Emic i etic ujęcie kultury

Pojęcia emic i etic zostały zaszczepione do archeologii z nauk społecznych i odnoszą się do dwóch sposobów badania przeszłości. Zostały wprowadzone do nauki przez lingwistę Kennetha Pikea w 1954 roku na podstawie pojęć fonetyka i fonemika.

Są pojęciami z zakresu metodologii skonstruowanymi w celu pokonania impasu debaty dotyczącej obiektywności oraz subiektywności nauk społecznych (m.in. Harris 2001, s. 569). Związane z Nową Antropologią były używane przez w latach 60'-80' XX wieku przez Warda Goodenougha oraz Marvina Harrisa (2001).

Marvin Harris (2001, s. 575) dokonał podsumowania czym są etic i emic.

Sformułowanie etic odnosi się do pojęć oraz poglądów badaczy, którzy starają się opisać kulturę za pomocą swoich własnych naukowych konceptów. To oznacza, że naukowiec poznaje kulturę z zewnątrz za pomocą swoich narzędzi badawczych w celu poznania prawdy obiektywnej. To implikuje dystans badawczy. Emic odnosi się do logiczno-empirycznych systemów, których fenomenologiczne rozróżnianie rzeczy i obiektów oparte jest na kontrastach znaczącego, znaczeń, prawdziwości, precyzyjności, a innymi słowy odnosi się do postrzegania pewnych zjawisk przez podmioty społeczne pochodzące z danej kultury (Harris 2001, s. 571). Badacz stara się poznać reguły kultury i kategorie kulturowe badanych. Stara się wejść do wnętrza kultury nie narzucając jej własnych poglądów oraz pojęć badawczych. Innymi słowy badacz stara się poznać kulturę poprzez pryzmat badanego. To podejście skraca dystans pomiędzy badaczem a badanymi. Marvin Harris (2001, s. 574) podkreśla wagę studiów emicznych skoncentrowanych na analizie ludzkich zachowań odnoszących się do intencji, celów, motywów, postawy, poglądów i uczuć, które niesie w sobie dana kultura. Jako przykład badań emicznych w antropologii kulturowej można przywołać studium naczyń ceramicznych Willetta Kemptona zaprezentowane w jego książce The Folk Classification of Ceramics. A Study of Cognitive Prototypes.

Antropolog prezentuje ludowe klasyfikacje naczyń ceramicznych pochodzących z terenu Meksyku. Oparte są na szczegółowych wywiadach z ludnością tubylczą uwzględniających również rysunki owych naczyń. Studium pokazuje trudności poznawcze oraz logiczne, które wiążą się z tworzeniem klasyfikacji ze względu na płynność pewnych kategorii naczyń ceramicznych.

Marvin Harris zajmował się badaniem ludów mu współczesnych jednakże jego poglądy dotyczące badań emicznych i etycznych mogą być zaaplikowane na grunt nauk o przeszłości. Do rozróżnienia badań emicznych i etycznych kultury nawiązała na gruncie archeologii Danuta Minta-Tworzowska (1994a). Zgodnie z jej poglądami, w archeologii dominuje podejście etic do kultury co jest związane głównie z nurtem kulturowo-historycznym archeologii nastawionej na tworzenie klasyfikacji i typologii (Minta-Tworzowska 2012, s. 414). Należy podkreślić, że nie ma innej drogi poznania przeszłości niż system klasyfikacji jakiegokolwiek rodzaju – formalny lub nieformalny, hierarchiczny lub niehierarchiczny^21F22 (Bowker, Star 1999, s. 41). Sposób klasyfikacji zależy od pytań badawczych, hipotez, podejścia teoretycznego oraz metody (Minta-Tworzowska 2012, s. 409). Celem klasyfikacji jest konstrukcja przeszłości poprzez definiowanie pojęć, wyrażanie wyników badań i formułowanie hipotez oraz teorii w archeologii (Minta-Tworzowska 1994a, s. 7). Celem klasyfikacji etic był i jest opis formalny, zewnętrzny artefaktów czy obiektów, np. w przypadku ceramiki jej kształt, wielkość i ornamentyka (Minta-Tworzowska 1994a).

Wyzwaniem jest (re)konstrukcja emicznej strony kultury. Bardzo często takowe badania związane są z etnoarcheologią (np. White, Thomas 1972; White, Modjeska, Hipuya 1977), etnometodologią (zob. Kobyliński 2012, s. 725) lub średniowieczem (Minta-Tworzowska 1994a, s. 33). Badania emic zaczęto stosować w pewnym stopniu w ramach Nowej Archeologii^22F23, szerzej w archeologii strukturalno-symbolicznej oraz archeologii

22 There is no way of ever getting access to the past except through classification systems of one sort or another – formal or informal, hierarchical or not.

23 Nowa Archeologia powstała koło 1960 roku w Wielkiej Brytanii i Ameryce Północnej, gdy zdano sobie sprawę, że gromadzenie materiału archeologicznego nie prowadzi do lepszego zrozumienia przeszłości.

Reprezentanci Nowej Archeologii krytykowali sposób badawczy archeologów kulturowo-historycznych polegający na odkopywaniu nowego materiału, klasyfikowaniu go i przypisywaniu konkretnym kulturom archeologicznym. Nowi Archeolodzy postulowali stawianie hipotez dotyczących przeszłości i ich weryfikację za pomocą materiału archeologicznego w celu stworzenia uogólnień i teorii przeszłości. Postulowano

postprocesualnej^23F24 (Minta-Tworzowska 1994a). Wspomniane nurty archeologiczne koncentrują się na badaniach tego, jak jednostki tworzyły swój system wartości oraz reguły społeczne i dlatego badania emiczne wpisują się w zakres ich zainteresowań.

W perspektywie emicznej źródła archeologiczne są rezultatem praktyk społecznych związanych z zachowaniem, myślami, uczuciami, emocjami, celami i motywami społeczeństw. Archeolodzy są w stanie (zre)konstruować subiektywny świat poprzez dostępną materialność (np. Jones 2002; Marciniak 2011). W ramach Nowej Archeologii archeolodzy sami udawali się w teren w celu uzyskania danych etnograficznych potrzebnych do analizy materiału archeologicznego, np. do Papui Nowej Gwinei aby zbadać nazewnictwo i klasyfikacje narzędzi kamiennych, które były użyteczne w badaniach nad paleolitem (White, Thomas 1972; White, Modjeska, Hipuya 1977).

Różnorodne kategorie takie jak miejsce zamieszkania, wiek, status społeczny, płeć oraz inne sfery tożsamości służyły jako kategorie klasyfikacji (Hutson, Markens 1997, s. 2).

unaukowienie archeologii, jej zbliżenie do antropologii i wykorzystanie teorii. Najbardziej znanymi reprezentantami byli David Clarke i Lewis Binford. Do dziś tworzy Colin Renfrew. Nowa Archeologia jest bardzo zróżnicowanym nurtem, ale posiada siedem wspólnych punktów: 1. podkreśla się znaczenie ewolucji kulturowej; 2. wykorzystuje się systemową definicję kultury; 3. podkreśla się, że kultura ma zdolności adaptacyjne; 4. kładzie się nacisk na podejście naukowe; 5. podkreśla się pojęcie procesu kulturowego – należy wyjaśniać przyczyny, a nie tworzyć opisy zjawisk; 6. dostrzega się potrzeby precyzyjnego definiowania terminologii; 7. rozumienie zmienności przeszłości. Z czasem Nową Archeologię nazywano procesualizmem – od podkreślania roli procesów. Jest to skrócony i uproszczony opis tego nurtu (więcej na ten temat patrz: Johnson 2013 oraz podrozdział Etnoarcheologia, model, analogia w dalszej części tego rozdziału).

24 W późnych latach 70' i na początku lat 80' XX wieku archeolodzy zaczęli odczuwać rozczarowanie kierunkiem rozwoju Nowej Archeologii. Odrzucono postulaty archeologii procesualnej mówiące o tym, że można orzec słuszność różnych interpretacji, a podkreślono konstruktywizm w tworzeniu wiedzy.

Odrzucono również jedynie adaptacyjny charakter kultury, a podkreślono symboliczny charakter kultury materialnej. Archeologia postprocesualna składa się z wielu prądów spośród, których można wyróżnić:

archeologię interpretatywną, archeologię kontekstualną i archeologię feministyczną. Spośród wielu różnych idei można wyróżnić osiem wspólnych: 1. interpretacje danych zależne są od wiedzy i teorii jaką dysponuje archeolog; 2. interpretacja jest hermeneutyczna; 3. należy odrzucić opozycję między światem materialnym a światem idei; 4. archeolodzy posługują się empatią w interpretacji wartości i myśli ludzi z przeszłości;

5. ludzie są jednostkami aktywnymi; 6. kultura materialna ma charakter tekstualny; 7. kultura materialna ma charakter kontekstualny; 8. interpretacja przeszłości posiada wydźwięk polityczny (więcej na ten temat patrz:

Johnson 2013).

W przypadku ceramiki kategoriami klasyfikacji są: miejsce wydobywania materiału do wytwarzania naczyń, rodzaje domieszki oraz funkcje naczyń (Jones 2002) a także słowa i znaki pochodzące z tekstów pisanych a określające funkcje naczyń (Hutson, Stuart, Taube 1989). Z kolei w przypadku archeozoologii Arkadiusz Marciniak (2011) dla czasów neolitu na ziemiach polskich proponuje takie kategorie klasyfikacji jak: miejsce spożywania zwierząt, cel wykorzystywania zwierząt: w konsumpcji lub w rytuałach. Klasyfikacje emiczne mają na celu ukazanie złożoności relacji społecznych zmaterializowanych w artefaktach np. w ceramice. Punktem wyjścia dla analiz emic są często analizy etic, które dostarczają podstawowych informacji o badanym materiale oraz pomagają usystematyzować wiedzę (Minta-Tworzowska 1994a).

Obydwie perspektywy nie są wolne od błędów. W przypadku klasyfikacji etic twierdzi się, że są zbyt odległe wobec badanej przeszłości w porównaniu z klasyfikacjami ludowymi pochodzącymi z badań etnograficznych (np. Marciniak 2011). Kolejnym powodem krytyki jest to, że podział etic-emic kultury i jej badań jawi się jako binarny i idealny podczas gdy w rzeczywistości taki nie jest. Jak zauważa Danuta Minta-Tworzowska (1994a, s. 32) badania etyczne nie mają charakteru obiektywnego, ponieważ percepcja innych kultur przez badacza uzależniona jest od jego własnego doświadczenia i kultury. Użycie emicznych klasyfikacji, na kanwie osiągnięć etnologii stwarza atrakcyjną ramę teoretyczną dla badań archeologicznych. Jednakże rama ta wymaga weryfikacji źródłowej w czym z pomocą przychodzą źródła pisane. Kolejnym powodem krytyki jest fakt, że emiczne klasyfikacje i opisy kultur zawsze w jakiś sposób związane są z etycznym podejściem do badań w tym sensie, że mimo, iż propozycje interpretacyjne nie pochodzą ze współczesnej kultury badacza to jednak pochodzą z innych, najczęściej późniejszych kultur w stosunku do kultury badanej. Zaś ich wybór do interpretacji podlega arbitralnej ocenie badacza uwikłanego w swoją teraźniejszość. Danuta Minta-Tworzowska (1994a, s. 31-32) twierdzi, że analizy statystyczne prowadzą głównie do opisu formalnego artefaktów i innych kategorii analitycznych w archeologii, co zasadniczo związane jest w poziomem rozważań etic. Jednakże jak pokazują dokonania naukowe, analizy statystyczne służą również do badań emic: tworzenia klasyfikacji (np. White i Thomas 1972) lub wykorzystywania zwierząt w rytuałach (Marciniak 2005). Emic i etic nie tworzą pary dychotomicznej, ponieważ analiza typu etic dostarcza wstępnych ram pojęciowych, które stanowią punkt wyjścia dla analizy emicznej (…) oraz może być systematycznym

porównaniem rezultatów analiz emicznych – ma wówczas walor porównawczo-kulturowy (Burszta 1987, s. 75).

Mimo powyższych zastrzeżeń klasyfikacje emiczne niewątpliwie pozwalają zajrzeć do badanej kultury od wewnątrz co wzbogaca poznanie przeszłości. Dlatego w pracy prezentuję klasyfikacje emiczne przyczyn i symptomów chorób oparte na materiale etnograficznym pochodzącym z ziem Polski z XIX i początku XX wieku (rozdział 6).

Jako narzędziami badawczymi w (re)konstrukcji emicznego rozumienia chorób posługuję się paleopatologią oraz etnografią związaną z etnomedycyną. Jednakże punktem wyjścia ku emic klasyfikacjom są etic klasyfikacje zmian patologicznych. Dlatego praca przyjmuje perspektywę emiczno-etyczną.