O swojej zdolności synestezyjnego postrzegania świata Na-bokov otwarcie mówił w wywiadach. Zapytany podczas jednego z nich o powód, dla którego tak wielką wagę przywiązuje do kolo-rów, pisarz wyznał:
Color. I think I was born a painter – really! – and up to my fourteenth year, perhaps, I used to spend most of the day drawing and painting and I was supposed to become a painter in due time. But I don’t think I had any real talent there. However, the sense of color, the love of color, I’ve had all my life: and also I have this rather freakish gift of seeing letters in color. It’s called color hearing. Perhaps one in a thousand has that. But I’m told by psychologists that most children have it, that later they lose that aptitude when they are told by stupid parents that it’s all nonsense, an A isn’t black, a B isn’t brown – now don’t be absurd4.
Wspomnienia związane z synestezją sięgają wczesnego dzie-ciństwa pisarza. Są to jednak odczucia doświadczania czegoś nor-malnego i powszechnie znanego, tym bardziej że podobne doznania
były udziałem również jego matki. Dopiero w siódmym roku życia, podczas jednej z zabaw okazało się, że jego sposób „widzenia” liter i dźwięków różni się od tego, jak postrzega je matka:
Rzecz wyszła na jaw pewnego dnia, w moim siódmym roku życia, kiedy budowałem wieżę ze stosu starych klocków alfabetycznych. Wspomniałem matce mimochodem, że wszystkie kolory są dobrane niewłaściwie. Odkry-liśmy wówczas, że niektóre jej litery mają to samo zabarwienie, co moje…5
Choć matka, a później również żona i syn Nabokova doświad-czali zdolności „barwnego widzenia liter”, to odbierane przez nich światy znacznie się różniły, o czym Nabokov wspomina w wywiadzie:
[…] my wife has this gift of seeing letters in colors, too, but her colors are completely different. There are, perhaps, two or three letters where we coincide, but otherwise the colors are quite different. It turned out, we discovered one day, that my son, who was a little boy at the time – I think he was ten or eleven – sees letters in colors, too. Quite naturally he would say, “Oh, this isn’t that color, this is this color,” and so on. Then we asked him to list his colors and we discovered that in one case, one letter which he sees as purple, or perhaps mauve, is pink to me and blue to my wife. This is the letter M. So the combination of pink and blue makes lilac in his case. Which is as if genes were painting in aquarelle6.
Niezwykłość takiego postrzegania świata spowodowała, że w wy-wiadach proszono pisarza o podanie rzeczywistych przykładów do-znań międzyzmysłowych. O tym, jakie kolory przybierają w jego umyśle litery inicjałów, mówi w wywiadzie dla BBC (1962 r.):
V is a kind of pale, transparent pink: I think it’s called, technically, quartz pink: this is one of the closest colors that I can connect with the V. And the N, on the other hand, is a grayish-yellowish oatmeal color7.
5 V. Nabokov, Pamięci, przemów. Autobiografia raz jeszcze, przeł. A. Ko-łyszko, posł. L. Engelking, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2004, s. 31.
6 V. Nabokov, Strong Opinions…, s. 17.
Jednakże barwne postrzeganie liter, a właściwie barwne wi-dzenie słyszanych liter, nie było jedyną odmianą synestezji, do-świadczaną przez pisarza. W Pamięci przemów Nabokov przyznał, że posiada dar, który określił jako „słuch kolorystyczny”, choć, jak sam twierdził, określenie to nie jest zbyt trafne, ponieważ wraże-nie kolorystyczne powstaje w procesie artykulacji danej litery, gdy wyobraża sobie jej kształt8. Szerzej o swych synestezyjnych skoja-rzeniach pisze w rosyjskiej wersji autobiografii Другие берега, od-najdując źródła doznań kolorystycznych w wyobrażeniach wrażeń wzrokowych, dotykowych i smakowych:
Не знаю, впрочем, правильно ли тут говорить о «слухе»: цветное ощу-щение создается по-моему осязательным, губным, чуть ли не вкусовым чутьем. Чтобы основательно определить окраску буквы, я должен букву просмаковать, дать ей набухнуть или излучиться во рту, пока вообра-жаю ее зрительный узор9.
Słowa samego autora Lolity upoważniają nas do tego, by jako bodziec dla jego doznań barwnego postrzegania liter wskazać na-kładające się na siebie doświadczenia wzrokowe, smakowe, do-tykowe i słuchowe. Dalej zaś w tym samym tekście znajdujemy jeszcze jedną niezwykle istotną informację:
Чрезвычайно сложный вопрос, как и почему малейшее несовпадение между разноязычными начертаниями единозвучной буквы меняет и цветовое впечатление от нее (или, иначе говоря, каким именно обра-зом сливаются в восприятии буквы ее звук, окраска и форма), может быть как-нибудь причастен понятию «cтруктурных» красок в приро-де. Любопытно, что большей частью русская, инакописная, но иден-тичная по звуку, буква отличается тускловатым тоном по сравнению с латинской10.
8 V. Nabokov, Pamięci, przemów. Autobiografia raz jeszcze…, s. 30–31.
9 В. В. Набоков, Другие берега, [w:] Владимир Набоков. Собрание сочи-нений в четырех томах, под ред. В. В. Ерофеева, т. 4, Издательство «Правда», Москва 1990, s. 146.
Nabokov najwyraźniej zaobserwował u siebie zmianę postrze-ganego odcienia litery pod wpływem każdej, nawet bardzo nie-wielkiej zmiany jej kształtu. O tym, że nie pozostawał obojętny na kształt liter, pisanych i drukowanych, świadczy szereg jego wspo-mnień, na przykład:
I learned to read English before I could read Russian. My first English friends were four simple souls in my grammar – Ben, Dan, Sam and Ned. […] Wan-faced, big-limbed, silent nitwits, proud in the possession of certain tools („Ben has an axe”), they now drift with a slow-motioned slouch across the remotest backdrop of memory; and, akin to the mad alphabet of an optician’s chart, the grammar-book lettering looms again before me11.
Kiedy opisywał swój zeszyt do dyktand z języka francuskie-go, wspominał, że „rozkoszując się każdą nóżką każdej klarownej litery”, pieczołowicie kaligrafował słowo Dictée12. Podobnie też bohaterowie powieści skrupulatnie przedstawiają graficzne cechy znaków alfabetycznych. W Zaproszeniu na egzekucję Cyncynat przygląda się literom nieznanego sobie języka:
Мелкий, густой, узористый набор, с какими-то точками и живчика-ми внутри серпчатых букв, был, пожалуй, восточный, – напоживчика-минал чем-то надписи на музейных кинжалах13..
Charakter zaś pisma M’sieur Pierre’a określił jako „барашком завитой почерк, лепота знаков препинания, подпись, как танец с покрывалом”14.
11 V. Nabokov, Speak, Memory: An Autobiography Revisited, Vintage International, Knopf Doubleday Publishing Group, New York, 2011, s. 16 [wersja on-line:] http://www.rulit.me/books/speak-memory-an-autobiography-revisited-read-336809–16.html [dostęp: 13.02.2015].
12 Ibidem, s. 21; oraz: V. Nabokov, Pamięci, przemów. Autobiografia raz jeszcze…, s. 93.
13 В. В. Набоков, Приглашение на казнь, [w:] Владимир Набоков. Собра-ние сочинений в четырех томах…, т. 4, s. 71.
Kształty liter Nabokov dostrzegał też w układach przestrzen-nych. Ścieżka w parku układała się w daszek wielkiej litery T, a jej pionową laskę tworzyła aleja smukłych dębów. Łazienka przezna-czona dla Mademoiselle w domu Nabokowów znajdowała się na końcu korytarza w kształcie litery Z15. Z kolei łazienka w Ardisie, miejsce spotkań Ady i Vana, miała kształt litery L16. Co więcej, li-tery w utworach Nabokova pełnią często funkcję nie tylko ilustracji graficznej, lecz również funkcję symboliczną. Tak jest na przykład w przypadku litery „t” w powieści Zaproszenie na egzekucję17:
Не тут! Тупое «тут», подпертое и запертое четою «твердо», темная тюрь-ма, в которую заключен неуемно воющий ужас, держит меня и теснит. Но какие просветы по ночам, какое…
Cała zacytowana fraza została zbudowana wokół rosyjskiego «тут», które oznacza świat więzienia i oczekiwania na egzekucję w przeciwieństwie do innego życia «там». Oprócz opozycji leksy-kalnej przedstawiającej istnienie dwóch światów, Johnson dostrze-ga tu również fonetyczną symbolikę szyku wyrazów w pierwszej części frazy: „Не тут! Тупое «тут» подпертое и запертое четою «твердо», темная тюрьма”, zbudowanej na zasadzie aliteracji wyznaczonej przez kluczowe słowo «тут». W dalszej części na-tomiast nagromadzenie sześciu liter „У” między dwiema grupami po trzy litery „Т” pozwala utworzyć słowo ТТТУУУУУУТТТ, fo-netycznie odpowiadające słowu «тут», będące jednocześnie krzy-kiem przerażenia18.
15 V. Nabokov, Pamięci, przemów. Autobiografia raz jeszcze…, s. 36, 97.
16 V. Nabokov, Ada or Ardor: A Family Chronicle, McGraw-Hill Book Com-pany, New York–Toronto 1969, s. 144.
17 В. В. Набоков, Приглашение на казнь…, s. 53.
18 Więcej o tym i innych alfabetycznych ikonicznych obrazach w tekstach Nabokova patrz: D. B. Johnson, The Alpha and Omega of Nabokov’s „Invitation to a Beheading”, [w:] J. W. Connolly (ed.), Nabokov’s „Invitation to a Beheading: A Critical Companion, Northwestern University Press, Evanston Ill. 1997, s. 119–140.