Okres rozbicia dzielnicowego (1138 – 1 połowa XIII wieku)

W 1138 roku zmarł Bolesław Krzywousty [1102-138] (mapa 16) zostawiając testament, w którym podzielił państwo na dzielnice pomiędzy swoich synów. Procesy rozdrobnienia feudalnego zachodziły również w innych państwach wczesnośredniowiecznej Europy i Polska na tym tle nie była wyjątkiem. Ze względu na brak odpowiednich tekstów pisanych trudno jest wnioskować o podziale ziem przez Bolesława Krzywoustego (Szczur 2006, s. 132). Można domniemywać, że początkowo ziemia chełmińska należała do dzielnicy senioralnej przyznanej Władysławowi II Wygnańcowi [1138-1146]. Zaś za czasów senioratu Kazimierza II Sprawiedliwego [1177-1191] była przyłączona do Mazowsza.

Z XII wieku pochodzi pierwsza wzmianka w tekstach pisanych, dotycząca Culmine, które może być identyfikowane z Chełmnem (Chudziak 2003a). Pochodzi ona z falsyfikatu mogileńskiego datowanego przez badaczy na 1146 rok choć sam falsyfikat został opatrzony datą 11 kwietnia 1065 roku. Dotyczy on nadań klasztoru w Mogilnie i wskazuje, że książę polski Bolesław Szczodry [1058-1079] nadał dziewięcinę z grodów ziemi chełmińskiej klasztorowi w Mogilnie (Bieniak 1961a, s. 3-4). Zdanie dotyczące Chełmna brzmi:

in Culmine nonum forum cum tabenario (oznacza: co dziewiąty targ z opłatą od karczmy;

tłum. Biskup 1971, s. 18; zob. Chudziak 2003a). Oznacza to, że już w XI wieku in Culmine musiał istnieć na tyle prężny ośrodek, że sporządzający w XII wieku dokument mnisi mogli odnieść się do jego rangi.

Szczególny czas rozwoju Clumen przeżywał od XII do początków XIII wieku, kiedy pełnił rolę kasztelanii i zajmował 14-16 hektarów (Chudziak 2006b, s. 30). W tym czasie w użyciu był dwuczłonowy gród (stanowisko 3), osada wczesnośredniowieczna istniejąca na północno-wschodnim obrzeżu nekropolii (Chudziak et al. 2010d, s. 122;

stanowisko 4) oraz osada zlokalizowana na stanowisku 2. W 1 połowie XII wieku cmentarz ze stanowiska 2 przestał być użytkowany (Haftka 2007, s. 11, 64). Z tego czasu pochodzi zasadnicza część cmentarza ze stanowiska 1 (Chudziak 2006b, s. 30). Jak zauważa Wojciech Chudziak (2006b, s. 31):

Usytuowanie cmentarza bezpośrednio przy grodzie było charakterystyczne dla najmłodszych faz wczesnego średniowiecza i znamienne zwłaszcza dla obiektów przykościelnych. Nie jest wykluczone, że taki właśnie charakter miał

omawiany cmentarz, choć wyniki analizy rozplanowania grobów, ich forma oraz wyposażenie (...) bardziej zdają się wskazywać na „nieprzykościelny”

charakter.

Cmentarze ze stanowisk 1 i 4 zostały powiększone i utworzono rów, który oddzielał cmentarz ze stanowiska 1 od zabudowań na stanowisku 2 (mapa 11: d). Od 2 połowy XII wieku zaczęto chować zmarłych precyzyjnie na osi W-E. Być może w tym czasie zaczęto używać narzędzia, które pozwoliły bardziej precyzyjnie wyznaczać strony świata.

Z tego okresu prawdopodobnie pochodzi osiem tzw. pochówków antywampirycznych odkrytych na stanowisku 1, w których zmarli ułożeni zostali na brzuchu, na boku, ich czaszki nie były ułożone w porządku anatomicznym a w jednym przypadku zlokalizowano płaski kamień na miednicy (Chudziak 2006a). Na tym samym stanowisku odkryto również dwa pochówki (nr 80/98 i 101/98) osób prawdopodobnie chorych na trąd (Kozłowski 2012a). Okres rozbicia dzielnicowego może być zsynchronizowany z fazą 3 (2 połowa XII – XII/XIII wieku) użytkowania cmentarzyska odkrytego na stanowisku 4 (mapa 10). Zaczęto użytkować nowe pole cmentarza. Ma ono wszelkie cechy nekropolii przykościelnej funkcjonującej bezpośrednio przy osadzie targowej in Culmine wzmiankowanej w falsyfikacie mogileńskim datowanym na lata 1065/1147 (Chudziak et al.

2010c, s. 120). Można domniemywać, że w obrębie cmentarza istniał kościół grodowy.

Po raz pierwszy ziemia chełmińska pojawia się w tekstach pisanych w 1222 roku, kiedy ówczesny książę kujawsko-mazowiecki Konrad I [1200-1247] nadał ją pierwszemu biskupowi misyjnemu na tereny pruskie – Chrystianowi z Oliwy (Bieniak 1961b, s. 5-8).

Chrystian z Oliwy był zakonnikiem w cysterskim opactwie w Łeknie lecz w 1216 roku został mianowany biskupem misyjnym Prus. Z tekstu nadania można odczytać, że wcześniej gród w Chełmnie został zburzony przez Prusów zaś biskup pozwolił krzyżowcom Konrada I go odbudować. Chrystian z Oliwy zaczął organizować misje chrystianizacyjne na tereny pruskie aby pokonać i nawrócić plemiona pogańskie najeżdżające od czasu do czasu tereny polskie. W 1222 i w 1223 roku zorganizowano krucjaty na tereny pruskie. Jednakże po jakimś czasie je zarzucono, ponieważ nie przyniosły oczekiwanego skutku. Wówczas, w 1228 roku Konrad I przekazał swoje prywatne dobra z ziemi chełmińskiej rycerzom Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie w celu nawrócenia pogan (Bieniak 1961c). Zrobił to nie naruszając dóbr kościelnych i rycerskich oraz nie rezygnując z władzy zwierzchniej na

tym terenie. Jednak Zakon wystarał się o bullę papieża Grzegorza IX zatwierdzającą sfałszowany dokument mówiący o nadaniu ziemi chełmińskiej w wieczyste posiadanie Zakonowi. Otrzymali również tzw. Złotą Bullę od cesarza Fryderyka II potwierdzającą nadanie im ziemi chełmińskiej jako suwerennym właścicielom ziemi. Z Zakonem wiązane jest zniszczenie Culmine w latach 20-30' XIII wieku, który założył nowe miasto Chełmno niedaleko nad Wisłą (Chudziak 2003a). Inna hipoteza mówi, że gród in Culmine był w użyciu do 1283 roku (Boguwolski 2001, s. 77).

3.5. Podsumowanie

Podsumowując, można zauważyć, że wczesnośredniowieczne osadnictwo in Culmine datowane jest od VII do początków XIII wieku. W tym czasie zachodziły ważne religijno-polityczne zmiany zarówno dla ośrodka in Culmine jak i dla państwowości polskiej. X-XI wiek to czas szczególnych przemian społecznych w organizacji życia religijnego i politycznego in Culmine. Jest to czas wyniesienia ośrodka in Culmine do rangi jednego z najważniejszych w państwie polskim będących stolicą państwa – sedes regni principalis. Można domniemywać, że istniała tam elita związana z kręgiem skandynawskim, o czym mają świadczyć groby komorowe odkryte na stanowisku 4.

Nekropole grobowe to cmentarzyska płaskie, szkieletowe, rzędowe z wyjątkiem strefy A stanowiska 4 znajdującej się w jego zachodniej części (mapa 7). Przeważa W-E orientacja grobów z różnymi jej wariantami zaś zmarli chowani byli przeważnie w grobach prostokątnych. Między X/XI a 1 połową XI wieku zaczęto budować bazylikę na osi NW-SE i orientować groby na tejże osi. Z kolei od 2 połowy XII wieku zaczęto grzebać zmarłych na osi W-E co jest typowe dla cmentarzysk przykościelnych (Chudziak et al. 2010d, s. 125). Z cmentarzysk pochodzą znaleziska świadczące, że wykonywano praktyki trepanacji czaszek, dekapitacji oraz dokonywano tzw. pochówków antywampirycznych. XII wiek może być łączony z okresem największego rozwoju ośrodka in Culmine, kiedy to ustanowiono w nim kasztelanię. Na początku XIII wieku ośrodek został zniszczony przez Zakon Krzyżacki. Jednak nie był to koniec osadnictwa w dzisiejszym Kałdusie, ponieważ odkryto ślady mogące świadczyć o osadnictwie późnośredniowiecznym (Chudziak et al. 2010d, s. 122).