BAZY DANYCH

Dane, na podstawie których wykonałam analizy ilościowe, są zaprezentowane w postaci czterech katalogów. Są to: katalog cech badanych (tabela 4), katalog przyczyn chorób (tabela 5), katalog symptomów chorób (tabela 6) oraz katalog tzw. pochówków antywampirycznych (tabela 7). Katalogi zostały utworzone na podstawie publikowanych i niepublikowanych materiałów opisanych w rozdziale 4 oraz badań jakościowych przedstawionych w rozdziale 6. Badania jakościowe dotyczą analizy zmian patologicznych i tekstów etnograficznych, na podstawie których utworzono grupy zmian patologicznych (tabela 4) oraz kategorie przyczyn (tabela 5) i symptomów chorób (tabela 6), które przyporządkowano poszczególnym szkieletom. W ten sposób dane jakościowe dotyczące zmian patologicznych, przyczyn i symptomów chorób przekonwertowano w dane ilościowe. Poniższa rycina w sposób graficzny przedstawia to postępowanie.

Ryc. 15. Schemat postępowania metodycznego. Kolorem czerwonym zaznaczono opisywany w tym rozdziale etap postępowania metodycznego.

W katalogach uwzględniono wszystkie szkielety nadające się do analizy.

Oznaczono je numerami grobów, w których zostały odkryte. W przypadku wystąpienia dwóch szkieletów w jednym grobie, jeden ze szkieletów został oznaczony literą A, a drugi literą B (np. 256/01A).

Katalog cech badanych (tabela 4) przyporządkowanych każdemu szkieletowi, utworzono na podstawie publikacji, sprawozdań, pracy magisterskiej oraz baz danych, o których wspomniałam w rozdziale 4. Wyróżniam następujące cechy badane: fazę,

orientację grobu, konstrukcje grobowe, wyposażenie grobowe, orientację ciała^41F42, ułożenie ciała, wiek, płeć oraz zmiany patologiczne. Niektóre z cech zapisano na dwa sposoby: bardziej ogólnie i bardziej szczegółowo (ułożenie ciała, konstrukcje grobowe i wiek). Jest to podyktowane różnorodnością sposobu interpretacji danych oraz charakterem badań ilościowych, które potrzebują dużych liczebności badanych kategorii cech. Oznacza to, że badania ilościowe zazwyczaj wiążą się z generalizacją, co prowadzi do utraty danych.

Cecha „faza” dotyczy tylko szkieletów i grobów ze stanowiska 4, ponieważ tylko dla niego wyróżniono fazy użytkowania (Chudziak et al. 2010a). Wyróżniono fazę 1, 2 i 3. Dodatkowo literą „N” zaznaczono groby, których nie przyporządkowano do żadnej fazy.

Kategorie „orientacji grobu” i „orientacji ciała” uogólniono na podstawie zaobserwowanych orientacji (patrz: Chudziak et al. 2006; Stawska 2006b; Haftka 2007;

Bojarski et al. 2010) np. z SWW-NEE do W-E itp. Wyróżniono osie: W-E, E-W, N-S i S-N.

Kolejne cechy badane to konstrukcje grobowe 1 i 2. „Konstrukcje grobowe 1”

opierają się na dużym poziomie ogólności i są opisane przez dwie kategorie, mianowicie: stwierdzone i nie stwierdzone. Z kolei cechę „konstrukcje grobowe 2”

opisano rodzajami konstrukcji: komory grobowe, obstawy, trumny, kłody i mary.

Uwzględniono także brak konstrukcji (Chudziak et al. 2006; Stawska 2006b;

Haftka 2007; Bojarski et al. 2010).

Cechę „wyposażenie grobowe” zorganizowano na podobnym poziomie ogólności co konstrukcje grobowe 1. Wyposażenie grobowe opisują kategorie:

stwierdzono i nie stwierdzono (Chudziak et al. 2006; Stawska 2006b; Haftka 2007;

Bojarski et al. 2010).

„Ułożenie ciała 1” (tabela 4) dotyczy typowego i atypowego ułożenia ciała w grobie. Za typowe uznałam ułożenie ciała na plecach a za atypowe ułożenie ciała na boku i na brzuchu oraz tzw. pochówki antywampiryczne. „Ułożenie ciała 2” dotyczy tzw. pochówków antywampirycznych. Spośród wyróżników tzw. grobów

42 W pracy używam sformułowań „orientacja ciała” i „ułożenie ciała” aczkolwiek należy zaznaczyć, że archeolodzy mają do czynienia z ciałem w sensie metaforycznym. Oznacza to, że archeolodzy na cmentarzyskach odkrywają pozostałości po ciele czyli szczątki szkieletowe lub prochy nie zaś właściwe ciało z orgnami i tkankami miękkimi. To na podstawie informacji dotyczących szczątków lub prochów archeolodzy wnioskują o obrządku pogrzebowym jakiemu zostało poddane ciało zmarłego (więcej na ten temat: Matczak 2013).

antywampirycznych podanych przez Przemysława Żydoka (2004) stwierdzono trzy.

Są to: brak anatomicznego układu ciała, a w szczególności czaszki (do tego zaliczono dekapitację); szkielet leżący częścią twarzową do ziemi; obecność kamieni nad pochówkiem lub szkieletem. Szczegółowe opisy tzw. pochówków antywampirycznych zawiera tabela 7.

Posłużyłam się dwoma kategoryzacjami wieku. Pierwszą kategoryzacją jest ta stosowana we współczesnych naukach biologicznych, w których przyjęto następujący podział wieku: infans I, infans II, juvenis, adultus, maturus oraz senilis (zob. Chudziak et al. 2006; Stawska 2006b; Bojarski et al. 2010; Kozłowski 2012a).

Natomiast druga kategoryzacja wieku odnosi się do społeczno-kulturowego pojmowania wieku we wczesnym średniowieczu, czyli zależy od roli-funkcji człowieka w społeczeństwie. Podstawą jej utworzenia były historyczne podania i dane archeologiczne dotyczące kategorii wieku w średniowiecznej Polsce (Miśkiewicz 1969;

Delimata 2004a; 2004b). Stanowi to próbę spojrzenia na człowieka przeszłości poprzez jego własne kulturowe kategorie. Wyróżniłam cztery kategorie wieku: dziecięcy, chłopięcy i dziewczęcy, dorosłości oraz starości. Jak zauważa Małgorzata Delimata (2004a, s. 109) postrzyżyny, które odbywały się około 7 roku życia były rytuałem przejścia od wieku dziecięcego do chłopięcego. Nie wiadomo jednak, w którym roku życia następowało przejście z wieku dziecięcego do dziewczęcego. Mogło ono mieć miejsce również około 7 roku życia. Zatem górną granicą wieku dziecięcego jest ok. 7 rok życia. Małgorzata Delimata (2004b, s. 101) zauważa, że w przypadku pobierania opłat za wykopanie grobu wyznaczano inne opłaty dla dzieci, a inne dla dorosłych.

Granicą między dzieciństwem a dorosłością przy pobieraniu opłat był 12 rok życia.

Maria Miskiewicz (1969) zwraca uwagę, że chłopcom w wieku juvenis (ok. 15-24 lat) do grobów wkładano przedmioty charakterystyczne dla mężczyzn. Na 15 rok życia jako wiek wejścia w okres reprodukcyjny związany z dorosłością, wskazują Janusz Piontek oraz Elżbieta Mucha (1985). Zatem, górną granicą wieku chłopięcego i dziewczęcego, a dolną granicą wieku dorosłości w moich badaniach jest ok. 12-15 rok życia.

Natomiast starość mogła rozpoczynać się ok. 50-60 roku życia.

Kolejną cechą badaną jest „płeć”. Wyróżniono płeć męską i żeńską. W wielu przypadkach nie udało się zidentyfikować płci (Chudziak et al. 2006; Stawska 2006b;

Bojarski et al. 2010; Kozłowski 2012a).

Cechę „zmiany patologiczne” utworzono na podstawie publikowanych i niepublikowanych materiałów (Chudziak et al. 2006; Stawska 2006b; Bojarski et al.

2010; Kozłowski 2012a; baza danych Tomasza Kozłowskiego) a także przeprowadzonych w rozdziale 6 analiz jakościowych. Wyróżniłam cztery kategorie:

brak zmian, zmiany nieznaczące, zmiany znaczące i zmiany wskazujące na niepełnosprawność. Brak zaobserwowanych zmian patologicznych odpowiada kategorii „brak”. Przez nieznaczące należy rozumieć, zmiany patologiczne nieznaczące dla funkcjonowania człowieka, a znaczące za wpływające na nie. Przez zmiany wskazujące na niepełnosprawność należy zrozumieć bardzo znaczące dla życia i funkcjonowania człowieka zmiany, co oznacza, że aby przeżyć osoba polegała na innych co jest związane ze współcześnie rozumianą niepełnosprawnością.

Podsumowując, można zauważyć, że pewne cechy badane mają charakter biologiczny, a inne kulturowy. Do cech biologicznych należą: płeć oraz wiek biologiczny. Zaś do cech kulturowych należą faza, orientacja grobu, orientacja ciała, ułożenie ciała 1, ułożenie ciała 2, konstrukcje grobowe 1, konstrukcje grobowe 2 i wyposażenie grobowe. Cechy takie jak wiek społeczno-kulturowy oraz zmiany patologiczne łączą w sobie wymiar kulturowy i biologiczny.

Katalog modelu przyczynowego (tabela 5) zawiera cechy przyczyn chorób: ciała niebieskie, żywioły, urok i czary, kara Boża, opętanie przez złego ducha, zwierzęta, zaziębienie i przeziębienie, w wyniku pracy, przelęknięcie i przestrach, niewłaściwe zachowanie, z krwi, zbyt długi sen.

Z kolei katalog modelu symptomatycznego (tabela 6) zawiera cechy symptomów: gorączka, słabość, paraliż, złamania, reumatyzm, szkorbut, ból, krzywica, choroby skóry i ułomność, kalectwo.

Cechy w 5 i 6 tabeli zostały oznaczone cyframi 0 i 1, gdzie 0 oznacza brak cechy, a 1 jej obecność.

Zasada wyróżnienia tzw. pochówków antywampirycznych została opisana powyżej przy katalogu cech badanych. Katalog tzw. pochówków antwampirycznych (tabela 7) przedstawia szczegółowy opis każdego z nich z uwzględnieniem stanowiska, z którego pochodzi, jego datowaniem, orientacją ciała, wyposażeniem, znaczącymi zmianami patologicznymi oraz odnośnikami bibliograficznymi.