Eksperyment w kształceniu młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w zawodach szerokoprofilowych

4.1. Cel badań

Zawody, w których można kształcić młodzież upośledzoną umysłowo określa Nomenklatura zawodów – specjalności szkolnictwa zawodowego specjalnego za-twierdzona przez Ministra Oświaty i Wychowania w 1976 r. Dokument ten zawiera 114 zawodów robotniczych o różnym stopniu trudności, głównie w takich grupach zawodów, jak: metalowa, odzieżowa, spożywcza, włókiennicza i rolnicza.

Do kształcenia w tych zawodach zarówno w zakresie teoretycznych przed-miotów zawodowych, jak i praktycznej nauki zawodu Ministerstwo Oświaty i Wychowania zaleciło wykorzystywanie programów nauczania zwykłych za-sadniczych szkół zawodowych. Nauczyciele szkół zawodowych specjalnych zostali zobowiązani do dokonywania adaptacji tych programów dla potrzeb szkół specjalnych.

Wyniki przeprowadzonych badań w zakresie kształcenia zawodowego upo-śledzonych umysłowo i ich adaptacji społeczno-zawodowej prowadzonych przez F. Felhorską¹⁹, B. Urbańską²⁰ oraz H. Larkową²¹ pozwalają na

17 B. Czerniecki, Szerokoprofilowe kształcenie zawodowe młodzieży w szkołach dla upośledzo-nych umysłowo w stopniu lekkim, Praca doktorska, Instytut Badań Pedagogiczupośledzo-nych, Warszawa 1986.

18 Ibidem.

19 F. Felhorska, B. Urbańska, Z. Wojtaszek, Losy absolwentów zasadniczych szkół zawodowych specjalnych dla upośledzonych umysłowo, Warszawa 1974.

20 B. Urbańska, Losy absolwentów zasadniczych szkół zawodowych specjalnych, Warszawa 1974.

nie, że młodzież ta może wyuczyć się zawodu i wykonywać go nie gorzej niż jej pełnosprawni rówieśnicy.

Wymienione autorki podają również warunki, jakie muszą być spełnione aby młodzież upośledzona umysłowo została dobrze przygotowana do pracy zawo-dowej:

ƒ trafne zakwalifikowane na odpowiedni kierunek kształcenia zawodowego (zgodnie z możliwościami psychofizycznymi, zainteresowaniami oraz możliwościami zatrudnienia),

ƒ zapewnienie prawidłowych warunków kształcenia – należycie wyposa-żone warsztaty i pracownie, odpowiednio przygotowana kadra pracowni-cza, stosowanie właściwych metod i form nauczania,

ƒ współdziałanie szkół zawodowych specjalnych z zakładami pracy w za-kresie organizacji praktycznej nauki zawodu w tych zakładach – celem przyspieszenia i ułatwienia adaptacji społeczno-zawodowej absolwentów szkół specjalnych,

ƒ dostosowanie do możliwości poznawczych tej młodzieży wymagań pro-gramowych poszczególnych przedmiotów nauczania (zwłaszcza zawo-dowych).

Podstawę do podjęcia badań²² stanowiły stwierdzenia współczesnych psy-chologów, pedagogów i lekarzy, że nastąpiły znaczne zmiany w zakresie poglą-du na stałość i niezmienność upośledzenia umysłowego, dynamizm rozwoju, możliwości zmian w ilorazach inteligencji i wskaźnikach przystosowania spo-łecznego. Według I. Walda „doświadczenia ostatnich lat wykazały dowodnie, że potencjał rozwojowy niedorozwiniętych umysłowo może być znacznie wyż-szy niż dawniej sądzono, że pułap możliwości rozwojowych zależy nie tylko od możliwości samych upośledzonych, ale od oczekiwań społecznych ich wycho-wawców i niepowodzenia tych osób zależą nie tylko od ich ograniczonych moż-liwości rozwojowych, ale od postaw psychologów, pedagogów i sposobów oddziaływania pedagogicznego. Badania nad uczeniem się niedorozwiniętych umysłowo i nad motywacją wykazały, że możliwości rozwojowe upośledzo-nych umysłowo były niedoceniane.”²³

Wprawdzie u osób tych występuje upośledzenie procesów intelektualnych, orientacyjno-poznawczych, wykonawczych, emocjonalnych i zachowania przy-stosowawczego, to jednak nie wszystkie zaburzenia występują z jednakowym nasileniem. Podkreśla się występujące zróżnicowanie funkcjonowania tych procesów u poszczególnych jednostek upośledzonych umysłowo, a także ich różne profile upośledzenia.

21 H. Larkowa, Zatrudnienie i zawodowa adaptacja absolwentów zasadniczych szkół specjalnych w zwykłych zakładach pracy, Warszawa 1981.

22 Opisywane badania stanowią przedmiot pracy doktorskiej: B. Czerniecki, Szerokoprofilowe…, op. cit.

23 I. Wald, O integrację społeczną młodocianych i dorosłych upośledzonych umysłowo, Warszawa 1978, s. 17.

Stąd też wg J. Kostrzewskiego²⁴ profil uzdolnień intelektualnych, profilowy wskaźnik przystosowania społecznego, profil rozwoju motorycznego oraz oso-bowości powinien być punktem wyjścia zindywidualizowanego postępowania rehabilitacyjnego, dostosowanego do profilu upośledzonych funkcji danej jed-nostki. Powinien być punktem wyjścia rehabilitacji psychologicznej, pedago-gicznej, logopedycznej, społecznej oraz odpowiedniego usprawnienia moto-rycznego.

Doświadczenia w zakresie zawodowej rehabilitacji inwalidów w Polsce, w tym upośledzonych umysłowo, w opiniach ówczesnych teoretyków i prakty-ków (A. Hulek 1975, 1977, 1979; H. Borzyszkowskiej 1978; B. Góreckiego 1972; K. Kirejczyka 1979, 1981; J. Pańczyka 1979) wyraźnie wskazywano na potrzebę, celowość i możliwości kształcenia zawodowego niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim i jednocześnie ukazywano niedostatki organiza-cyjne tego kształcenia, m.in. niezrealizowanie żadnego z wymienionych wyżej warunków, nie przeprowadzono odpowiednich badań efektywności procesu kształcenia zawodowego, nad doborem właściwych treści, metod i form kształ-cenia, nad doborem zawodów i specjalności itp.

W procesach usprawniania, które nazywamy rehabilitacją (także zawodową), osoba umysłowo upośledzona stanowi podmiot oddziaływań procesu dydak-tyczno-wychowawczego, bowiem jej sprawności psychofizyczne wyznaczają z jednej strony program indywidualnego procesu rehabilitacji, a z drugiej impli-kują konieczność dostosowania środowiska dydaktycznego, materialnego i spo-łecznego do indywidualnych możliwości rozwojowych.

Dlatego celem podjętych badań empirycznych było dokonanie próby określenia skutecznego procesu rehabilitacji społecznej i zawodowej mło-dzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim na przykładzie szerokoprofilowego kształcenia zawodowego.

Przyjęto również cele szczegółowe:

1. metodologiczny:

a. zaprojektowanie sposobu tworzenia zawodów i specjalności, w któ-rych można najskuteczniej kształcić młodzież w szkołach dla upośle-dzonych umysłowo w stopniu lekkim,

b. zaprojektowanie organizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego w zakresie przedmiotów zawodowych i sposobu jej weryfikacji;

2. merytoryczny:

a. opracowanie optymalnego programu nauczania przedmiotów zawo-dowych w zawodzie „krawiec”,

b. opracowanie optymalnej organizacji procesu dydaktyczno-wychowaw-czego młodzieży w szkołach dla lekko upośledzonych umysłowo.

24 J. Kostrzewski, Z zagadnień psychologii dziecka umysłowo upośledzonego. Zeszyty naukowe WSPS, Warszawa 1978, s. 187.

4.2. Problematyka badawcza i hipotezy

Biorąc pod uwagę stan kształcenia zawodowego młodzieży niepełnospraw-nej intelektualnie w stopniu lekkim oraz jej specyficzne właściwości psychofi-zyczne, a także nowe tendencje w świecie w zakresie organizacji kształcenia zawodowego młodzieży pełnosprawnej na tle potrzeb społeczno-gospodarczych kraju, jako podstawę do przeprowadzenia badań sformułowano następujące pytania badawcze:

1. Czy uczniowie szkół zawodowych dla upośledzonych umysłowo w stop-niu lekkim opanują wiadomości i umiejętności określone w zawodzie szeroko-profilowym?

2. Jaka organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego zapewni uczniom szkół dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim możliwości kształcenia szerokoprofilowego?

3. Jakie specjalności uzyskują uczniowie szkół dla upośledzonych umysło-wo w stopniu lekkim w wyniku kształcenia w zaumysło-wodzie szerokoprofilowym?

Udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania badawcze było możliwe drogą badań empirycznych, które poprzedzono następującymi hipotezami roboczymi:

1. Organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego zawodu