VIII. PSYCHOPATOLOGICZNE CHARAKTERYSTYKI BADANYCH
3. Ponieważ badania objęły osoby dokonujące wielokrotnie różnych przestępstw, ważne wydawało się uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy
są to ludzie dynamiczni, energiczni, przedsiębiorczy, od których można by oczekiwać aktywnej roli w organizowaniu sobie życia, a także inicjatywy w popełnianiu przestępstw. Pytanie to wydawało się ważne w świetle wyników dotychczasowych badań kryminologicznych.
W badaniach nad nieletnimi przestępcami wyodrębniano wprawdzie
typ chłopca biernego, zahamowanego, ulegającego innym 118, stwierdzano
jednak, że nieletni przestępcy różnią się jako grupa od nieletnich nie do- konujących przestępstw m.in. właśnie temperamentem: większą energią,,
niepokojem psychoruchowym (restlessness), impulsywnością, ekstrawer-
sją i agresywnością 119 120 121. Nieletnim tym, wychowującym się w niekorzyst- nych warunkach środowiskowych, trudno jest znaleźć akceptowane spo- łecznie sposoby wyładowania cechującej ich energii.
W badaniach dorosłych recydywistów natomiast zwraca uwagę typ człowieka biernego, nie potrafiącego sprostać wymaganiom życiowym. Ten typ recydywisty wyodrębniano szczególnie często w badaniach angiel-
skich 120, występuje on jako dominujący w kanadyjskich badaniach
T. Grygiera nad chronicznymi przestępcami alkoholikami, sprawcami drobnych przestępstw 121, mieści się on także w 2 typach recydywistów wyróżnionych przez niemieckiego autora F. Geerdsa: asocjalnych i „bez- radnych społecznie” (Asoziale, sozial Hilflose) 122.
W tych badaniach nad dorosłymi recydywistami, w których opero- wano całościowym, typologicznym podejściem do ich osobowości, pojęcie bierności nie było wyraźnie, sprecyzowane. W pracy Westa np. przyjęto, że właściwość ta stanowi pewne kontinuum, na którego jednym krańcu znajduje się bierność, na drugim zaś agresywność. Koncepcja ta wywodzi się z wprowadzonego przez D. K. Hendersona podziału psychopatów, wy- różniającego dwa przede wszystkim ich typy: nieadekwatny i agresyw- ny 123. Takie jednak pojęcie bierności, obejmujące także i brak
agresyw-118 Por. R. L. J e n k i n s , L . H e w i t t : Types of Personality Structure Encoun- tered in Child Guidance Clinics: Problem of Child Delinquency; M. L o r r , R. L. Jenkins: Patterns of Maladjustment in Children, „J. Clin. Psychol.”, 9, 1963, s. 16.
119 S. Glueck, E. Glueck: Delinquents in the Making. Paths to Prevention. New York 1952, s. 185.
120 Por W e s t : op. cit.; B. M a r c u s : A Dimensional Study of a Prison Popu- lation, „Brit. J. Criminal.”, 1, I960, s. 130—154; T. C. G i b b e n s : The Inadequate Recidivist, „Proceedings of the Royal Society of Medicine”, 58, 1965, s. 705—706.
121 G r y g i e r : op. cit.
122 F. G e e r d s : Zur Rückfallskriminalität Erwachsener, „Kriminologische Ge- genwartsfragen”, 8, 1968, s. 27—52.
123 Por. D. K. H e n d e r s o n , R. D. G i l l e p s i s : A Textbook of Psychiatry, London 1958.
nośei, jest zbyt szerokie i dla naszych potrzeb nieprzydatne, tym bardziej że bierność nie wyklucza bynajmniej agresywności (psychiatryczna kla-
syfikacja zaburzeń osobowości np. wymienia typ bierno-agresywny)
wspólną zaś cechą obu wyróżnionych przez Hendersona typów jest m.in. impulsywność, bardzo ułatwiająca występowanie zachowań agresywnych.
Przeciwstawieniem bierności jest aktywność, którą określa się jako ,,właściwość człowieka polegającą na częstym podejmowaniu i prowa- dzeniu intensywnej działalności” 125, a pojęcie bierności zostało wnikliwie zanalizowane przez A. Gurycką 126, za którą to autorką postanowiliśmy uznać za biernych tych, których dążność (obserwowana na podstawie za- chowań, o których informacji dostarczała historia życia i zachowanie pod- czas badań) do oddziaływania na otoczenie była słaba, którzy ujawniali brak odpowiednio ukierunkowanych czynności, małą, nieadekwatną do potrzeb sytuacji liczbę tych czynności i słabą ich siłę.
Jako biernych zakwalifikowano ponad połowę badanych (52%), co wydaje się, zważywszy ich wiek, odsetkiem dużym.
Bierność badanych charakteryzują takie np. ich wypowiedzi.
Przypadek nr 2. Badany recydywista w ten sposób motywuje dokonanie ostat- niej kradzieży: „Zrobiłem to z braku. Zabrakło mojej przyjaciółki, która przeby- wała w tym okresie w szpitalu, i nie było komu mną pokierować”.
Przypadek nr 32. Po zwolnieniu z więzienia (pobyt, w czasie którego przepro- wadzano badania) zwracał się z inicjatywy matki kilkakrotnie listownie do psy- chologa, który go badał w więzieniu, z prośbą o pomoc i radę w różnych sprawach. M. I. donosił w jednym z listów: „Nigdzie nie pracuję, bo już boję się jechać do ostatniego z zakładów pracy i zwalniać. A więc dlatego zwracam się do pani, żeby pani mi pomogła i wytłumaczyła, po mam robić i czy warto”.
Badanych biernych charakteryzowały również odpowiedzi w teście zdań niedokończonych Sachsa i Levy’ego, wskazujące na inną u nich niż u pozostałych postawę wobec trudności. Twierdzili oni, że w trudnych sytuacjach („gdy wszystko sprzysięga się przeciw mnie...”, „gdy zaczyna mi się źle powodzić...”) załamują się, są smutni, bezradni, „tracą głowę”, rezygnują, piją, chcieliby umrzeć, podczas gdy wypowiedzi badanych nie uznanych za biernych charakteryzowała częściej postawa aktywna: „wał- czę”, „bronię się”, „chcę zaradzić” itp.
Należałoby w tym miejscu zaznaczyć, że duża liczba recydywistów uznanych za biernych zasługuje tym bardziej na uwagę, że bierność
trud-124 Trzeba oczywiście także uwzględnić różne rozumienia pojęcia agresywności
125 Por. J. E k e l , J . J a r o s z y ń s k i , J . O s t a s z e w s k a : Mały słownik psy-chologiczny, Warszawa 1965.
126 A. G u r y c k a : Dzieci bierne społecznie, Wrocław — Warszawa — Kraków 1970.
"o jest bezpośrednio wiązać z działalnością przestępczą. W przypadku wielokrotnych recydywistów jednak jest to cecha wyjaśniająca częścio- wo ich postępowanie: a przede wszystkim ich brak osiągnięć nie tylko w zakresie działalności społecznej aprobowanej, ale i w zakresie ich dzia- łalności przestępczej. Należy jednak pamiętać, że na ten brak osiągnięć trzeba patrzeć nie tylko jako na skutek bierności, lecz także — o czym będzie dalej mowa — jako na jedno z jej uwarunkowań. W okresie, gdy badani są już ludźmi dorosłymi, ich bierność jest cechą utrudniającą tym spośród nich, którzy chcieliby zerwać z przestępczością, prowadzenie nor- malnego trybu życia. Podjęcie bowiem pracy zarobkowej i wywiązywa- nie się z obowiązków, jakie się z nią łączą, nieuleganie naciskom środo- wiska przestępczego, przeciwstawianie się nieufności i wrogości społe- czeństwa — wszystko to wymaga pełnego aktywności stosunku do trud- ności, na jakie napotyka w wysiłkach ustabilizowania się człowiek obcią-
żony pobytami w więzieniu.
Powstaje pytanie, z czym należałoby wiązać wykształcenie się u ba-
danych znacznej bierności? Czy wiąże się ona tylko z wrodzonymi cecha- mi ich temperamentu, czy też jeszcze z jakimiś innymi cechami ukształ-
towanymi w toku ich doświadczeń życiowych?
Bierność (a więc według przyjętej definicji słaba dążność do oddzia- ływania na otoczenie) łączy się, oczywiście, wyraźnie z pewnymi cecha- mi temperamentu. W badaniach naszych stwierdzono istotną zależność między znaczną biernością a powolnością (p<0,001), co potwierdza zwią- zek między biernością w przyjętym przez nas znaczeniu a temperamen- tem badanych.
Bierność można by łączyć również z określonymi potrzebami psy- chicznymi — potrzebami zależności i ulegania, z czym mamy wyraźnie do czynienia u wielu naszych badanych. Potrzeba ta ujawnia się m.in. w odpowiedziach w teście Sachsa i Levy’ego dotyczących stawianych so- bie celów życiowych („najbardziej pragnąłbym w życiu . . .”, „moją ukry- tą ambicją życiową jest . . .”, „zawsze chciałem . . .”, „mógłbym być bar- dzo szczęśliwy, gdybym . . .”). Badani uznani za biernych częściej niż pozostali twierdzą, że chcieliby mieć kogoś, kto pokierowałby nimi. Z drugiej strony zaś, postrzegając siebie jako uległych, łatwowiernych, dających sobą kierować wyrażają pragnienie posiadania cech przeciw- nych: stanowczości, odwagi, niezależności. Bierność łączy się także z bra- kiem potrzeb dynamizujących aktywność. Problem ten ujawnia się
w
wy- powiedziach badanych w teście Sachsa i Levy’ego: bierni znacznie rza- dziej niż pozostali wyrażają pragnienie zdobycia kwalifikacji zawodo- wych czy uzupełnienia braków w wykształceniu, rzadziej też ujawniają potrzebę znaczenia; wyrażają natomiast potrzebę spokoju i ucieczki od kłopotów życiowych.Brak potrzeb dynamizujących aktywność łączyć się może ze skutka- mi alkoholizmu. W procesie rozwoju alkoholizmu dochodzi bowiem do zaniku pobudzającej roli szeregu głównych poprzednio motywów i wy- parcia ich przez wiodący obecnie motyw, jakim staje się związana z uza-
leżnieniem od alkoholu potrzeba picia127. „Apatyczny typ zmian osobo-
wości” charakteryzuje szczególnie tych alkoholików, którzy wcześnie za- częli nadużywać alkoholu 128.
Bierność bywa jednak ujmowana nie tylko jako wynik związanych z alkoholizmem zmian osobowości, lecz także jako czynnik odgrywający
rolę w etiologii alkoholizmu — człowiek bierny bowiem, nie mający
żywszych zainteresowań, skłonny jest częściej od innych do wypełniania
czasu przesiadywaniem w barach i piciem alkoholu129. Badania nasze
wskazują na związek między biernością badanych a ich alkoholizmem, recydywiści bowiem uznani za biernych byli znacznie częściej od pozo- stałych alkoholikami (X2=13,5; df=1; p < 0,001).
W świetle całokształtu danych wydaje się, że bierność należałoby łączyć także z poprzednimi doświadczeniami życiowymi wielokrotnych recydywistów, z doznawanymi przez wielu spośród nich od okresu wczes- nego dzieciństwa skumulowanymi niepowodzeniami społecznymi. Niepo- wodzenia takie prowadzą do zaniżenia oczekiwań jednostki, do jej wyco- fania się na pozycję bierności i życia z chwili na chwilę 130. Doświadczeń
hamujących aktywność dostarczać mogły także wielokrotne pobyty
w więzieniu 131.
Tak więc bierność badanych mogła się wykształcić na podłożu ich cech temperatmentu oraz w związku z ich alkoholizmem i nagromadze- niem w ich przeszłości wielu niepowodzeń życiowych.
3. Badanych cechowały na ogół działania na krótką metę, nastawione