Badanych cechowały na ogół działania na krótką metę, nastawione często na uzyskanie doraźnych przyjemności, zaspokojenie potrzeby zna-

czenia, hiperkompensowanie własnych braków, a czasem — przeżywanie silnych wrażeń i emocji związanych z ryzykiem. Ten brak planowania i ukierunkowanie działalności na doraźne cele stanowił cechę charaktery-

zującą większość badanych — 65% spośród nich uznano za wykazujących

znaczną impulsywność w działaniu, zdefiniowaną jako „skłonność do

na-127 B. S. B r a t u ś : Psichołogiczeskij analiz izmienienij licznosti pri ałkogolizmie, Moskwa 1974.

128 P o r t n o v , P i a t n i c k a j a : op. cit.

129 Por. C. A m a r k : A Study in Alcoholism, Stokholm 1951.

130 Wyników potwierdzających tę hipotezę dostarczyła omawiana już praca A. Guryckiej. Problem ten poruszony jest także przez P. de B e r k e r a : State of Mind. Reports. The Inadequate Personality, „Brit. J. Crim.”, 1, 1960, s. 6—20.

131 Por. N. M o r r i s : The Habitual Criminal, London 1951; K a r p i e c : Naka~ zanije. Socjalnyje prawowyje...

tychmiastowego, nieprzemyślanego i nieostrożnego działania pod wpły- wem aktualnych bodźców, a nie ogólnych zasad i z góry powziętego pla- nu, bez zastanawiania się nad ewentualnymi skutkami” 132.

Oceny impulsywności dokonano na podstawie różnych zachowań ba- danych — w domu, w pracy, w więzieniu itd., na podstawie różnego ro- dzaju działań, polegających m.in. na niektórych samoagresywnych reak- cjach, na trudności podejmowania działań podyktowanych chwilowymi nastrojami i pragnieniami, niekończeniu pod wpływem chwilowych emo- cji rozpoczętych zajęć, na zachowaniach z cechami impulsywnej agresji itd. Warto zwrócić uwagę na istotną zależność między dwoma dokonany- mi przez psychologów ocenami: agresywności i znacznej impulsywności w działaniu (X2=57,0; df=2; p<0,001); zależność ta wskazuje, że kwa- lifikując badanych jako ujawniających znaczną impulsywność w działa- niu, opierano się w dużej mierze na danych o ich zachowaniach agre- sywnych.

Oto kilka przykładów zaczerpniętych z teczek badanych, uznanych za wykazujących znaczną impulsywność w działaniu.

Przypadek nr 58. Podczas kłótni z żoną wyrzucił przez okno rozgrzaną maszyn- kę, na której przygotowywała ona kolację. Będąc :z rodziną na plaży, wrzucił do Wisły przyniesione kanapki, bo „żona zaczęła jeść wcześniej niż siioistra”. Badany mówi ,o sobie, że nie ma takiego zajęcia, którym by się chętnie zajmował, wszystko szybko zaczyna go nudzić, więc rzuca to zaraz i zabiera się do czegoś innego.

Przypadek nr 164. Badany jest w ten sposób charakteryzowany przez ojca: „co mu z miejsca przychodziło do głowy, to robił, żadnego hamulca, żadnego za- stanowienia”.

Przypadek nr 22. Jako kierowca autobusu MZK zostawił w czasie pracy pro- wadzony przez siebie autobus na jednym z przystanków, obraziwszy się na żonę, która wsiadłszy do autobusu, robiła mu jakieś wyrzuty.

Przypadek nr 84. W przeddzień zwolnienia z więzienia zasypał sobie oczy ani- liną, narażając się niemal na utratę wzroku. Zrobił to w reakcji na konflikt na te- renie więzienia.

Impulsywńość w działaniu, będąca właściwością normalną u dzieci w młodszych rocznikach wieku, uważana jest u ludzi dorosłych za cechę świadczącą o ich niedojrzałości. Impulsywność w działaniu jest wymie- niana jako jedna z istotnych cech psychopatów; stwierdzano ją też często w badaniach nad przestępcami. H. J. Eysenck, który wiązał przestępczość m.in. z utrudniającym proces warunkowania wysokim poziomem ekstra- wersji, doszedł na podstawie dokładniejszych analiz do wniosku, że

w ekstrawersji można wyróżnić dwa czynniki: towarzyskość i impulsyw- ność, przy czym ta ostatnia właśnie różnicuje przestępców i nieprze- stępców 133.

Zachowania impulsywne utrudniają przystosowanie społeczne poprzez

utrudnianie interakcji z innymi, sprzyjanie zachowaniom agresywnym

oraz przyczynianie się do braku osiągnięć w nauce i w pracy 134. A. Buss wskazuje na rolę impulsywności w wykształceniu się nawyku agresyw- nego reagowania: przy impulsywnym, natychmiastowym działaniu bo- wiem czas między bodźcem a reakcją jest zbyt krótki, by mogło w nim dojść do nauczenia się nieagresywnych, bardziej skutecznych i bardziej społecznie aprobowanych zachowań 135.

W zachowaniach impulsywnych występuje niezdolność do opóźnienia reakcji. Niektórzy autorzy wiążą tę niezdolność z obniżoną zdolnością do tolerowania wewnętrznego napięcia, do którego rozładowania właśnie pro-

wadzi natychmiastowe działanie impulsywne. Zachowania impulsywne

łączy się ze wzmożonymi reakcjami emocjonalnymi i uważa za istotną

cechę nadpobudliwości136. U ich podłoża znajduje się zaburzenie równo-

wagi procesów nerwowych: przewaga procesów pobudzenia przy słabym

hamowaniu wewnętrznym. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy może być

uszkodzenie lub niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego. Warto

w związku z tym przypomnieć, że w badaniach naszych u recydywistów

zakwalifikowanych jako ujawniający znaczną impulsywność w działaniu

stwierdzano częściej niż u pozostałych przebycie organicznego schorzenia ośrodkowego układu nerwowego (X2 = 4,6; df=1; p < 0,05). Nie można jednak pomijać także roli wadliwego wychowania, w toku którego na-

stępowało zwiększenie pobudliwości i nie dochodziło do nauczenia opóź- niania reakcji.

Impulsywność badanych mogła się zwiększać także w związku z ich alkoholizmem, z łączącym się z nim podwyższeniem emocjonalności i za- wężeniem motywów137. Za możliwością taką przemawia stwierdzona w niniejszych badaniach istotna zależność między impulsywnością w działaniu a alkoholizmem (X2=9,4; przy df=1; p < 0,01).

Wskazując na istotny czynnik impulsywności, jakim jest niezdolność do tolerowania wewnętrznych napięć, warto nawiązać krótko do proble-

mu odporności badanych na sytuacje trudne. Historie życia badanych, dane o ich samoagresji na wolności, trudności w przystosowaniu do ry-

133 S. B. G. E y s e n c k : Crime and Personality, Item Analysis of Questionnaire Responses, „Brit. J. Crim.”, 11, 1971, s. 49—62.

134 Por. D. K i p n i s : Character Structure and Impulsiveness, New York 1971. 135 A. B u s s : The Psychology of Aggression, Neto York — London 1961, s. 201. 136 Por. H. N a r t o w s k a : Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, Warszawa 1972.

gorów służby wojskowej, nieprzystosowanie 138 wielu spośród nich (49%) na terenie więzienia wskazują na ich małą odporność na sytuacje trudne. Tę małą odporność jednak należałoby u nich, jak się zdaje, rozpatrywać w powiązaniu z innymi ich właściwościami: egocentryzmem, podejrzli- wością, nieufnym stosunkiem do otoczenia, niską samooceną i brakiem pewności siebie.

W dotychczasowych rozważaniach wskazano, że większość wielokrot- nych recydywistów została oceniona przez badających psychologów jako impulsywni w działaniu; cecha ta ujawniała się szczególnie w dwóch rodzajach ich zachowań: w agresji i samoagresji, które zostaną poniżej szerzej omówione.