcej przezna-czano na potrzeby gospodarstwa domowego, z tego około połowy na bie-żące wydatki, co wskazuje, że badane rodziny nie były nastawione na roz-wijanie działalności rolniczej. „W rezultacie wielozawodowość może bar-dziej przyczyniać się do utrwalania struktury agrarnej niż jej zmiany. Moż-na ogólnie powiedzieć, że rodziny przyjmowały raczej orientację stabili-zacyjną, niż rozwojową i inwestycyjną”. [s. 186] Większość badanych ro-dzin wielozawodowych była zdecydowana kontynuować działalność moty-wując to „wartością sentymentalną ziemi”, zabezpieczeniem utrzymania rodziny, przyzwyczajeniem do pracy w rolnictwie, samozaopatrzeniem, dopłatami bezpośrednimi i innymi względami. Uzasadnienia odpowiedzi (wyborów) wskazują, że nie były one powodowane wyłącznie czy głównie względami ekonomicznymi, lecz również innymi pozamaterialnymi

korzy-Prawie 80% badanych rolników uważa, że środki z tytułu płatności unijnych poprawiły (trochę lub znacząco) sytuację finansową gospodar-stwa domowego (najwięcej zadowolonych było w najwyższej grupie do-chodowej). Wyniki badań wskazują, że WPR jest bardziej czynnikiem przyciągającym, wiążącym z rolnictwem niż wypychającym z rolnictwa.

Finansowe wsparcie rolników jest znaczącym motywem pozostawania w rolnictwie, co ma szczególne znaczenie w relatywnie małych gospo-darstwach, których właściciele pracują poza rolnictwem, równocześnie nie rezygnując z działalności rolniczej, finansowo wspieranej z budżetu UE. W ten sposób mechanizmy te wspierają także rozwój wielozawodo-wości. W badanych obszarach wystąpiła generalna tendencja do konty-nuowania pracy w rolnictwie, towarzyszy jej taka sama tendencja co do pracy pozarolniczej (tak zorientowanych było 75-88% badanych rodzin rolniczych).

Autorka uważa, że można jednak sądzić, że: „wielozawodowość jest dla wielu badanych osób wielozawodowych raczej swego rodzaju przy-musem życiowym niż wyborem, wielozawodowość jest zatem sposobem ich adaptacji do otaczającej rzeczywistości, świadomą strategią ich życia i pracy”. [s. 195/6] Dla wielu badanych praca w gospodarstwie rolnym i ziemia mają wartość pozaekonomiczną. Dla większości badanych dość znaczne przywiązanie do ziemi łączy się, można uważać, bardziej z miej-scem zamieszkania (wsią) niż z gospodarstwem rolnym.

Wnioski

1. Wnioski o charakterze teoretyczno-poznawczym [s. 201 i nast.]

– Wielozawodowość rodzin rolniczych jest reakcją na kwestię agrarną (dysparytet dochodów rolników). Jednym z zasadniczych sposobów złagodzenia dysparytetu dochodowego jest wielozawodowość rol-ników, tj. dodatkowa ich działalność poza rolnictwem.

– Występuje wzajemne powiązanie rolnictwa i pozarolniczych dzia-łów gospodarki na obszarach wiejskich, czego dowodem jest wie-lozawodowość; łączy się ono także z koncepcją zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz wynika z koncepcji zintegrowanego roz-woju obszarów wiejskich. Wzajemne powiązania sfer działalności odzwierciedla model wielofunkcyjnego rozwoju gospodarstwa rol-niczego J.D. van der Ploego, przy wykorzystaniu innych modeli, z uwzględnieniem rynkowej orientacji rolników. Dostosowanie się

do zmian jest pochodną racjonalnych zachowań rolników i ich innowacyjności; jednym z takich racjonalnych rozwiązań jest wie-lozawodowość.

– Wielozawodowość jest sposobem adaptacji do zmian zachodzących w rodzinie rolniczej i jej otoczeniu. Podejmowanie prac pozarolni-czych często dokonuje się przez migracje wahadłowe.

– Migracje wahadłowe sprzyjają podejmowaniu pracy poza rolnictwem i są najczęściej występującą formą migracji z rolnictwa. Są one też przejawem racjonalności zachowań rodziny rolniczej, wyrażającej się w maksymalizowaniu dochodów i minimalizowaniu ryzyka do-chodowego.

– Poza dominującymi czynnikami ekonomicznymi są inne, specyficz-ne czynniki wpływające na podejmowanie pracy pozarolniczej.