Jacek Szostak
Kategoria 3 Wyczerpanie psychiczne:
negatywne nastawienie do siebie,
negatywne nastawienie do pracy,
negatywne nastawienie do życia, przesyt,
wykształcenie nastawienia dezawuującego klientów (cynizm, lekceważe-nie, agresja),
utrata szacunku do siebie,
poczucie własnej nieudolności,
poczucie niższej wartości,
zerwanie kontaktów z klientami i kolegami (ibidem, 2007, s. 168).
Według H.J. Freudenbergera i G. Northa (2002) osobami najbardziej narażony-mi na wypalenie zawodowe są ci, którzy w życiu zawodowym lub społecznym cechują się dużym zaangażowaniem i zainteresowaniem sprawami rozpatrywanymi w danym środowisku i które wykonują czynności ściśle z nim związane. Osoba taka narzuca sobie coraz więcej obowiązków i wzrastają jej ambicje. Z czasem osoba taka zaczyna popadać w syndrom wypalenia zawodowego. Przyjmuje na siebie coraz więcej obowiązków kuszona licznymi pochwałami i nagrodami.
Syndrom wypalenia zawodowego, zdaniem tych autorów, został opisany i po-dzielony na dwanaście stadiów (ibidem, 2002, s. 100-150):
Stadium 1. Przymus ciągłego udowadniania własnej wartości.
Stadium 2. Wzrost zaangażowania w pracę.
Stadium 3. Zaniedbywanie własnych potrzeb.
Stadium 4. Zaburzona proporcja między potrzebami wewnętrznymi a zew-nętrznymi wymogami.
Stadium 5. Przewartościowanie. Percepcja zostaje zmącona, a zmysł po-strzegania mocno przytępiony.
Stadium 6. Aby móc dalej żyć, człowiek musi zastosować mechanizm wy-parcia w konfrontacji z pojawiającymi się problemami.
Stadium 7. Następuje ostateczne wycofanie się. Nabieranie wrogości do spo-łeczeństwa.
Stadium 8. Znaczące zmiany w zachowaniu. Izolowanie się.
Stadium 9. Utrata poczucia, że ma się własną osobowość.
Stadium 10. Pustka wewnętrzna. Ataki fobii i paniki.
Stadium 11. Ogólny stan determinuje depresja. Rozpacz, wyczerpanie, obni-żenie nastroju.
Stadium 12. Wypalenie pełnoobjawowe. Na plan pierwszy wysuwa się całkowi-te wyczerpanie psychiczne, fizyczne i emocjonalne (ibidem, 2002, s. 160).
Według A. Krumpholz-Reichel (2002) w syndromie wypalenia zawodowego zachwiana zostaje równowaga między ponoszonym nakładem pracy a satysfak-cją życiową. Pomimo intensywnej pracy mogą się wówczas nasilać niepowo-dzenia i krytyczne uwagi a w końcowym efekcie zanika również szacunek dla osobistego zaangażowania (S.M. Litzke, H. Schuh, 2007, s. 169).
Ch. Maslach (2001), wypalenie zawodowe interpretuje jako: „syndrom, na który składają się wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. Syndrom ów może wystąpić u osób, które pracują z innymi, balansując na granicy swojej wydolności. Wyczerpanie emocjo-nalne dotyczy poczucia przeciążenia emocjoemocjo-nalnego i znacznego uszczuplenia posiadanych zasobów energetycznych na skutek kontaktów z innymi. Depersonali-zacja wiąże się natomiast z negatywnym, nierzadko wręcz bezdusznym, a w najlep-szym razie nazbyt obojętnym reagowaniem na innych ludzi będących odbiorca-mi pomocy danej osoby (…). Zaś obniżona ocena dokonań własnych odnosi się do radykalnego spadku poczucia swoich kompetencji i utraty przeświadczenia
o możliwości odnoszenia sukcesów w pracy z ludźmi. Wiąże się to również z negatywną samooceną” (ibidem, 2001, s. 48-60).
Według J. Fenglera (2001) wypalenie zawodowe cechują następujące objawy:
1. Niechęć towarzysząca wychodzeniu do pracy;
2. Ciągłe skargi na odczuwany brak chęci do pracy bądź przepracowanie;
3. Poczucie izolacji od świata;
4. Odbieranie życia jako ciężkiego i ponurego;
5. Wzrastająca ilość negatywnych wzajemnych przeniesień w kontaktach z klientami;
6. Poirytowanie, negacja, drażliwość;
7. Częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn;
8. Myśli o ucieczce i samobójstwie(ibidem, 2001, s. 89).
Autor ten wyróżnia 10 etapów rozwoju wypalenia zawodowego:
1. Grzeczność i idealizm;
2. Przepracowanie;
3. Coraz bardziej zmniejszająca się grzeczność;
4. Poczucie winy z tego powodu;
5. Coraz większy wysiłek, żeby być grzecznym i solidnym;
6. Brak sukcesów;
7. Bezradność;
8. Utrata nadziei;
9. Wyczerpanie, awersja do klientów, apatia, złość;
10. Wypalenie: oskarżenie siebie, ucieczka, cynizm, sarkazm, reakcje psy-chosomatyczne, nieobecność w pracy, wypadki, nieprzemyślana rezygnacja z pracy, sztywne trzymanie się przepisów w pracy, upadek społeczny, samobój-stwo (ibidem, 2001, s. 90-94).
Ch. Maslach klinicznie opisuje wypalenie zawodowe w ramach teorii trój-wymiarowej. Definiuje wypalenie zawodowe jako psychologiczny zespół wy-czerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób. Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia danej oso-by, że jest nadmiernie obciążona emocjonalnie, a jej zasoby emocji zostały w znacznym stopniu uszczuplone. Depersonalizacja dotyczy negatywnego, bezdusznego lub zbyt obojętnego reagowania na innych ludzi, którzy zwykle są odbiorcami usług danej osoby lub przedmiotem opieki z jej strony. Obniżone poczucie dokonań osobistych odnosi się do spadku poczucia własnej kompeten-cji i sukcesów w pracy (H. Sęk pod red., 2000, s. 15).
Ta koncepcja trójfazowego modelu wypalenia jest najczęściej przyjmowana w opisach tego zjawiska.
Pierwsza faza – wyczerpania emocjonalnego – dominują w niej objawy psychosomatyczne, np. bóle głowy, zmęczenie, bezsenność. Objawia się znie-chęceniem do pracy, pesymizmem, coraz mniejszym zainteresowaniem spra-wami zawodowymi, drażliwością.
Faza druga – depersonalizacja związana jest z obojętnością i dystansowa-niem się wobec problemów klienta, obwiniadystansowa-niem klientów za swoje niepowo-dzenia, skróceniem czasu obsługi, cynizmem. Depersonalizacja jest próbą zwiększenia psychicznego dystansu wobec osób z pracy.
Faza trzecia – łączy wszystkie dotychczasowe symptomy, dominuje nega-tywna ocena siebie jako pracownika oraz wypalenie ze swej zawodowej roli.
Objawia się to zmniejszoną efektywnością pracy (jej jakość się zmniejsza, a czas poświęcony na uzyskanie efektów znacznie się wydłuża). Wzrasta kon-fliktowość w stosunku do współpracowników. Wypalony pracownik często sięga po alkohol lub narkotyki. Przejawia silny lęk oraz poczucie krzywdy i winy. Lęk jest tu faktycznie kanalizowany w objawach somatycznych.(J.F.
Terelak, 2001, s. 315)
W ujęciu R. Gołembiowskiego obraz kliniczny wypalenia zawodowego obejmuje trzy grupy syndromów.
Na pierwszym miejscu stawia on depersonalizację – jedną z form obrony przed przedłużającą się sytuacją stresową. Pojawia się również brak kontroli nad własnym działaniem i otoczeniem oraz poczucie bezwartościowości i bez-celowości własnej pracy.
Analizując związki między poszczególnymi wymiarami wypalenia się, Gołem-biowski opracował fazowy model syndromu burnout. Dla każdej fazy ustalał war-tość graniczną między niskim i wysokim poziomem wypalenia się. Nasilenie wy-miarów syndromu badał kwestionariuszem MBI Ch. Maslach. Poszczególne fazy scharakteryzował jako:
Faza I – stan początkowy – niski poziom wszystkich wymiarów wypalenia się (syndrom nie istnieje);
Faza II – wysoki poziom depersonalizacji, niski poziom wyczerpania emo-cjonalnego i poczucia osiągnięć;
Faza III – wysoki poziom poczucia osiągnięć osobistych, niski depersonali-zacji i wyczerpania emocjonalnego;
Faza IV – wysoki poziom depersonalizacji i poczucia osiągnięć osobistych, niski wyczerpania emocjonalnego;
Faza V – wysoki poziom wyczerpania emocjonalnego, niski poziom poczu-cia osiągnięć osobistych i depersonalizacji;
Faza VI – wysoki poziom depersonalizacji i wyczerpania emocjonalnego, niski poczucia osiągnięć osobistych;
Faza VII – wysoki poziom wyczerpania emocjonalnego i poczucia braku osiągnięć osobistych, niski poziom depersonalizacji;
Faza VIII – wysoki poziom wszystkich trzech wymiarów – faza najbardziej niebezpieczna (J.F. Terelak, 2001, s. 318).
Model C. Noworola i T. Marka opiera się na koncepcjach Ch. Maslasch i R.
Gołembiowskiego. Wymienieni badacze na podstawie analizy skupień opraco-wali model komplementarny, odpowiadający fazom modelu Gołembiowskiego.
Według nich każda jednostka ma indywidualny tok wypalania się zawodowo i należy do konkretnego skupienia.
Cyfry rzymskie w tym modelu oznaczają skupienia potraktowane w koncep-cji R. Gołembiowskego jako kolejne fazy.
Etap A, zawierający fazę I, dotyczy osób niewypalonych;
Etap B, zawierający fazy II, III, V, dotyczy osób nisko wypalonych;
Etap C, zawierający fazy IV, VI, VII, dotyczy osób umiarkowanie wypalonych;
Etap D, zawierający fazę VIII, dotyczy osób wypalonych.
Metoda ta oparta jest na zasadzie stopniowego nasilania się objawów wypa-lenia (ibidem, 2001, s. 319).
Charakterystyka wypalenia zawodowego nauczycieli
Nauczanie i wychowanie jest ciężką pracą. Nauczyciele różnych szczebli szkolnictwa mają wiele obowiązków dydaktycznych, wychowawczych oraz administracyjnych. Jest to zawód, w którym trzeba nieustannie kształcić się i rozwijać. Nauczyciele funkcjonują w określonych uwarunkowaniach praw-nych, społeczpraw-nych, etyczpraw-nych, realizując powołanie rozumiane jako zawód zaufania publicznego. Wykonując swój zawód pośredniczą między interesami uczniów, rodziców, kierownictwa szkoły, kuratorium, ministra do spraw eduka-cji, kolegów nauczycieli itd. (J. Fengler, 2001, s. 100).
Wieloletnie przeciążenie pracą oraz wielorakimi obowiązkami powodują u nauczycieli powstanie syndromu wypalenia zawodowego.
E. Wallius (1982) uważa, że zdecydowanie stresującym elementem w życiu nauczycieli są uczniowie ( J. Fengler, 2001, s. 101).
C. Cherniss (1985) wskazuje, że wypalenie zawodowe pojawia się u nauczy-cieli szkół specjalnych wtedy, gdy aktywne starania w celu rozwiązania kon-kretnego problemu nie przynoszą rezultatu. Jako przyczyny takiego stanu rze-czy podaje brak jasności i możliwości kontrolowania sytuacji, brak wsparcia i reakcji innych na własne działania, jak również zbyt wiele obowiązków w pracy (ibidem, 1985, s. 42).
D.W. Russel (1987) jako przyczyny wypalenia zawodowego nauczycieli określa dużą liczbę obciążających wydarzeń szkolnych oraz brak wsparcia spo-łecznego (ibidem, 1987, s. 269-274).
R.S. DeFrank (1989) podaje niskie zadowolenie z pracy jako przyczynę za-wodowego nauczycieli (ibidem, 1989, s. 99-109).
Wypalenie zawodowe, którego doświadczają nauczyciele jest skutkiem chronicznego przeciążenia wynikającego z ciągłego zajmowania się innymi (V. Tomal, 2002, s. 18-24).
Analiza dostępnej literatury związanej z wypaleniem zawodowym nauczy-cieli pozwala na wymienienie kilku często powtarzających się czynników po-wodujących wypalenie zawodowe. Są to:
poczucie napięcia wynikającego z nadmiaru samokontroli,
ciągłe opiniowanie i porównywanie działań poszczególnych osób,
niewłaściwe relacje interpersonalne,
zarobki niewspółmierne do wkładu pracy,
niski prestiż zawodu,
brak sukcesu,
zachowanie uczniów i podopiecznych,
kontakty z rodzicami, opiekunami.
Jak stwierdza H. Sęk nauczycielstwo należy niewątpliwie do tych zawodów, w których bliski kontakt interpersonalny, procesy zaangażowania i wymiany emocjonalnej odgrywają istotną rolę. Od nauczyciela oczekuje się nie tylko przekazywania wiedzy, ale także stwarzania warunków do optymalizacji rozwo-ju uczniów (H. Sęk pod red., 2000, s. 149-168).
Przegląd badań dotyczących wypalenia zawodowego nauczycieli H. Sęk i S. Tucholska wykazały, że nauczyciele wypaleni zawodowo doświad-czają silniejszego stresu w pracy w porównaniu z nauczycielami niewypalonymi.
Im większe poczucie wyczerpania sił, tym bardziej nauczyciele spostrzegają swoją pracę jako stresującą. W analizowanej przez S. Tucholską grupie nauczycieli wyka-zano także, iż jednostki wypalone zawodowo stosują przede wszystkim uniko-we strategie radzenia sobie ze stresem tj. wykazują tendencje do myślenia ży-czeniowego, unikają konfrontacji z sytuacjami trudnymi, częściej sięgają po techniki regresywne, typu kompulsywne jedzenie czy picie dla rozładowania napięcia (N. Ogińska-Bulik, 2006, s. 167).
H. Sęk w przeprowadzonych w latach 1993-1994 badaniach weryfikujących poznawczo-kompetencyjny model stresu i wypalenia zawodowego przebadała m.in. 119 nauczycieli. Dokładna analiza badań przyniosła następujące wnioski:
na końcowy i globalny efekt wypalenia u nauczycieli mają wpływ m.in. stereo-typy zawodowe i postrzeganie sytuacji zawodowej w kategoriach straty (także utraty marzeń) (ibidem, 2000, s. 150-200).
Nieracjonalne przekonania zawodowe, dające wyraz wyidealizowanemu i sztywnemu systemowi norm zawodowych (powszechne uznanie, bycie lubia-nym, wywieranie skutecznego wpływu na innych, dające poczucie mocy i do-minacji), dają również podstawę wyczerpaniu emocjonalnemu.
Autorka znajduje zrozumienie dla zawodu nauczyciela, dostrzegając prze-szkody i obciążenia związane z wykonywaniem tej pracy. Podkreśla wpływ czynników makrospołecznych i polityczno-ekonomicznych nie tylko na warun-ki wykonywania zawodu, ale i jego prestiż. Przedstawiają ten zawód jako jeden z najbardziej obciążających psychicznie i podatnych na wypalenie zawodowe.
Autorka wraz z zespołem proponuje aktywne podejście do zadań i trudności zawodowych, podwyższanie kompetencji, stosowanie różnych form wypoczynku
i odnowy psychofizycznej, twórcze wykorzystanie pozazawodowych zaintereso-wań i możliwość przeciwdziałania wyczerpaniu psychofizycznemu i emocjonalne-mu za pomocą hobby – to propozycje, aby być kreatywnym nauczycielem. Trzeba zaakceptować naturalne przeciwności tej profesji i mieć świadomość konieczności ciągłego rozwoju i doskonalenia się (ibidem, 2000, s. 163-166).
S. Gajewski badał obraz siebie a zespół wypalenia zawodowego u nauczy-cieli szkół średnich. Głównym problemem badawczym było odnalezienie i pró-ba scharakteryzowania powiązań pomiędzy poziomem wypalenia zawodowego a samooceną u nauczycieli szkół średnich (ibidem, 2005, s. 185-201).
Wyniki tych badań dowodzą, że nauczyciele o wysokim poziomie wypalenia zawodowego w porównaniu z nauczycielami o niskim poziomie wypalenia zawodowego ujawniają istotnie większe trudności w zakresie kontroli własnych emocji. Wynik ten jest o tyle niepokojący, że element obniżenia kontroli emo-cjonalnej pojawia się jako ostatni w dynamice zespołu wypalenia sił. Może to sugerować, że u badanych nauczycieli o wysokim poziomie wypalenia zawo-dowego jest to stan przewlekły trwający od dłuższego czasu. Nauczycieli o wysokim poziomie wypalenia zawodowego charakteryzuje znacząco większy stopień wyczerpania fizycznego. Nauczyciele o wysokim poziomie wypalenia zawodowego mają słabiej rozbudowaną sieć kontaktów interpersonalnych. Ja-kość tych relacji może być niższa w sensie głębokości więzów, poczucia dawa-nia i otrzymywadawa-nia wsparcia społecznego oraz satysfakcji z istniejących relacji społecznych. Nauczyciele z opisywanej grupy charakteryzują się mniejszą ini-cjatywą i mniej sprecyzowanymi celami życiowymi. Działają bardziej pod wpły-wem impulsu, są mniej refleksyjni, wykazują małą wiarę w skuteczność własnego działania oraz celowość podejmowanych wysiłków i z tego powodu są skłonni do zastępowania rzeczywistości fikcją, w którą uciekają. Nauczyciele ci bardziej izolują się i unikają bliskich więzi, a jeżeli już podejmują kontakt to mają skłon-ności do komplikowania go. Spostrzegają innych jako silniejszych i lepszych, co wywołuje w nich potrzebę podporządkowania się. Nauczycielom o wysokim poziomie wypalenia zawodowego brak pozytywnego nastawienia do życia.
Autor badań sugeruje, że zespół wypalenia zawodowego pojawia się u na-uczycieli w zakresie idealnego obrazu siebie, czyli tego, jacy chcieliby być.
W kontaktach interpersonalnych nauczyciele o wysokim poziomie wypalenia zawodowego nie nawiązują bliskich więzi z innymi ludźmi. Intymność uważają za coś niebezpiecznego i jej unikają. Są skierowani raczej na komplikowanie sytuacji interpersonalnych. U podłoża takiej postawy obronnej leży nasilający się lęk. Inne osoby są postrzegane jako silniejsze i bardziej skuteczne, w związ-ku z czym nauczyciele bardziej wypaleni poszuzwiąz-kują u nich protekcji.
Wraz ze wzrostem poziomu wypalenia zawodowego spada u nauczycieli dowolenie ze swojej aktualnej sytuacji. Wynika stąd, iż wzrost wypalenia za-wodowego i pojawienie się charakterystycznych cech konstytuujących obraz siebie może prowadzić do dezintegracji zachowań nauczycieli na różnych po-ziomach życia (ibidem, 2005, s. 193-200).
Koniecznym wydaje się zaproponowanie nauczycielom wypalonym zawo-dowo pewnych działań psychoprofilaktycznych, które mogą pomóc w zmianie zachowań w pracy.
Nauczyciele, którzy zauważyli u siebie objawy wypalenia zawodowego mogą mu przeciwdziałać poprzez metodę pięciu kroków opracowanych przez Bärbela Kerbera:
Krok 1: Rozpoznanie problemu. Należy zadać sobie pytanie, czy rzeczywi-ście za dużo się pracuje i czy ma się za dużo obowiązków. Należy upewnić się, czy nie potrafi się odłożyć pewnych rzeczy na później.
Krok 2: Ustalenie priorytetów. Należy ustalić ważność rzeczy zaplanowa-nych i zamierzozaplanowa-nych. Trzeba nauczyć się oddzielać sprawy zawodowe od pry-watnych, porządkować organizację czasu tak, żeby z każdą czynnością zdążyć bez pośpiechu.
Krok 3: Odzyskanie kontroli. Poczynienie kroków zapobiegających nasta-waniu obowiązków zawodowych na czas prywatny. Zastanowienie się nad tym co trzeba zmienić, żeby znów wieść spokojne, wesołe życie i co zrobić, żeby praca satysfakcjonowała tak, jak dawniej.
Krok 4: Mówienie „nie”. Nauczyć się odmawiać pewnych rzeczy, oceniać swoje możliwości zdrowym rozsądkiem. Odrzucać polecone zadania podając jednocześnie proponowane przez siebie rozwiązanie.
Krok 5: Robienie przerw. Zatrzymanie się na chwilę w codziennym biegu i relaksowanie się, kontemplacja i odzyskanie jasnych struktur swej codzienno-ści zawodowej. Przywracana jest w ten sposób równowaga psychiczna, a czę-stokroć rodzą się wtedy nowe pomysły. Najważniejsze w tym kroku jest to, żeby nie zatracić granicy pomiędzy pracą a przerwą.
W dzisiejszym świecie coraz więcej sytuacji przysparza okazji do stresu prowadzącego do wypalenia zawodowego. Pracownik pogłębia swoją frustrację związaną z brakiem wpływu na otoczenie lub niezadowoleniem ze stanu rzeczy.
Należy pamiętać o tym, że rekonwalescencja po takim doświadczeniu jest długa i trudna. Trzeba pamiętać także o tym, że człowiek jest w stanie sam decydować o swoim życiu i powinien dostrzegać swoje potrzeby, które zaniedbuje. Nigdy nie należy na stałe uzależniać swojego życia od pracy (N. Chmiel, 2003, s. 195).
LITERATURA:
[1] Aronson E., Pines A.M., Kafry D., Ausgebrann, „Psychologie heute” 1983, nr 10 (10), s. 21-27.
[2] Aronson E., Wilson R., Akert T., Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
[3] Buchka M., Hackenberg J., Das Burnout Syndrom bei Mitarbietern in der Behindertenhilfe. Ursachen – Formen – Hilfen, Verlag Modernes Lernen, Dortmund 1987.
[4] Cherniss C., Stress, burnout and the special services provider, [w:] „Special Services in the Schools” 1985.
[5] Chmiel N. (red.), Psychologia pracy i organizacji, Wyd. GWP, Gdańsk 2003.
[6] DeFrank R.S., Stroup C.A., Teacher stress and health: Examination of a model, [w:] „Journal of Psychosomatic Research” 1989.
[7] Fengler J., Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej, Wyd. GWP, Gdańsk 2001.
[8] Freudenberger H.J., North G., Burnout bei Frauen, űber das Gefűhl des Ausgebranntseins, Wyd. 9, M. Fisher, Frankfurt 2002.
[9] Gajewski S., Obraz siebie a zespół wypalenia zawodowego u nauczycieli szkół średnich, [w:] (red.) Okła W., Tucholska S., Wybrane zagadnienia z psy-chologii klinicznej i osobowości. Problemy człowieka zdrowego, Lublin TN KUL 2005.
[10] Krumpholz-Reichel A., Die grobe Műdigkeit, „Psychologie heute” 2002, nr 29 (10), s. 20-29.
[11] Litzke S.M., Schuh H., Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, Wyd.
GWP, Gdańsk 2007.
[12] Maslach Ch., Leiter M.P., Die Wahrheit űber Burnout. Stress am Arbeits-platz und was Sie dagegen tun kőnnen, Wien Springer, 2001.
[13] Ogińska-Bulik N., Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źró-dła – konsekwencje – zapobieganie, Wyd. Difin, Warszawa 2006.
[14] Oppermann K, Weber E., Style porozumiewania się w pracy, Wyd. GWP, Gdańsk 2007.
[15] Russel D.W., Altmeier E., Van Velzen D., Job – related stress, social support, and burnout among classroom teachers, [w:] „Journal of Applied Psy-chology” 1987.
[16] Sęk H., Wypalenie zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.
[17] Terelak J.F., Psychologia stresu, Wyd. Difin, Bydgoszcz 2001.
[18] Tomal V., Wypalenie zawodowe nauczycieli, [w:] „Nowa Szkoła” 2002.
[19] Tucholska S., Stres zawodowy u nauczycieli: poziom nasilenia i sympto-my, [w:] „Psychologia wychowawcza” 1999 nr 42 (3).
[20] Wallius E., Work, health and well- being for teachers In Swedish comprehensive schools: X. Teacher stress: Theory and research, [w:] „Stress Research Reports” 1982.