Rok 1979 – prace badawcze w zakresie kształcenia zawodowego System kształcenia zawodowego młodzieży w Polsce przechodził szereg

zmian. Na jego kształtowanie zawsze miały i mają wpływ różne czynniki, a zwłaszcza postęp nauki i techniki oraz przemian społeczne, polityczne i eko-nomiczne. U schyłku XX w. kształceniu zawodowemu przypisywano szczegól-ną rolę: dostosowania do zmieniających się potrzeb gospodarki i kultury modelu kształcenia odpowiednich – na miarę XXI w. – kadr pracowni-czych. Podejmowano wiele prób różnego rodzaju reform oświatowych, w tym także modernizacji kształcenia zawodowego.

Zadanie to w 1972 r. Rada Ministrów powierzyła powołanemu uchwałą nr 162 z dnia 15 czerwca 1972 r. Instytutowi Kształcenia Zawodowego. Zgodnie ze Statutem IKZ, nadanym przez Ministra Oświaty i Wychowania rozporządze-niem z dnia 29 marca 1986 r., „podstawowym zadarozporządze-niem Instytutu jest prowa-dzenie badań naukowych, prac badawczo- rozwojowych i wdrożeniowych w zakresie problematyki społecznej, ekonomicznej i pedagogicznej szkolnictwa zawodowego oraz powiązań tego szkolnictwa z całością gospodarki oraz kultu-ry narodowej. Podejmowane przez Instytut zadania badawcze służą realizacji celów systemu oświaty w zakresie rozwoju szkolnictwa zawodowego.”⁵ Pracom modernizacyjnym podejmowanym przez Instytut podlegały m.in. cele kształce-nia, klasyfikacja zawodów i specjalności, plany i programy nauczakształce-nia, podręcz-niki i przewodpodręcz-niki metodyczne oraz warunki kształcenia zawodowego – zwłasz-cza praktycznego itp.

Szkolnictwo zawodowe specjalne (dla młodzieży niepełnosprawnej), mimo że stanowi integralną część systemu oświatowego, posiada swoją specyfikę wynikającą z funkcji społecznej jaką ma spełniać w stosunku do znacznej popu-lacji młodzieży objętej programem rehabilitacji i resocjalizacji.

Organizując kształcenie zawodowe dla młodzieży niepełnosprawnej intelek-tualnie należy pamiętać o tym, że kształcenie zawodowe to nie tylko opanowy-wanie umiejętności zawodowych, lecz złożony proces kształcenia i wychowania – ich rehabilitacji – zmierzający do maksymalnego usprawnienia psychofizycz-nego tych jednostek, włączenia ich w nurt normalpsychofizycz-nego życia społeczpsychofizycz-nego. Po-przez kształcenie zawodowe młodzież nie w pełni sprawna psychicznie i fi-zycznie powinna być przygotowana do w miarę samodzielnego funkcjonowania w życiu społecznym i zawodowym. Szkoły zawodowe specjalne przez wielo-płaszczyznowe oddziaływanie usprawniające, korygujące i kształcące dążą do osiągnięcia optymalnych wyników w zakresie rozwoju oraz usprawnienia inte-lektualnego i fizycznego swoich wychowanków.

W latach 70. i 80. XX w. szkoły zawodowe specjalne, podobnie jak i inne typy szkół zawodowych, stanowiły przedmiot zainteresowania wielu środowisk oświatowych i publicystów. W formułowanych przy różnych okazjach opiniach

5 S. Kaczor, XV lat Instytutu Kształcenia Zawodowego, „Pedagogika Pracy” nr 13, 1988.

zarzucano szkołom, że nie spełniają w pełni oczekiwań społecznych. Zwracano uwagę m.in. na: wadliwie funkcjonujący system orientacji zawodowej i kwali-fikowania absolwentów szkół podstawowych specjalnych do szkół zawodo-wych; braki w przygotowaniu absolwentów szkół zawodowych do pracy; złe warunki pracy szkół – zwłaszcza w zakresie kształcenia praktycznego; małą liczbę szkół z internatami; niewystarczające zróżnicowanie w doborze zawodów odpowiadających możliwościom młodzieży z różnych grup niepełnosprawnych;

trudności w zatrudnianiu i adaptacji absolwentów szkół specjalnych w zakła-dach pracy itp. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, na mocy porozumienia zawartego pomiędzy Departamentem Kształcenia Specjalnego, Profilaktyki i Resocjalizacji a dyrekcją Instytutu Kształcenia Zawodowego w roku 1979 utworzono w Instytucie Pracownię Kształcenia Zawodowego Specjalnego – początkowo jednoosobową⁶, przekształconą następnie w Zakład Kształcenia Zawodowego w Szkołach Specjalnych.

W nowo powstałej Pracowni podjęto prace zmierzające do wypracowania modelu organizacji kształcenia zawodowego w szkołach specjalnych opartego na doświadczeniach i dorobku naukowym IKZ – placówki naukowo-badawczej.

Na wstępie, na wniosek kierownika Pracowni, Minister Oświaty i Wychowania powołał Komisję ds. Programów i Podręczników Szkół Zawodowych Specjal-nych, której pierwszym przewodniczącym był doc. dr Kazimierz Kirejczyk, a po jego rezygnacji funkcję tę sprawował – aż do czasu likwidacji IKZ tj. do 1990 r. – prof. Aleksander Hulek. W skład Komisji wchodziło 5 Podkomisji ds.

Programów i Podręczników Szkół Zawodowych dla: Upośledzonych Umysło-wo; Niewidomych; Głuchych; Przewlekle Chorych i z Dysfunkcją Narządów Ruchu oraz Niedostosowanych Społecznie. Komisja pełniła funkcję doradczą i opiniującą opracowania powstałe w Zakładzie.

W związku z przejściem od 1 września 1981 r. na pięciodniowy tydzień na-uki we wszystkich typach szkół, zaistniała potrzeba zmiany planów i progra-mów nauczania również w szkolnictwie zawodowym specjalnym. Przystępując do realizacji tego zadania, Zakład Kształcenia Zawodowego w Szkołach Spe-cjalnych w porozumieniu z Departamentem Kształcenia Specjalnego, Profilak-tyki i Resocjalizacji oraz Instytutem Programów Szkolnych, przyjął następujące ustalenia⁷:

ƒ wymiar godzin pracy ucznia w pięciodniowym tygodniu nauki nie może przekraczać: w klasie I – 30 godz., w II – 33 godz., w III – 35 godz.,

6 W 1979 r. autor został oddelegowany ze stanowiska wizytatora-metodyka Kuratorium Oświaty i Wychowania w Warszawie do pracy w Instytucie Kształcenia Zawodowego do zorganizowania odpowiedniej komórki do prac związanych z modernizacją kształcenia zawodowego w szkołach specjalnych. Od 1981 r. kierownik Zakładu Kształcenia Zawodowego w Szkołach Specjalnych, liczącego sześć osób, a od 1987 do 1990 (do momentu likwidacji Instytutu w grudniu 1990 r.) wicedyrektor IKZ ds. programów.

7 B. Czerniecki, Organizacja kształcenia zawodowego w szkołach zawodowych specjalnych w roku szkolnym 1981/82, „Szkoła Specjalna” nr 2, 1982.

ƒ do nauczania we wszystkich szkołach zasadniczych specjalnych wprowa-dza się nowy przedmiot historię w wymiarze 2 godzin tygodniowo – po jednej godzinie w klasie I i II,

ƒ liczba godzin przedmiotów ogólnokształcących pozostanie bez zmian, z wyjątkiem fizyki w nauczaniu większości zawodów w szkołach dla młodzieży upośledzonej umysłowo,

ƒ w obowiązkowym wymiarze godzin ucznia mieszczą się również przed-mioty: przysposobienie do życia w rodzinie oraz zajęcia z wychowania obywatelskiego.

Założenia te stanowiły punkt wyjścia do przeprowadzenia konsultacji z licz-nym gronem wizytatorów ds. kształcenia specjalnego oraz dyrektorów i na-uczycieli szkół zawodowych specjalnych z wielu województw. W wyniku prze-prowadzonych narad, dyskusji opracowano plany nauczania dla wszystkich zawodów występujących w kształceniu młodzieży niepełnosprawnej intelektu-alnie.

Według przyjętych i zatwierdzonych przez Ministra Oświaty i Wychowania do realizacji od 1 września 1981 r. planów nauczania w szkołach zasadniczych zawodowych specjalnych:

1. Zrezygnowano z dwuletniego cyklu kształcenia – ustalono trzyletni cykl kształcenia we wszystkich zawodach;

2. Zlikwidowano przedmioty występujące dotychczas jako samodzielne:

bezpieczeństwo, higienę i prawo pracy, gospodarkę przedsiębiorstw, technolo-gię i fizykę, a także wiele przedmiotów teoretycznych m.in. w grupie zawodów:

mechanicznych (maszynoznawstwo, elektrotechnika, zarys budownictwa ogól-nego, ciepłownictwo i gazownictwo, wodociągi i kanalizacja); elektrycznych (podstawy elektrotechniki, urządzenia i maszyny elektryczne), podobnie w gru-pie zawodów chemicznych, spożywczych, drzewnych, poligraficznych, budow-lanych, rolniczych, gastronomicznych;

3. Wprowadzono nowe przedmioty (na odpowiednich kierunkach): fizyka z elektrotechniką, technologia z elementami bhp, technologia z podstawami konstrukcji mechanicznych i bhp itp.;

4. Wprowadzono, jako nadobowiązkowe, zajęcia fakultatywne w wymiarze 2 do 4 godzin na klasę z przeznaczeniem na realizację treści przedmiotów za-wodowych i specjalistycznych;

5. Zlikwidowano podział na sezony w kształceniu w zawodach rolniczo-ogrodniczych;

6. Wymiar godzin praktycznej nauki zawodu ustalono na 50-54 godzin w całym cyklu nauczania: w klasie I – 12 godzin tygodniowo – realizowanej w dwóch dniach, a pozostałe przedmioty (ogólnokształcące i teoretyczne zawodowe) – w trzech dniach; w klasie II – 18 godzin, a w klasie III – 18 do 21 godzin z realiza-cją w obu klasach w trzech dniach w tygodniu. W klasie III wprowadzono możli-wość realizacji praktycznej nauki zawodu w wymiarze od 18 do 24 godzin ty-godniowo.

Uzasadnienie do poczynionych zmian w kształceniu zawodowym młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie zawarto w cytowanym wcześniej artykule B. Czernieckiego w numerze 2 „Szkoły Specjalnej” z 1982 r. I tak:

ƒ rezygnacja z dwuletniego cyklu kształcenia została podyktowana tym, że absolwenci szkół – zdaniem ówczesnych dyrektorów szkół i nauczy-cieli, a także zatrudniających ich pracodawców – nie opanowali w nale-żytym stopniu wiadomości i umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu, do którego byli przygotowywani, m.in. zawodów rolniczo-ogrodniczych, trudnych do opanowania nawet przez młodzież o normal-nym rozwoju intelektualnormal-nym i fizycznormal-nym. W kształceniu w zawodach rolniczych z dwuletniego okresu kształcenia na rzecz trzyletniego zrezy-gnowano również w szkołach zawodowych dla młodzieży pełnosprawnej;

ƒ usunięcie z planów nauczania każdego zawodu wielu teoretycznych przedmiotów zawodowych spowodowane było tym, że zawierały one zbyt wiele treści trudnych do opanowania przez młodzież niepełnospraw-ną intelektualnie. Realizacja ich przebiegała w oderwaniu od praktycznej działalności uczniów, w oparciu o formę klasowo-lekcyjną. Znane są trudności niepełnosprawnych intelektualnie, m.in. w zapamiętywaniu, analizowaniu, uogólnianiu, w odnoszeniu zdobytych wiadomości do praktycznego zastosowania. Stąd też przedmioty te sprawiały im duże trudności, a rygorystyczne wymagania stawiane przez nauczycieli powo-dowały zniechęcenie do nauki i niejednokrotnie stawały się przyczyną porzucania szkoły. Nieuwzględnienie w planach nauczania takich przed-miotów, jak np. w zawodzie ślusarz mechanik: technologia, materiało-znawstwo, maszynomateriało-znawstwo, gospodarka przedsiębiorstw czy bhp nie oznaczało rezygnacji z niezbędnych dla opanowania zawodu treści na-uczania – ich realizację zakładano w połączeniu z takimi przedmiotami, jak m.in. technologia z elementami bhp (nowy przedmiot) i przede wszystkim praktyczna nauka zawodu. „W przygotowaniu zawodowym młodzieży nie-pełnosprawnej intelektualnie nie chodzi bowiem o naukę o zawodzie, lecz głównie o praktyczne opanowanie umiejętności zawodowych dostosowa-nych do psychofizyczdostosowa-nych możliwości uczniów. (…) skuteczniejszym jest praktyczne pokazanie uczniom jak przebiega proces obróbki określonego materiału, surowca, przy zastosowaniu odpowiedniej maszyny – urządzenia, z zachowaniem wszelkich wymogów bezpieczeństwa, aniżeli teoretyzowa-nie na lekcjach oddzielnych przedmiotów”⁸.

Dlatego też podkreślono potrzebę stosowania jak najczęstszych ćwiczeń, zwłaszcza podczas realizacji nowo powstałego przedmiotu pod nazwą: techno-logia z elementami bhp, poznane zaś wiadomości i umiejętności powinny być doskonalone i utrwalane podczas zajęć praktycznej nauki zawodu. „Treści ma-teriału nauczania praktycznej nauki zawodu należy realizować w ścisłej

8 Ibidem.

cji z pozostałymi przedmiotami zawodowymi: technologią z elementami bhp, rysunkiem zawodowym i innymi przedmiotami występującymi w planach na-uczania danego zawodu. Główną metodą pracy podczas praktycznej nauki za-wodu jest praktyczne działanie z nieodzowną demonstracją i instruktażem.

W instruktażu – głównie wstępnym, ale także bieżącym i końcowym – należy uwzględnić tematykę bezpieczeństwa i higieny pracy oraz niezbędne wiadomo-ści z zakresu teoretycznych przedmiotów zawodowych.”⁹

W realizacji praktycznej nauki zawodu – podkreślał autor – główny nacisk należy położyć na opanowanie przez uczniów umiejętności i nawyków zawo-dowych, mniejszy zaś na produkcję i związany z tym zysk. Zatem produkcja serii jakiegoś asortymentu może mieć miejsce tylko w formie ćwiczenia i utrwalania poznanych uprzednio, przewidzianych programem nauczania, sze-regu różnych operacji wchodzących w zakres danego zawodu. Cytowany arty-kuł stanowił swego rodzaju wytyczne do organizacji kształcenia zawodowego w szkołach dla młodzieży niepełnosprawnej w ogóle, a zwłaszcza niepełno-sprawnych intelektualnie – począwszy od 1 września 1981 r.

Wskazywano m.in. na potrzebę włączenia wielu treści niektórych przedmio-tów zawodowych do realizacji w przedmiotach ogólnokształcących, takich jak:

wychowanie obywatelskie, język polski, matematyka, a także wychowanie fi-zyczne, wychodząc z założenia, że w kształceniu zawodowym powinny brać udział wszystkie przedmioty nauczania. Treści nauczania przedmiotów ogólno-kształcących powinny uwzględniać szerzej niż dotychczas korelację ze specjali-stycznymi treściami kształcenia w poszczególnych zawodach.

Zgodnie z dydaktyczną zasadą indywidualizacji, nowe plany nauczania umoż-liwiały uczniom zdolniejszym, sprawniejszym poszerzenie i pogłębienie wiadomo-ści z zakresu przedmiotów zawodowych i specjalistycznych w poszczególnych zawodach na tzw. zajęciach fakultatywnych (nowo wprowadzonych do planów nauczania), np. w zawodzie ślusarz – z zakresu fizyki, maszynoznawstwa czy elek-trotechniki; w zawodzie rolnik, ogrodnik czy kucharz – z biologii i chemii itd.

Istotną zmianę w organizacji nauczania począwszy od roku szkolnego 1981/82 stanowiło znaczne zmniejszenie liczby planów nauczania dla poszcze-gólnych zawodów. Nauczanie w 99 zawodach przewidziano do realizacji na podstawie 7 planów, przy czym aż 74 kierunki zawodowe realizowano w opar-ciu o jeden plan; w 7 zawodach rolniczo-ogrodniczych organizację kształcenia określały 3 plany nauczania.

Kształcenie zawodowe młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim organizowano na podbudowie ośmioklasowej szkoły podstawowej spe-cjalnej i było realizowane w zasadniczych szkołach zawodowych specjalnych, po uprzednim zakwalifikowaniu przez komisję kwalifikacyjną poradni wycho-wawczo-zawodowej. Warunkiem przyjęcia do szkoły zawodowej specjalnej było również ukończenie przez kandydata 15 roku życia.

9 Ibidem.

Jak wynika z powyższego, ilorazy inteligencji nie były brane pod uwagę przy kierowaniu absolwentów szkół podstawowych specjalnych do dalszego kształcenia w zasadniczych szkołach zawodowych specjalnych. Młodzieży o ilorazie inteligen-cji poniżej 55 w skali Wechslera, tj. niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym w zasadzie nie kierowano do ZSZ specjalnych, pojedynczy uczniowie znajdowali się jednak w ZSZ specjalnych dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim na podstawie skierowania „tytułem próby”.

Świadectwo ukończenia zasadniczej szkoły zawodowej było równoznaczne z uzyskaniem przez absolwenta tytułu robotnika wykwalifikowanego zgodnie z obowiązującą w tym czasie klasyfikacją zawodów i specjalności szkolnictwa zawodowego.

3. Próby modernizacji kształcenia zawodowego młodzieży