O międzysensorycznych doznaniach towarzyszących proce-sowi percepcji liter alfabetu i odpowiadających im głosek u Na-bokova wiemy bardzo dużo z dostarczonych przez niego samego informacji. Pisarz wspomina o różnicach w postrzeganej barwie jednakowo wymawianych, ale odmiennych w swej formie liter. Porównując doznania kolorystyczne liter alfabetu rosyjskiego i an-gielskiego, odcień tych pierwszych określa jako przytłumiony w porównaniu z ich angielskimi odpowiednikami brzmieniowymi. Czy jednak różnica między doznaniami barwnego widzenia po-szczególnych liter tych dwóch alfabetów jest tak niewielka, skoro zasadnicze znaczenie w odbiorze wrażeń synestezyjnych ma kształt litery? Materiałem do rozstrzygnięcia tej kwestii będą rozważania Nabokova, który z typową dla synestetyka precyzją przybliża opis barw liter alfabetu rosyjskiego w tekście Другие берега, natomiast liter alfabetu łacińskiego w Speak, Memory19.
Zacznijmy od przedstawienia zmysłowych doznań skojarzo-nych z literami i głoskami alfabetu rosyjskiego20:
1) Черно-бурая группа: густое, без галльского глянца, А21; довольно ровное (по сравнению с рваным R) Р; крепкое каучуковое Г; Ж отли-чающееся от французского J, как горький шоколад от молочного; тем-но-коричневое, отполированное Я. 2) Белесная группа: буквы Л, Н, О, Х, Э представляют, в этом порядке, довольно бледную диету из вермишели, смоленской каши, миндального молока, сухой булки и шведского хлеба. Группу мутных промежуточных оттенков образуют клистирное Ч, пушисто-сизое Ш и такое же, но с прожелтью, Щ.
19 Opis barw liter alfabetu łacińskiego podaję na podstawie polskiego tłu-maczenia autobiografii pisarza: V. Nabokov, Pamięci, przemów. Autobiografia raz jeszcze…, s. 30–31.
20 В. В. Набоков, Другие берега…, s. 146–147.
21 Sposób zapisu liter (wielkie litery alfabetu rosyjskiego i małe w cudzy-słowie litery alfabetu łacińskiego) w dalszej części podaję zgodnie z ich zapisem w materiałach źródłowych, z których korzystam.
3) Красная группа: вишнево-кирпичное Б (гуще, чем В); розово-флане-левое М; розовато-телесное (чуть желтее, чем V) В. 4) Желтая группа: оранжеватое Ё; охряное Е; палевое Д; светло-пале-вое И; золотистое У, латунесветло-пале-вое Ю. 5) Зеленая группа: гуашевое П; пыльно-ольховое Ф; пастельное Т (все это суше, чем их латинские однозвучия). 6) Синяя, переходящая в фиолетовое, группа: жестяное Ц; влажно-го-лубое С; черничное К; блестяще-сиреневое З.
Alfabetyczna tęcza wyglądałaby następująco: ВЁЕПСКЗ.
Podany w angielskiej wersji autobiografii wykaz obejmuje szereg angielskich (w znacznej przewadze) i francuskich głosek pogrupowanych w zależności od kojarzonych z nimi barw (i od-niesień do rzeczywistości). Jak się okazuje, na doświadczany kolor wpływ ma nie tylko kształt liter, ale też długość trwania głoski i jej właściwości artykulacyjne22:
1) The black group: the long „a” of the English alphabet has the tint of weathered wood, but a French „a” evokes polished ebony; hard „g” – vulcanized rubber; „r” – a sooty rag being ripped.
2) The white group: oatmeal „n”; noodle-limp „l”; ivory – backed hand mirror of „o” take care of the whites; the French „on” – the brimming tension--surface of alcohol in a small glass.
3) The blue group: steely „x”, thundercloud „z”, huckleberry „k”; „q” is browner than „k”; „s” is not the light blue of „c”, but a curious mixture of azure and mother-of-pearl.
4) The green group: alder-leaf „f”; the unripe apple of „p”; pistachio „t”; „w” – dull green, combined somehow with violet.
5) The yellow group: various „e”s and „i”s; creamy „d”; bright-golden „y”, „u” – brassy with an olive sheen.
6) The brown group: the rich rubbery tone of soft „g”; paler „j”; the drab shoelace of „h”.
7) The red group: „b” has the tone called burnt sienna by painters; „m” is a fold of pink flannel; „v” – „Rose Quartz” in Maerz and Paul’s Dictionary of Color. Zestaw alfabetycznej tęczy w tym przypadku przedstawia się jako KZSPYGV.
Nabokov zauważa, że dźwięk i kształt w jego wyobrażeniach oddziałują na siebie, dlatego „q” jest dla niego „bardziej brązowe niż „k”. Co więcej,
pokrewne barwy nigdy się nie zlewają, a dyftongi nie mają własnych, odręb-nych kolorów, chyba że w innym języku wyraża je jedna litera (chociażby puszystoszara rosyjska litera „ш” na trzech nóżkach, tak stara jak nurty Nilu, która wpływa na obraz tego dźwięku w języku angielskim)23.
Podsumujmy: z obserwacji autora Lolity wynika, że 1) dźwięk i forma liter (obok pozostałych doznań zmysłowych) odgrywają istotną rolę w powstawaniu wrażeń kolorystycznych; 2) choćby najdrobniejsza zmiana kształtu litery powoduje zmianę odcienia barwy doświadczanej podczas jej percepcji. Czy tak jest w istocie? Przekonajmy się o tym, zestawiając w jednej tabeli litery obydwu alfabetów o jednakowym lub zbliżonym brzmieniu, w drugiej zaś – litery zbliżone swoim kształtem.
Tabela 3
Zestawienie liter o jednakowym lub zbliżonym brzmieniu
Litera ła-
cińska/lite-ra alfabetu rosyjskiego
Brzmienie Grupa kolorystyczna i od-cień litery łacińskiej i odcień litery alfabetu Grupa kolorystyczna rosyjskiego
1 2 3 4
A / А
angielskie
długie [a:] grupa czarnaodcień suszonego drewna francuskie
[a] grupa czarnagładki heban rosyjskie
[a] grupa czarno-brunatnaodcień gęsty, bez połysku
23 V. Nabokov, Pamięci, przemów. Autobiografia raz jeszcze…, s. 30–31. Dalej polskie odpowiedniki angielskich barw podaję zgodnie z niniejszym tek-stem autobiografii.
1 2 3 4
B / Б [b] grupa czerwonasjena palona grupa czerwonaodcień wiśniowo-ceglasty (gęstszy niż łacińskie B) C / Ц [c] grupa niebieskaodcień bladoniebieski grupa niebieskablaszany (odcień szarości)
D / Д [d] grupa żółtaodcień kremowy grupa żółtaodcień słomkowy
E / Э [e] grupa żółta(brak dookreślenia) grupa białawaodcień szwedzkiego chleba
F / Ф [f] grupa zielonaodcień – liść olszyny grupa zielonamętny odcień olchy
G / Г
angielskie miękkie
[g’]
grupa brązowa
soczysty, gumowy dźwięk
[g] grupa czarno-brunatnaodcień kauczukowy
H / Х [h] grupa brązowaodcień burego sznurowadła grupa białawaodcień suchej bułki
I / И [ı] / [i] grupa żółta(brak dookreślenia) grupa żółtaodcień jasnosłomkowy
K / К [k] grupa niebieskaczarna jagoda amerykańska grupa niebieskaodcień jagodowy
L / Л [l] / [ł] grupa białaodcień „kluchowaty” grupa białawaodcień makaronu
M / М [m] grupa czerwonaodcień różowej flaneli grupa czerwonaodcień różowo-flanelowy
N / Н [n] grupa białaodcień owsianki grupa białawaodcień kaszy smoleńskiej
O / O brak szcze-gółowych inf. / [o]
grupa biała
odcień jak lusterko opraw-ne w kość słoniową
grupa biaława
odcień mleczka migdało-wego
1 2 3 4
P / П [p] grupa zielonaodcień niedojrzałego jabłka
grupa zielona
odcień gwaszowy (zie-lony z dodatkiem bieli kryjącej lub kredy)
R / Р [r] grupa czarnaodcień poszarpanego osmo- lonego łachmana
grupa czarno-brunatna odcień osmolonego
łach-mana S / С [s] grupa niebieskapołączenie lazuru i macicy
perłowej
grupa niebieska
odcień wilgotno-błękitny
T / Т [t] grupa zielonaodcień pistacjowy grupa zielonaodcień pastelowy (bar-dziej suchy) U / У brak inf. o długości dźwięku / [u] grupa żółta
mosiądz z oliwkowym po-łyskiem
grupa żółta odcień złocisty
U / Ю [ju:] / [ju] grupa żółtamosiądz z oliwkowym po-łyskiem
grupa żółta odcień mosiądzu
V / В [v] grupa czerwonaróż kwarcowy grupa czerwonaodcień różowawo-cielisty
W / Л [ṷ] / [ł] grupa zielonamatowa zieleń z domiesz-ką fioletu
grupa biaława odcień makaronu
Y / ы [j], [ı] / [y] grupa żółtaodcień jaskrawozłoty grupa żółtaodcień jaskrawozłoty* Z / З [z] grupa niebieskaodcień gradowej chmury grupa niebieskaodcień błyszczącego bzu
* Rosyjskie „ы” graficznie przypomina połączenie dwóch liter. W tekście Nabokova nie znajdziemy informacji o kolorystycznych wrażeniach związanych z postrzeganiem tej litery. Wydaje się jednak, że można tu zastosować „regułę” do-tyczącą dyftongów, która po sparafrazowaniu będzie brzmiała następująco: litery złożone nie mają własnych kolorów, chyba że w innym języku (znanym synestety-kowi) wyraża je jedna litera. Przybierają wówczas kolor owej litery.
Spośród dwudziestu czterech zestawionych par liter alfabetu rosyjskiego i łacińskiego przeważająca większość, aż dwadzieścia, jednakowo lub podobnie brzmiących (biorąc pod uwagę wymowę angielską) par należy do takiej samej grupy kolorystycznej. Wyją-tek stanowią cztery pary: E / Э (gr. żółta / biaława), G / Г (brązowa / czarnobrunatna), H / Х (brązowa / biaława) oraz W / Л (zielona / biaława). Przyglądając się jednak odcieniom barw doświadczanych w związku z tymi literami, zauważymy, że w dwóch pierwszych parach (E / Э, G / Г), mimo przynależności do różnych grup kolo-rystycznych, mamy do czynienia ze zbliżonym do żółci odcieniem szwedzkiego chleba w pierwszym przypadku oraz ze zbliżonym do kauczukowego gumowo-brązowym odcieniem w drugim.
W pozostałych zilustrowanych parach liter dostrzec można do-kładną zgodność kolorystyczną w jedenastu przypadkach. Co cie-kawe, grupa ta obejmuje zarówno przykłady par liter tożsamych co do formy (K / К, M / М, O / O), jak i odmiennych (F / Ф, L / Л, N / Н, P / П, R / Р, U / Ю, V / В, Y / ы). Nasuwa się zatem wniosek, że aspektem decydującym w kwestii barwy danej litery jest odpo-wiadające jej brzmienie. Zastanawiać może jedynie para liter U / У, w przypadku której, mimo takiego samego brzmienia, litery w znacz-nym stopniu różnią się odcieniem. Czy zatem kształt litery pozostaje czynnikiem nieistotnym dla synestezyjnych doznań Nabokova?
Tabela 4
Zestawienie liter o jednakowym lub zbliżonym kształcie i odmiennym brzmieniu
Litera łacińska / litera alfabetu rosyjskiego
Grupa kolorystyczna i
od-cień litery łacińskiej Grupa kolorystyczna i odcień litery alfabetu rosyjskiego
1 2 3
B / В
[b] / [v] grupa czerwonasjena palona grupa czerwonaodcień różowawo-cielisty C / С
1 2 3 E / Е
[e] / [je] grupa żółta(brak dookreślenia) grupa żółtakolor ochry H / Н
[h] / [n] grupa brązowaodcień bury grupa białawaodcień kaszy smoleńskiej N / И
[n] / [i] grupa białaodcień owsianki grupa żółtaodcień jasnosłomkowy P / Р
[p] / [r] grupa zielonaodcień niedojrzałego jabłka grupa czarno-brunatnaodcień osmolonego łachmana R / Я
[r] / [ja]
grupa czarna
odcień poszarpanego osmo- lonego łachmana
grupa czarno-brunatna ciemnobrązowe, wypolerowane Y / У
[y] / [u] grupa żółtaodcień jaskrawozłoty grupa żółtaodcień złocisty U / Ц
[u] / [c]
grupa żółta
mosiądz z oliwkowym po-łyskiem grupa niebieska blaszany W / Ш [v] / [sz] grupa zielona
matowa zieleń z domiesz-ką fioletu
grupa biaława
odcień puszysto-szaro-niebieski
Źródło: opracowanie własne.
Połowa przedstawionych w tabeli par dotyczy liter należą-cych do różnych grup kolorystycznych: H / Н (brązowa / biaława), N / И (biała / żółta), P / Р (zielona / czarno-brunatna), U / Ц (żółta / niebieska), W / Ш (zielona / biaława). Zauważmy, że są to pary tak jednakowych, jak i zbliżonych kształtem liter. W trzech przy-padkach możemy mówić o dużym stopniu podobieństwa kolory-stycznego: C / С (bladoniebieskie / wilgotno błękitne), E / Е (żółć / ochra), N / И (odcień owsianki / jasnosłomkowy). Całkowita zbież-ność widoczna jest natomiast w złocistym odcieniu liter Y / У.
Obserwacje zaprezentowanych w tabelach zestawień skłaniają nas do wyciągnięcia następujących wniosków:
1) Jednakowy kształt i brzmienie liter w obydwu językach związane są z takimi samymi doznaniami kolorystycznymi;
2) Zarówno brzmienie, jak i kształt litery mogą wpływać na rodzaj i jakość synestezyjnych wrażeń wzrokowych, choć więk-sze znaczenie wydaje się mieć brzmienie. W przypadku zbieżności form liter, przy ich odmiennych właściwościach artykulacyjnych, zaledwie jedna para (Y / У) wywołuje jednakowe doznania kolo-rystyczne. O zbieżności barw liter tak samo lub podobnie brzmią-cych można natomiast mówić w odniesieniu do dwudziestu spośród dwudziestu czterech przykładów.
Uwagę warto zwrócić też na sposób opisu doznań kolorystycz-nych, charakterystyczny dla synestetyka. Nabokov nie posługuje się ogólnymi nazwami barw podstawowych. Nie pisze, że „o” jest białe, „r” czarne, a „b” czerwone. Bardzo uważnie podaje odcienie każdego fonemu, by czytelnik mógł sobie wyobrazić jak najdokład-niej to, czego pisarz doświadcza na co dzień. Odcienie przedsta-wione zostały zatem z dokładnością artysty malarza, który miesza farby w celu uzyskania określonego efektu (np. matowa zieleń z domieszką fioletu). Starania o jak największą precyzję skłoniły go też do wykorzystania porównań do przedmiotów, potraw i zjawisk najbliższego otoczenia człowieka, np.: Ж różni się od francuskiego J, jak gorzka czekolada różni się od mlecznej, N zaś ma odcień owsianki. Podobny sposób opisu barw pisarz zastosował w swoich utworach, na co wskazują choćby porównania w opowiadaniach:
пузырчатая вода цвета кофе с молоком розовый, как миндальные лепестки бледный, как гипсовая маска белая, словно вылепленная из снегу песочного цвета тучи цвета стеклянных осколков, выглаженных волнами
Zauważmy też, że w opisach barwnego alfabetu pisarza nie brakuje typowo synestezyjnych zestawień wrażeń kolorystycznych ze słuchowymi: soczysty, nieco gumowy dźwięk miękkiego G, B – dźwięk zwany przez malarzy sjeną paloną. Określenie barw w kategoriach dźwięków potwierdza wagę czynnika słuchowego w kształtowaniu barwnego widzenia liter.