Do badania poziomu inteligencji zastosowano skalę Wechslera-Bel- levue, którą zbadano 211 wielokrotnych recydywistów (w stosunku do

5 spośród nich zastosowano tylko skalę bezsłowną). Od uzyskanych wy- ników oczekiwano odpowiedzi na następujące pytania:

czy więźniowie recydywiści różnią się poziomem inteligencji od prze- ciętnej populacji i czy wyniki ich odbiegają od wyników uzyskiwanych przez innych przestępców;

czy występują różnice między różnymi kategoriami wielokrotnych re- cydywistów (w zależności od rodzaju popełnianych przestępstw i początku karalności);

czy uzyskane wyniki wskazują na ewentualne zmiany intelektualne związane z alkoholizmem badanych.

Problem poziomu inteligencji przestępców był od dawna przedmiotem badań w wielu krajach. W początkowych badaniach przeprowadzanych jeszcze przed pierwszą wojną światową stwierdzano w znacznym

odset-56Do tej części pracy, poświęconej zaburzeniom osobowości wielokrotnych re- cydywistów, włączono także problem ich inteligencji, jakkolwiek nie ma obecnie zgodności poglądów co do tego, czy pojęcie osobowości obejmuje także i inteligen- cję. Wydawało się jednak, że stwierdzany u badanych często obniżony poziom inte- ligencji rzutował w sposób istotny na ich przystosowanie, dążenia, potrzeby, per- spektywy pracy zawodowej itd.

ku 57 przypadków upośledzenie umysłowe różnych kategorii przestępców zarówno nieletnich, jak dorosłych. Późniejsze badania jednak, oparte na innych założeniach metodologicznych, prowadziły do wniosków zaprze“ czających, by obniżony poziom inteligencji był w sposób istotny związa-

ny z przestępczością58. Zasadnicze wnioski wypływające z różnych ba-

dań sprowadzają się do tego, że przeciętny poziom inteligencji przestęp- ców znajduje się na dolnej granicy normy, jest na ogół niższy od pozio- mu inteligencji przeciętnej populacji, nie różni się natomiast istotnie od poziomu inteligencji osób pochodzących z tego samego środowiska, o po- dabnym statusie społeczno-ekonomicznym. Przestępcy ujawniają poza tym niższy niż przeciętna populacja poziom w testach wymagających odpo- wiedzi słownych, badających te uzdolnienia, które znajdują największe zastosowanie w szkole, nie różnią się natomiast od przeciętnej populacji w testach o charakterze praktycznych zadań wykonawczych.

Badaniami naszymi zostali objęci wielokrotni recydywiści, a więc ludzie, których koleje życia można by wiązać z obniżonym poziomem inte- ligencji z uwagi np. na brak osiągnięć w nauce szkolnej, brak kwalifi- kacji zawodowych, złe wywiązywanie się z pracy lub bardziej ogólną, zwracającą uwagę ich cechę: nieumiejętność uczenia się z doświadczeń. Należy jednak pamiętać, że nie tylko niedostateczny poziom intelektualny może warunkować wymienione wyżej braki, lecz także cały szereg innych czynników — emocjonalnych, motywacyjnych itp.

2. Poziom inteligencji wielokrotnych recydywistów według pełnej

skali testu Wechslera-Bellevue przedstawia tablica 5.

Wyniki te odbiegają od norm ustalonych przez Wechsiera dla przecięt- nej populacji: według tych norm tylko 25% powinno uzyskać ilorazy

po-Tablica 5. Poziom inteligencji badanych

Iloraz L.b. %

65 i mniej: debilizm (niedorozwój umysłowy w stopniu lekkim) 11 5,2

66—79: pogranicze upośledzenia 25 11,9

80—90: ociężałość umysłowa 57 27,0

91—-110: inteligencja przeciętna 99 46,9

111 i więcej: inteligencja ponadprzeciętna 19 9,0

Ogółem 211* _100,0

* Włączono 5 osób zbadanych tylko skalą bezsłowną. Ich poziom inteligencji przedstawia się następująco: debilizm—1, pogranicze upośledzenia — 2, ociężałość umysłowa — 1, inteligencja ponadprzeciętna—1.

57 Por. np. C. C. C o o p e r : A Comparative Study of Delinquents and Non- delinquents, Portsmouth 1960.

58 Por. N. M. Prentice, F. J. K e l l y : Intelligence and Delinquency. A Re- concideration, „J. Soc. Psychol.”, 60, 1963, s. 327—337; M. Woodward: The Role of Low Intelligence in Delinquency, „Brit. J. Delinq.”, 5, 1955, s. 281—302.

niżej 91, podczas gdy wyniki takie otrzymano aż od 44% recydywistów. Mniejszy jest również wśród recydywistów odsetek badanych o inteli- gencji ponadprzeciętnej (9%) w zestawieniu z przewidywanym dla prze- ciętnej populacji odsetkiem 25. Średni iloraz inteligencji w skali pełnej uzyskany w naszych badaniach wynosi 92,0 (± 14,2) 59.

Wyniki naszych badań są jednak zbliżone do wyników niektórych polskich badań nad więźniami recydywistami. Zwraca uwagę identycz- ność niemal z rezultatami uzyskanymi przez J. Sikorę, która zbadała

w latach 1958—1960 skalą Wechslera-Bellevue 100 recydywistów skaza-

nych na co najmniej 1 rok więzienia, wśród których 92 było w wieku do 30 lat. Stwierdziła ona inteligencję poniżej normy u 46%, na poziomie przeciętnym u 46%, ponadprzeciętną zaś u 8% badanych60.

Inne polskie badania nad poziomem inteligencji więźniów przedsta- wiały się następująco.

Z. Baucz-Straszewicz i S. Szelhaus prowadzili w latach 1956—1958 badania nad 100 młodocianymi recydywistami w wieku 18—20 lat, spo- śród których 56 zostało zbadanych (przez Z. Baucz-Straszewicz i innych psychologów) skalą Wechslera-Bellevue. Inteligencja poniżej normy ce- chowała 42,9% spośród nich, 32,1% miało inteligencję przeciętną, 25% zaś ponadprzeciętną 61.

H. Namowicz zbadała skalą Wechslera-Bellevue 113 więźniów w wieku od 17 do 38 lat (wśród których 59 było recydywistami, a 54 miało pierw- szą sprawę sądową). Obniżony poziom inteligencji ujawniało spośród ogółu tych badanych 38%, inteligencję przeciętną 41,5%, ponadprzeciętną zaś 20,5%. Recydywiści i przestępcy karani tylko 1 raz uzyskali podobne wyniki; przedstawione dane wskazują natomiast na istotne różnice mię- dzy młodocianymi a dorosłymi recydywistami na niekorzyść tych ostat- nich 62*.

Panek przeprowadził w więzieniu w Białymstoku badania pozio- mu inteligencji 100 więźniów recydywistów i 60 więźniów karanych po raz pierwszy. Średni wiek recydywistów i pierwszy raz karanych wynosił

59 Być może, interesujące będzie wskazanie, że np. w angielskich badaniach nad 100 recydywistami skazanymi za preventive detention (będącymi w średnim wie- ku 40,4 lat) stwierdzono wyższy średni iloraz w skali pełnej 97,4 (±19,7); por. Taylor: op. cit:

60 S i k o r a : Zagadnienie recydywy..., s. 89—99.

61 S z e l h a u s , B a u c z - S t r a s z e w i c z : op. cit.; S z e l h a u s : Młodociani recydywiści (z materiałów opracowanych w tej publikacji wybrano i zestawiono dane zawarte w 56 protokołach badań przeprowadzonych skalą Wechslera-Bellevue: w pozostałych przypadkach były stosowane inne metody testowe).

62 H. N a m o w i c z : Poziom inteligencji a różnice między skalą słowną a bez-słowną w populacji więziennej, „Przegląd Penitencjarny”, 1963, s. 68—75.

się zapewne z takimi czynnikami, jak różny wiek w badanych grupach, różny stopień ich zaawansowania w alkoholizmie itp.

W badaniach niniejszych alkoholicy nie różnili się istotnie od niealko- holików ilorazem inteligencji w skali Wechslera-Bellevue. Sprawdzono jeszcze, czy nie stwierdza się u nich większego niż u pozostałych obniże- nia sprawności intelektualnej (w stosunku do ich poprzedniego poziomu). Posłużono się w tym celu opracowanym przez Wechslera wskaźnikiem obniżenia, sprawności intelektualnej 68. Jakkolwiek wartość diagnostyczna

tego wskaźnika była w późniejszym okresie kwestionowana 69, postano-

wiono zastosować go eksperymentalnie do porównania recydywistów alko- holików i niealkoholików.

Okazało się, iż wskaźnik ten nie różnicował w sposób statystycznie istotny recydywistów będących alkoholikami od recydywistów niealkoho- lików. Obie porównywane grupy różniły się natomiast częstszym wystę- powaniem u alkoholików (w odróżnieniu od niealkoholików, którzy nie przebyli uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego) przewagi skali słownej nad bezsłowną (X2=3,9; df=1; p<0,05). Przewaga skali słownej jest uważana za jeden ze wskaźników zmian psychicznych następujących na skutek organicznych schorzeń ośrodkowego układu nerwowego. Zba- dano także, czy stwierdza się u alkoholików jakieś specyficzne, uważane za charakterystyczne dla alkoholików, cechy uzyskanych profili {czyli układów wyników w poszczególnych podskalach testu). Wechsler stwier- dził, że istnieje taki profil typowy dla zaawansowanej fazy alkoholizmu 70.

W naszych badaniach stwierdzono taki układ wyników istotnie częś- ciej u alkoholików (32,4%) niż u niealkoholików (20%) (X2=3,9; df=1; p<0,05). Gdy porównano ponadto wyniki alkoholików i niealkoholików we wszystkich podskalach testu, okazało się, że alkoholicy wypadli go-

rzej w układankach (X2=4,3; df=1; p<0,05) i w podobieństwach

(X2=5,1; df=1; p<0,05), przy braku istotnych różnic w pozostałych pod- skalach. Wskazywałoby to na pewne obniżenie u badanych alkoholików zdolności do organizacji przestrzenno-wzorcowej i zdolności do

abstraho-68 Wskaźnik ten otrzymuje się przez porównanie wyników uzyskanych w pró- bach badających funkcje ulegające obniżeniu (symbole cyfr, rozumowanie arytme- tyczne, powtarzanie liczb, klocki) z wynikami w próbach badających funkcje, które obniżeniu nie ulegają (wiadomości, rozumienie, braki w obrazkach, układanki).

69 Por. W. H. G u e r t i n , G. H. Frank, A. I. Rabin: Research with the W-B Intelligence Scale, 1950—1955, „Psychol. Bull.”, 53, 1956, s. 237—257.

70 Profil ten odznacza się podobieństwem do profili osób z organicznymi uszko- dzeniami ośrodkowego układu nerwowego, ale charakteryzuje się przede wszystkim niskimi wynikami w układankach przy stosunkowo dobrym porządkowaniu obraz- ków i układaniu wzorów z klocków (por. D. Wechsler: The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence, Baltimore 1958, s. 223).

wa-nia, co jest zgodne z wynikami innych badań poświęconych tej pro- blematyce.

Przeprowadzona w tym rozdziale analiza wyników uzyskanych w ba- daniu wielokrotnych recydywistów skalą Wechslera-Bellevue przemawia za tym, że obniżony poziom inteligencji utrudniał im osiągnięcie podsta- wowego wykształcenia i przygotowania zawodowego. Jakkolwiek poziom wykształcenia i uzyskane kwalifikacje zawodowe były w badanej grupie w ogóle bardzo niskie, to jednak szczególnie niskie były one u badanych z obniżonym poziomem inteligencji. Poza tym przeprowadzona analiza prowadzi również do wniosku, że prawdopodobne jest obniżenie niektó- rych funkcji intelektualnych badanych związane z alkoholizmem. Alko- holicy bowiem uzyskiwali gorsze od pozostałych badanych wyniki w pró- bach badających zdolność abstrahowania, organizację przestrzenno-wzro- kową i szybkość motoryczną, nie różniąc się jednocześnie od reszty uzy- skanymi ilorazami inteligencji.

4. Na wstępie tego rozdziału wspomniano, że w wielu różnych bada-