Synestezję muzyczną – dźwięki muzyczne wywołują wra- wra-żenia kolorowych plam o nieokreślonym kształcie lub kolorowych

(poruszających się) form abstrakcyjnych figur geometrycznych. Jej źródłem może być określona wysokość realnego dźwięku lub tona-cji muzycznej, barwa konkretnego instrumentu muzycznego bądź głosu ludzkiego. Chromestezja stosunkowo często obserwowana jest u instrumentalistów grających na instrumentach klawiszowych (fortepian, organy, klawesyn, akordeon). Fakt ten, po przeprowa-dzeniu własnych badań wśród studentów Akademii Muzycznej w Katowicach, potwierdza Aleksandra Rogowska, która podejmuje próbę wyjaśnienia tego fenomenu:

Prawdopodobnie gra akordowa, charakteryzująca się zwiększoną ilością współwystępujących alikwotów, najlepiej przekładana jest na kolory. Gra na instrumentach klawiszowych wymaga też specyficznej wrażliwości na barwę dźwięku, wiążąc się ze wzmożoną pracą wyobraźni73.

Krytyk muzyczny Percy Alfred Scholes wyróżnił pięć sposo-bów występowania synestezji w muzyce74:

a) Kolor kojarzony z całą twórczością poszczególnych kom-pozytorów, np. muzyka Mozarta określana jest jako niebieska, Cho-pina – zielona, Beethovena – czarna;

b) Kolory odpowiadają poszczególnym utworom, np. Aida jest niebieska, Latający Holender – mgliście zielony;

c) Kolor koresponduje z tembrem głosu lub barwą dźwięku poszczególnego instrumentu, np. flet – błękitny, klarnet – różowy, instrumenty dęte blaszane – różne odcienie czerwieni;

d) Kolor wiąże się z tonacją muzyczną, np. tonacja E-dur jest niebieska, D-dur – żółta, b-moll – czarna;

e) Kolor kojarzony jest z absolutną wysokością dźwięku, np. dźwięk h jest szary, f – zielony, as – purpurowy.

73 A. Rogowska, Czy synestetycy są wśród nas?…, s. 42.

74 P. A. Scholes, Colour and Music, „The Oxford Companion to Music” [Oxford University Press, London] 1978, s. 202–210; podaję za: A. Rogowska, Związki synestezji z muzyką…, s. 87–88.

Poszczególne typy i rodzaje synestezji mogą u niektórych osób współwystępować, u innych natomiast pojawia się tylko jeden ro-dzaj doznań międzymodalnych.

Choć wszystkie odmiany synestezji mają charakter idiosynkra-tyczny i nie ma dwóch osób o tym samym zestawie skojarzeń mię-dzymodalnych, wśród synestetyków można jednak zaobserwować pewne tendencje. Odszukanie tych tendencji było jednym z celów pracy badawczej Seana Daya75, również synestetyka. Interesująco przedstawiają się wyniki prowadzonych przez niego przez 11 lat badań w grupie osób z synestezją grafem–kolor: litera „A” postrze-gana jest jako czerwona76 przez 43% grupy składającej się ze 172 osób; litera „O” jest biała dla 57% spośród 123 osób; litera „I” po-strzegana jako barwna wśród 119 osób, przez 38% odbierana jest jako biała, przez 28% jako czarna, 12% zaś postrzega ją jako szarą. Z tego wynika, że 78% widzi ją w barwie achromatycznej. Spośród 92 synestetyków 44% widzi literę „Y” jako żółtą.

Co ciekawe, podobne rezultaty osiągnęli badacze podczas eksperymentu dotyczącego korelacji między znakami graficzny-mi i barwagraficzny-mi w grupach synestetyków i niesynestetyków77. Ana-liza zgromadzonych odpowiedzi wykazała, że w grupie osób ze stwierdzoną synestezją grafem–kolor najczęściej pojawiającymi się skojarzeniami w odniesieniu do wymienionych wyżej liter były: A – czerwone, O – białe, I – białe lub czarne, Y – żółte lub szare78.

75 S. A. Day, Some demographic and socio-cultural aspects of synesthesia…, s. 13–14.

76 Jako kryterium określeń kolorów Day przyjął 11 barw podstawowych dla języka angielskiego: czarną, białą, czerwoną, zieloną, niebieską, żółtą, brązową, szarą, pomarańczową, różową i fioletową, na podstawie klasyfikacji Berlina i Kaya: B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms. Their Universality and Evolution, Berkeley 1969; wersja on-line: http://www.ucpress.edu/op.php?isbn=9780520076358 [do-stęp: 30.06.2014].

77 Patrz: J. Simner, J. Ward, M. Lanz, A. Jansari, K. Noonan, L. Glover, D. A. Oakley, Non-random associations of graphemes to colours…, s. 1069–1085.

Jak można zauważyć, litery jako całość nie są zbyt kolorowe; postrzegane są raczej w barwach szarych, brązowych, przytłumio-nych, podczas gdy cyfry odbierane są jako barwne i jaskrawe. Day sugeruje, że w badaniach nacisk powinien być teraz położony na określenie zależności (lub jej braku) między postrzeganą barwą i kształtem geometrycznym obiektu, np.: kolor biały być może ko-jarzony jest z kołem (litery O i Q), czerwony z trójkątem (A)79.

Przeprowadzone przez Daya obserwacje umożliwiły też okre-ślenie stopnia częstotliwości występowania poszczególnych od-mian synestezji wśród 572 odnotowanych przez niego przypadków tego zjawiska. Grupa synestetyków składała się w 75% z kobiet i w 24% z mężczyzn, 1% stanowią przypadki anonimowe. Należy też zaznaczyć, że niektóre z badanych osób doznawały kilku od-mian synestezji.

Tabela 1

Odmiany synestezji i częstotliwość ich występowania

Odmiana synestezji Liczba osób Procent

1 2 3

kolorowe grafemy kolorowe jednostki czasu kolorowe dźwięki muzyki kolorowe dźwięki (ogólnie) kolorowe nuty kolorowe fonemy kolorowe smaki kolorowe zapachy kolorowy ból kolorowe osobowości kolorowy dotyk kolorowa temperatura kolorowy orgazm

zapach – synestezyjny dźwięk

394 134 106 82 62 60 43 40 36 26 25 15 7 4 68,8 23,4 18,5 14,3 10,8 10,5 7,5 6,9 6,3 4,5 4,0 2,6 1,2 0,6

79 S. A. Day, Some demographic and socio-cultural aspects of synesthesia…, s. 14.

1 2 3 zapach – synestezyjny smak

zapach – synestezyjna temperatura zapach – synestezyjny dotyk dźwięk – synestezyjny zapach dźwięk – synestezyjny smak dźwięk – synestezyjna temperatura dźwięk – synestezyjny dotyk smak – synestezyjny dźwięk smak – synestezyjna temperatura smak – synestezyjny dotyk temperatura – synestezyjny dźwięk dotyk – synestezyjny zapach dotyk – synestezyjny dźwięk dotyk – synestezyjny smak dotyk – synestezyjna temperatura widzenie – synestezyjny zapach widzenie – synestezyjny dźwięk widzenie – synestezyjny smak widzenie – synestezyjna temperatura widzenie – synestezyjny dotyk osobowość – synestezyjny zapach

1 1 4 9 29 4 25 1 1 4 1 2 2 3 1 6 6 11 2 5 1 0,1 0,1 0,6 1,5 5,0 0,6 4,3 0,1 0,1 0,6 0,1 0,3 0,3 0,5 0,1 1,0 1,0 1,9 0,3 0,8 0,1

Źródło: S. A. Day, Some demographic and socio-cultural aspects of synesthesia, [w:] L. Robertson, N. Sagiv (eds), Synesthesia: Perspectives from Cognitive Neuroscience, Oxford University Press, Oxford 2005, s. 15.

Inne możliwe kombinacje (smak – synestezyjny zapach, tem-peratura – synestezyjny zapach, temtem-peratura – synestezyjny smak, temperatura – synestezyjny dotyk) nie wystąpiły w grupie synes-tetyków poddanych badaniom. Odmiany zestawione w tabeli nie wyczerpują wszystkich możliwych rodzajów współwystępowania wrażeń zmysłowych. Pokazują jednak, że wśród synestetyków naj-częściej występują doznania kolorystyczne.

Omówiona wyżej klasyfikacja odmian synestezji spotyka się ze sprzeciwem ze strony niektórych badaczy lub przynajmniej

z wątpliwościami i propozycją innego podziału bądź nazewnictwa zjawisk synestezyjnych. Sean Day uważa, że istnieją dwa główne rodzaje „kolorowego słyszenia”: synestezja właściwa i synestezja kognitywna (lub kategorialna)80. Z synestezją właściwą mamy do czynienia wówczas, gdy bodziec pochodzący od jednej modal-ności zmysłowej wywołuje reakcję w innej modalmodal-ności, np. bo-dziec słuchowy wywołuje wrażenia typowe dla zmysłu smaku. Synestezja kognitywna związana jest natomiast z kulturowo uwarunkowanym systemem kategoryzacji kognitywnej. Mówiąc inaczej, obiekty, które kultura uczy nas zestawiać obok siebie i w określony sposób kategoryzować, jak litery, cyfry czy nuty muzyczne, otrzymują pewnego rodzaju dodatkową wartość sen-soryczną (zmysłową), np. smak, zapach bądź dźwięk. Najczęstszą formą synestezji kognitywnej jest kolorowe widzenie napisanych liter, cyfr, jednostek czasu oraz muzycznych nut i tonacji. Synes-tetyk może „widzieć” wówczas kolory przyporządkowane do po-szczególnych (artykułowanych lub napisanych/wydrukowanych) samogłosek i/lub spółgłosek, cyfr, dźwięków muzyki bądź nazw dni tygodnia.

O dwóch rodzajach synestezji, percepcyjnej i pojęciowej, pi-szą Peter Grossenbacher i Christopher Lovelace81. W synestezji percepcyjnej reakcję wywołuje percepcja zmysłowego bodźca. W przypadku synestezji pojęciowej natomiast rolę bodźca odgry-wa myślenie o określonym pojęciu. Nikolić i Jürgens82 z kolei,

80 S. A. Day, A comparison of true-synesthete and pseudo-synesthete composers, [w:] Prometheus 2000 Conference Proceedings: On the Destiny of Light-Music at the Border of Centuries, red. B. Galeev, Kazań 2000, s. 78; oraz: idem, Some demographic and socio-cultural aspects of synesthesia…, s. 12.

81 P. G. Grossenbacher, C. T. Lovelace, Mechanisms of synesthesia: cognitive and physiological constraints, „Trends in Cognitive Science” 2001, vol. 5, No 1, s. 36; http://www.daysyn.com/GrossenbacherLovelace2001.pdf [dostęp: 7.02.2015].

82 U. M. Jürgens, D. Nikolić, Ideaesthesia: conceptual processes assign similar colours to similar shapes, „Translational Neuroscience” 2012, vol. 3, No 1,

w związku z niepodważalną ich zdaniem rolą czynnika seman-tycznego, postulują zmianę nazwy synestezji na ideostezję (idea + aisthesis). Jak dowodzą, współodczuwane doznanie (concurrent) operuje na poziomie sensorycznym, bodziec zaś (inducer) po-jawia się z udziałem semantycznego poziomu reprezentacji w większym stopniu niż na niższym poziomie percepcji. Dla-tego właśnie synestezja może być rozumiana jako nietypowy rodzaj asocjacji semantycznej83. Typowymi przykładami ideo-stezji będą asocjacje między grafemami i kolorami (tradycyjnie określane jako synestezja grafem–kolor), wyrazami i smakami (synestezja leksykalno-smakowa), między jednostkami czasu i miejscami w przestrzeni.

Biorąc pod uwagę niejednorodną naturę synestezji oraz suge-stie badaczy dotyczące istnienia dwóch odmiennych jej źródeł (pojęć i wrażeń zmysłowych), na potrzeby niniejszej pracy został przyjęty podział na synestezję i ideostezję. Pierwsza z nich ro-zumiana jest jako zjawisko doświadczania wrażeń zmysłowych pod wpływem doznań typowych dla innego zmysłu. Ideostezja zaś oznacza doświadczanie wrażeń sensorycznych pod wpływem bodźca konceptualnego (pojęcie, idea), w odbiór którego zaan-gażowany jest czynnik semantyczny. Ze względu na powszech-ność użycia terminu „synestezja” oraz fakt, że zjawisko ideostezji w ujęciu Nikolicia wymaga przeprowadzenia kolejnych badań, w rozdziale poświęconym skojarzeniom typu koncept – wrażenie sensoryczne nazwy „synestezja” i „ideostezja” używane są wy-miennie. Co więcej, do zjawisk o charakterze ideostezyjnym za-liczone zostały przykłady odmiany synestezji nazywanej ordinal linguistic personification.

s. 22–27, http://www.daysyn.com/JuergensNikolic2012Ideaesthesia.pdf [dostęp: 8.02.2015]; oraz: D. Nikolić, Is synaesthesia actually ideaesthesia?…, s. 3.

83 Por.: U. M. Jürgens, D. Nikolić, Synaesthesia as an Ideasthesia – cognitive implications, [w:] J. Sinha, C. Söffing (eds), Synesthesia and Children – Learning and Creativity, Kassel University Press, Kassel 2014, s. 7.