Przestępstwa określonego w art. 240 k.k. nie popełnia ten, kto zaniechał zawiadomienia, jeżeli miał dostateczną podstawę do przypuszczenia, że organ powołany do ścigania przestępstw wie o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie
zabronionym. Nie popełnia przestępstwa również ten, kto zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego oraz kto zaniechał zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.
+
SENK/FOTOLIA©
PRAWO I DYSCYPLINA
91
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2014
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2014
92
PRAWO I DYSCYPLINA
szef określonego działu)3. Pracownicy odpowiedzialni za pewne odcinki działalności instytucji, jeżeli dowie-dzieli się o przestępstwie, są zobowiązani jedynie za-wiadomić o tym jej kierownika.
Nie jest jednak wykluczona sytuacja, kiedy właściwe organy zawiadomi o przestępstwie ściganym z urzędu pracownik instytucji państwowej lub samorządowej, który w związku ze swoją działalnością w tej instytucji powziął wiadomość o jego popełnieniu. Prawny obo-wiązek, o którym mowa w art. 304 § 2 k.p.k., niewąt-pliwie zostanie w ten sposób spełniony. Może to mieć istotne znaczenie w sytuacji, gdy z różnych względów takiej wiedzy nie ma kierownik jednostki organizacyj-nej lub osoba wyznaczona do kontaktów z organami ścigania.
Warto podkreślić, że Sąd Najwyższy w wyroku z 12 lutego 2008 roku (sygn. akt WA 1/08) stwierdził, że niewykonanie nakazu przewidzianego w art. 304 § 2 k.p.k. może stanowić przestępstwo stypizowane w art.
231 § 1 lub 2 Kodeksu karnego (dalej k.k.)4 wówczas, gdy funkcjonariusz publiczny zobowiązany na podsta-wie tego przepisu do denuncjacji nie zawiadamia o przestępstwie ściganym z urzędu, mimo świadomości tego, że je popełniono oraz gdy sam ma świadomość te-go, że przekracza uprawnienia lub nie dopełnia obo-wiązków, i przez to działa na szkodę interesu publiczne-go lub prywatnepubliczne-go5.
Dopełnieniem tego twierdzenia jest teza postawiona w wyroku z 25 lutego 2003 roku (sygn. akt WK 3/03), w którym Sąd Najwyższy uznaje, że do przypisania popełnienia przestępstwa określonego w art. 231 § 1 lub 2 k.k. konieczne jest także ustalenie strony podmio-towej w odniesieniu do całości zachowania sprawcy opisanego w powołanym przepisie. Funkcjonariusz publiczny musi więc obejmować swoim zamiarem za-równo przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków, jak i to, że działa na szkodę interesu pu-blicznego lub prywatnego6.
Prawny obowiązek zawiadomienia został określony również w art. 240 § 1 k.k., i dotyczy każdego obywa-tela. W myśl przywołanego przepisu osoba, która ma-jąc wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w wymienionych artykułach:
– art. 118 k.k. – zbrodnia ludobójstwa;
– art. 118a k.k. – masowy zamach lub choćby jeden z powtarzających się zamachów;
– art. 120 k.k. – stosowanie środka masowej zagłady zakazanego przez prawo międzynarodowe;
– art. 121 k.k. – wytwarzanie, gromadzenie, nabywa-nie, zbywanabywa-nie, przechowywanie i przesyłanie środków masowej zagłady;
– art. 122 k.k. – stosowanie sposobów walki zakaza-nych przez prawo międzynarodowe;
– art. 123 k.k. – zabójstwo lub stosowanie tortur wo-bec osób bezbronnych, jeńców, składających broń i ran-nych;
– art. 124 k.k. – stosowanie agresji w celu zmuszenia do uczestnictwa w działaniach zbrojnych przeciwko własnemu krajowi;
– art. 127 k.k. – zamach stanu;
– art. 128 k.k. – zamach na konstytucyjny organ Rze-czypospolitej Polskiej;
– art. 130 k.k. – szpiegostwo;
– art. 134 k.k. – zamach na życie prezydenta Rzeczy-pospolitej Polskiej;
– art. 140 k.k. – zamach na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej lub obiekty albo urządzenia o znaczeniu obronnym;
– art. 148 k.k. – zabójstwo;
– art. 163 k.k. – spowodowanie zdarzenia zagrażają-cego życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu wiel-kich rozmiarów;
– art. 166 k.k. – piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej;
– art. 189 k.k. – handel ludźmi;
– art. 252 k.k. – wzięcie zakładnika lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym –
nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wol-ności do lat trzech.
Definicja przestępstwa o charakterze terrorystycz-nym znajduje się w art. 115 § 20 k.k. Zgodnie z nią jest to czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wol-ności, której górna granica wynosi co najmniej pięć lat, popełniony w celu:
– poważnego zastraszenia wielu osób;
– zmuszenia organu władzy publicznej Rzeczypo-spolitej Polskiej lub innego państwa albo organu orga-nizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności;
– wywołania poważnych zakłóceń w ustroju lub go-spodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej, a także groźba po-pełnienia takiego czynu.
Prawny obowiązek zawiadomienia nie obejmuje obrońcy lub adwokata działającego w trybie art. 245
§ 1 k.p.k. co do faktów, o których dowiedzieli się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, a także duchownego, który powziął o nich wiadomość podczas spowiedzi. Zakaz przesłuchiwania wskaza-nych podmiotów stanowi bezwzględne zakazy dowo-dowe, które w żadnych warunkach nie mogą być uchy-lone. Oznacza to, że obrońca i duchowny nie mogą zo-stać przesłuchani co do faktów obrony lub spowiedzi.
Zakaz ten nie dotyczy natomiast dziennikarza i lekarza.
W myśl art. 180 § 4 k.p.k. zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć
3 W. Grzeszczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Warszawa 2011.
4 DzU 1997 nr 88 poz. 553, z późn. zm.
5 OSNKW 2008/4/31.
6 OSNKW 2003/5-6/53.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2014
93
PRAWO I DYSCYPLINA
danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również ustalenia osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opu-blikowania, jeżeli zastrzegły one sobie, by nie ujawniać tych danych, z wyjątkiem informacji dotyczącej prze-stępstwa, o którym mowa w art. 240 § 1 k.k.
KOGO POWIADAMIAĆ?
Należy podkreślić, że ustawodawca w przywołanym przepisie narzucił na potencjalnego zawiadamiającego wymóg niezwłoczności. Oznacza to, że obowiązek za-wiadomienia powinien być zrealizowany natychmiast (bez zbędnej zwłoki) po powzięciu wiadomości o ka-ralnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu któregokolwiek z enumeratywnie wyliczonych czynów zabronionych. Istota niezwłoczności zawiadomienia or-ganów ścigania została zaakcentowana w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 7 maja 2009 roku (sygn. akt II Aka 65/09). Podkreślono w nim, że dla wymiaru sprawiedliwości istotne znacze-nie ma znacze-niezwłoczne wykrycie przestępstw i ujęcie ich sprawców, i to nie tylko doraźne, lecz przede wszyst-kim prewencyjne, czyli zapobieganie przestępstwom oraz integracja społeczeństwa. Sprawność tych działań wiąże się z nieuchronnością wykrycia i ukarania spraw-ców, a poza tym umacnia zaufanie społeczeństwa do działalności organów ścigania i wymiaru sprawiedli-wości. Przyczynia się zatem do respektowania prawa oraz integrowania wokół przepisów prawnych i umac-niania więzi społecznych7.
Element niezwłoczności zawiadomienia jest równie istotny jak wiarygodność wiadomości o karalnym przy-gotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabro-nionego. W literaturze zwraca się przy tym uwagę na to, że zawiadamiający nie ma obowiązku sprawdzania faktów, o których zawiadamia. Nie poniesie zatem od-powiedzialności w sytuacji, gdyby się okazało, że prze-stępstwo, o którym zawiadomił, w istocie nie zostało popełnione, jeżeli okoliczności uzasadniały podejrze-nie jego popełpodejrze-nienia8.
Forma złożenia zawiadomienia może być dowolna:
ustna, pisemna, telefoniczna, za pośrednictwem poczty elektronicznej czy też wiadomości tekstowej SMS.
W przypadku złożenia zawiadomienia w formie ustnej organ powołany do ścigania sprawców przestępstw po-winien sporządzić protokół z jego przyjęcia oraz z prze-słuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiają-cej. Można w nim również zamieścić wniosek o ściga-nie. Zawiadomienie może być złożone do każdego or-ganu powołanego do ścigania przestępstw. Mogą to być więc prokuratura i Policja, jak również Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Celna i Centralne Biuro Antykorupcyjne, którym w myśl art.
312 § 1 k.p.k. przysługują uprawnienia procesowe
Poli-cji. Organem uprawnionym do prowadzenia postępo-wań przygotowawczych, a zatem i do przyjęcia zawia-domienia, jest również ŻW, której w myśl art. 663 k.p.k.
w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojsko-wych przysługują uprawnienia i obowiązki procesowe Policji. Zawiadomienie mogą przyjąć również inne or-gany wymienione w rozporządzeniu ministra sprawie-dliwości z 13 czerwca 2003 roku w sprawie określenia organów uprawnionych oprócz Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowa-niu uproszczonym, jak również z zakresu spraw zleco-nych tym organom9. W myśl § 1 przywołanego ak-tu w sprawach podlegających temu rozpoznaniu docho-dzenie mogą prowadzić również:
– organy Inspekcji Handlowej,
– organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, – urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej, – prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej.
Należy podkreślić, że nie jest konieczne, by adresatem zawiadomienia był dokładnie ten organ, który przedmio-towo zajmuje się daną problematyką. Możliwe jest, że zawiadomienie zostanie złożone w jednostce organiza-cyjnej Żandarmerii Wojskowej, kiedy faktycznie właści-wym do prowadzenia postępowania w danej sprawie bę-dzie inny organ, np. Policja czy Straż Graniczna.
Dla bezpieczeństwa zawiadamiającego ustawodawca przewidział możliwość zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej dyspozycji prokura-tora lub sądu. Jednak zgodnie z treścią art. 191 § 3 k.p.k.
jest ona dopuszczalna wyłącznie w sytuacji, kiedy za-chodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub bez-prawnej groźby wobec zawiadamiającego lub osoby naj-bliższej w związku z jego czynnościami. W przypadku tego zastrzeżenia pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której zawiadamiający jest zatrudniony, lub na inny wskazany przez niego adres.
ŚWIADOMOŚĆ ODPOWIEDZIALNOŚCI Osoba lub instytucja, która składa zawiadomienie o przestępstwie, musi być świadoma, że przekazane sprzeczne z obiektywnym stanem rzeczy dane dotyczą-ce sprawcy i okoliczności popełnienia przestępstwa mogą doprowadzić nie tylko do niesłusznego oskarże-nia, lecz mogą mieć także wpływ na egzekucję odpo-wiedzialności karnej zawiadamiającego. W myśl art.
234 k.k. przestępstwem jest fałszywe oskarżenie innej osoby o popełnienie przestępstwa, w tym i skarbowego, oraz wykroczenia, wykroczenia skarbowego lub prze-winienia dyscyplinarnego przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o wymienione czyny. Należy więc z instytucji zawiadomienia korzy-stać jedynie wówczas, gdy mamy wiarygodną wiedzę o popełnieniu przestępstwa.
7 OSA 2010/10/3-32.
8 A. Marek: Kodeks karny. Komentarz. Lex 2010.
9 DzU 2003 nr 108 poz. 1019, z późn. zm.
n
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2014
94
Wojciech Sokołowski jest szefem sekcji personalnej w Dywizjonie Okrętów Bojowych 3 Flotylli Okrętów.
Marcin Zięcina jest specjalistą w Oddziale Techniki Morskiej Zarządu Uzbrojenia Inspektoratu MW w DGRSZ.