Fakt, że recydywistów dokonujących samoagresji cechowały róż- nego rodzaju zaburzenia osobowości, nie wyjaśnia jeszcze należycie mo-

tywów i mechanizmu poszczególnych czynów tego rodzaju. Dopiero łącz- ne rozpatrywanie patologicznych właściwości psychicznych sprawców sa- moagresji oraz motywów i mechanizmów ich czynów pozwolić może na należyte zrozumienie całego problemu.

W pracach dotyczących problematyki samoagresji, rozpatrujących pro- blem motywów takich czynów, spotkać się można nieraz z poglądem, że u więźniów czyny samoagresywne mają najczęściej charakter instrumen- talny, celem ich jest osiągnięcie dla siebie korzyści — poprawy swojej sytuacji związanej z pobytem w więzieniu. Reprezentantem tego poglądu jest m.in. B. Waligóra, który stwierdził u badanych przez siebie więźniów czyny samoagresywne ukierunkowane na osiągnięcie jakiegoś celu w 71% przypadków, tylko u 29% zaś czyny te miały charakter impulsywny 164.

M. Engelman przeprowadził podział samouszkodzeń na takie, które są dokonywane przez osoby z zaburzeniami osobowości (chorzy psychicznie, psychastenicy, alkoholicy, epileptycy itp.), oraz na samouszkodzenia do- konywane celem uzyskania korzyści przez osoby nie ujawniające takich zaburzeń. Samouszkodzenia ,,instrumentalne” są więc przez tego autora przypisywane wyłącznie osobom, u których nie stwierdza się wymienio- nych przez niego zaburzeń 165.

H., Jaklewicz stwierdziła samouszkodzenia demonstracyjne lub doko- nane dla osiągnięcia korzyści osobistej u 42,2% młodocianych recydywis- tów, dokonujących samouszkodzeń na terenie więzienia. Ten typ samo- uszkodzeń występował jednak w badaniach tej autorki przeważnie u

więź-164 W a 1 i g ó r a : op. cit.

165 M. E n g e l m a n : Samouszkodzenia ze stanowiska sądówo-lekarskiego, roz- prawa doktorska, Uniwersytet Wileński, Wilno 1936.

niów socjopatów (84%), podczas gdy był on bardzo rzadki wśród dokonu- jących samouszkodzeń charakteropatów (6%) 166.

S. Batawia i Z. Baucz-Straszewicz wyrażają pogląd, że pytanie o mo- tywy dokonywanych samouszkodzeń jest mało istotne w świetle danych o zaburzeniach psychicznych ich sprawców. Objęte bowiem tymi bada- niami poważne samouszkodzenia, których skutki odbijały się bardzo ujemnie na zdrowiu ich sprawców, „nie mogą być rozpatrywane pod ką- tem widzenia racjonalnych przesłanek i zrozumiałych motywów postę- powania” 167.

Badani przez tych autorów więźniowie podawali najczęściej kilka mo- tywów dokonywanych samouszkodzeń, przy czym 96% twierdziło, że po- wodem takich czynów był ich „zły stan nerwowy”. Ten „zły stan ner- wowy” współwystępował obok innych motywów, które mogły mieć cha- rakter instrumentalny, takich np„ jak „niesłuszne aresztowanie i prze- dłużające się śledztwo” (wymieniane przez 79% więźniów śledczych) oraz przeciwstawianie się przesyłaniu do określonych więzień lub pragnienie wydostania się stamtąd (wymieniane przez 76% więźniów karnych). Wy- powiedzi wskazujące na motywy samobójcze („nie chcę dłużej żyć”) po- chodziły od 54% badanych.

Przed przedstawieniem motywów, jakie w niniejszych badaniach po- dawali recydywiści sprawcy czynów samoagresywnych, należy jeszcze raz przypomnieć, że porównywanie tych danych z wynikami innych ba- dań jest utrudnione. Wielokrotni recydywiści bowiem podawali motywy czynów, które miały miejsce nie tylko w więzieniu, ale i na wolności, w odległym już nieraz czasie. Motywy wymieniane przez badanych zesta- wiono w tablicy 13 168.

T a b l i c a 1 3 . Jak badani motywowali dokonywanie czynów samoagresywnych

Podawany motyw %

„Zdenerwowanie” 55,9

Chęć poprawy swej sytuacji w więzieniu 50,0*

Stan nietrzeźwości 41,8**

Depresja 21,1

Zastraszenie, ukaranie kogoś 7,3

Protest 3,7

Zazdrość, poczucie pokrzywdzenia 2,7

Motywy patologiczne („coś kazało”, „słyszał głosy”) 2,7

* Odsetek obliczano w stosunku do więźniów dokonujących samoagresji w więzieniu. ** Odsetek obliczano w stosunku do dokonujących samoagresji na wolności.

166J a k i e w i c z : op. cit.

167 B a t a w i a , B a u c z - S t r a s z e w i c z : op. cit., s. 956.

Na uwagę zasługuje fakt, że badani podawali często więcej niż jeden tylko motyw swych czynów samoagresywnych. Instrumentalny charakter miały w świetle wypowiedzi badanych czyny u połowy spośród tych, którzy dokonywali samoagresji na terenie więzienia, należy jednak pod-

kreślić, że badani ci motywowali przeważnie te czyny w różny sposób,

w związku z czym samoagresja ich nie miała na ogół charakteru wyłącz- nie instrumentalnego. Obok chęci poprawy sytuacji w więzieniu wymie- niano również najczęściej „zdenerwowanie” lub depresję.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na „stan nietrzeźwości” wymieniany jako motyw samoagresji przez 41,8% badanych dokonujących samoagresji na wolności. Większość badanych (73%) dokonujących tylko na wolności czynów samoagresywnych popełniała je w stanie nietrzeźwym.

Badani rzadko podawali, że motywem ich czynów była chęć ukarania lub zastraszenia kogoś, a więc motywy wskazujące na zawarte w czynach samoagresywnych elementy agresji skierowanej przeciwko innym oso- bom; jest jednak oczywiście możliwe, że elementy takie znajdowały się

w czynach motywowanych w inny sposób (motywowanych np. zdenerwo-

waniem). Problem ten wiąże się z istotnym zagadnieniem mechanizmu czynów samoagresywnych więźniów.

W mechanizmie aktów samoagresji można wyróżnić przede wszystkim trzy elementy:

a) agresji skierowanej na inne osoby,

b) samoagresji kierowanej na samoukaranie się czy samounicestwienie,

c) samoagresji instrumentalnej, o czym była już wyżej mowa.

Według poglądów różnych autorów 169 samoagresja może często stano-

wić formę kierowanej na zewnątrz agresji. Ma to miejsce wówczas, gdy skierowuje się na własną osobę agresję, która nie może znaleźć innego ujścia lub która spotkałaby się ze zbyt wielką karą. Ma to miejsce rów- nież i wówczas, gdy akt samoagresji stanowi, wyraźnie sposób ukarania kogoś przez zastraszenie go lub narażenie na kompromitację.

Zestawienie podanych przez badanych motywów samoagresji nie wskazywało z reguły na motywy agresywne, co jednak łączyć się mogło ze słabym uświadomieniem sobie przez badanych takich motywów i wy- suwaniem przez nich na plan pierwszy przede wszystkim „zdenerwowa- nia”. Niektóre jednak inne wyniki niniejszych badań wskazują pośrednio

na istnienie elementów agresji w samoagresywnych czynach badanych.

Wielokrotni recydywiści bowiem, którzy dokonywali aktów samo- agresji, byli częściej od pozostałych oceniani jako agresywni przez bada- jących psychologów (X2=11,0; df= 1; p < 0,001); istotnie częściej też

czy-169 Por. B e r k o w i t z : op. cit., s. 122; M. K o s e w s k i : Samouszkodzenia w świetle psychologicznych teorii agresji, „Przegląd Penitencjarny”, 7, 1969, s. 34—45.

nów samoagresywnych dokonywali tacy recydywiści, którzy byli agre- sywni jeszcze w okresie nieletniości (X2=17?3; df=1; p < 0,001), a także ci, którzy uzyskali wyższe wyniki w skalach agresywności kwestionariu- sza Buss-Durkee (X2=15,5; df=1; p < 0,001).

Niektóre z uzyskanych wyników mogą przemawiać również za istnie-

niem w samoagresji badanych elementu samokarzącego. Więźniowie

dokonujący aktów samoagresji uzyskali bowiem wyższe od pozostałych

wyniki w skali poczucia winy kwestionariusza Buss-Durkee (X2=6,1;

df=1; p < 0,02) 170.

Poczucie winy może jednak odgrywać w mechanizmie samoagresji dwojaką rolę. Może być z jednej strony czynnikiem hamującym zacho- wania agresywne, stanowiącym przeszkodę w ujawnianiu gniewu i. w ten sposób sprzyjającym kierowaniu agresji na siebie, z drugiej strony zaś

może być właśnie czynnikiem wzmacniającym agresywność poprzez

zwiększanie frustracji i napięcia psychicznego i poprzez wzmaganie po- trzeby usprawiedliwienia się i przerzucanie w związku z tym winy na inne osoby 171. Nie stwierdzono jednak w badanym materiale istotnej za- leżności między agresywnością (ustalaną na podstawie kwestionariusza Buss-Durkee) a określanym na podstawie tego kwestionariusza poczuciem winy. Zależności tej nie stwierdzono ani w całej badanej populacji, ani wśród tych, którzy dokonywali aktów samoagresji. Wydaje się, że z me- chanizmem samoagresji, w którym poczucie winy zwiększa prawdopo- dobieństwo jej wystąpienia poprzez hamowanie uczucia gniewu, mamy do czynienia szczególnie u badanych nieagresywnych: okazywali się oni bowiem częściej sprawcami samoagresji wówczas, gdy cechowało ich na- silone poczucie winy (X2 = 5,7; df=1; p < 0,02). U znacznej większości natomiast badanych agresywnych do popełniania czynów samoagresyw- nych dochodziło bez względu na to, czy ujawniali oni, czy też nie ujaw- niali znacznego poczucia winy.

5. Na uwagę jeszcze zasługuje kwestia związku między dokonywaniem