Bezprawność. Bezprawność jako przesłanka materialnej odpo

wiedzialności pracownika jest rozumiana nieco inaczej niż w prawie karnym. Wyrąża się w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu obo­

wiązków pracowniczych, względnie w nierozliczeniu się z powierzonego mienia.

Jeżeli mienie zakładu pracy, w którym została wyrządzona szkoda, powierzono pracownikowi, to wykazanie odpowiedzialności pracownika nie jest trudne i na pewno procesu karnego nie skomplikuje.

Inaczej przedstawia się sprawa, gdy mienia pracownikowi nie po­

wierzono. Wówczas zakład pracy jest zobowiązany udowodnić, że pra­

cownik naruszył ciążący na nim obowiązek. Udowodnienie tej okolicz­

ności w procesie karnym jest łatwiejsze niż w procesie cywilnym. Za­

kład pracy musi jedynie wykazać, że określone działanie lub zaniechanie należy do obowiązków pracownika. Sam fakt naruszenia tych obowiąz­

ków zawsze będzie wynikał z materiałów sprawy karnej. Fakt popełnie­

nia czynu musi bowiem na rozprawie udowodnić oskarżyciel. Wystarczy więc, aby zakład pracy wykazał, że — popełniając czyn przestępny — pracownik wszedł jednocześnie w kolizję z przepisami konkretyzującymi jego obowiązki.

Najczęściej jednak zakład pracy będzie wyręczony przez oskarży­

ciela również w tym zakresie. Na przykład: jeżeli w procesie karnym oskarżono dróżnika przejazdowego, który na skutek niezamknięcia ro­

gatek doprowadził do zderzenia pociągu z przejeżdżającym samochodem, oskarżyciel musi udowodnić nie tylko fakt, że dróżnik rogatek nie zam­

knął, ale także i to, że należało to do jego obowiązków. Niekiedy ustawa karnomaterialna wręcz uzależnia karalność czynu od tego, czy sprawca był zobowiązany do określonego działania (art. 146 15.k.: „Kto wbrew szczególnemu obowiązkowi art. 217 § 1 k.k.: „Kto, pełniąc funkcję w jednostce gospodarki uspołecznionej, nie dopełnia obowiązku art. 218 § 1 k.k.: „Kto, nie dopełniając obowiązku [...]” i inne).

Zadanie zakładu pracy w zakresie udowodnienia przesłanki bezpraw­

ności jest więc' w procesie karnym o wiele łatwiejsze niż w procesie

3 Problemy Prawa Karnego 33

cywilnym, ponieważ w procesie karnym występuje zbieżność interesów i kierunków działania oskarżyciela i pokrzywdzonego. Wydaje się zatem, że ustalenie w procesie karnym, iż działanie (zaniechanie) pracownika miało charakter bezprawny w rozumieniu przepisów prawa pracy, nie powinno stwarzać trudności dowodowych' upoważniających sąd do po­

zostawienia powództwa cywilnego bez rozppznania na podstawie art. 362

§ 3 k.p.k.

2.3. Wina. Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomoc­

nego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym (art. 11 k.p.k.). Z treści tego przepisu wynika, że dotyczy on związania sądu w postępowaniu cywilnym, nie ma nato­

miast zastosowania w procesie adhezyjnym. Związanie sądu w postępo­

waniu cywilnym prawomocnym wyrokiem sądu karnego ma jednak dla naszych rozważań pewne znaczenie. Poczynienie pewnych ustaleń przez sąd w postępowaniu karnym zwalnia sąd w postępowaniu cywilnym od ich ponownego dokonywania. Dotyczy to okoliczności należących do isto­

ty przestępstwa. Okolicznością taką jest z pewnością wina oraz związek przyczynowy, nie jest natomiast elementem należącym do istoty prze­

stępstwa wysokość wyrządzonej szkody2.

Nie ma żadnych przeszkód, aby sąd w postępowaniu karnym po ustaleniu, że sprawca jest winny popełnienia przestępstwa, uznał na tej podstawie, że zawinił wyrządzoną przestępstwem szkodę. Na pozór wy­

daje się więc, iż badanie w procesie karnym winy jako materialnoprawnej przesłanki odpowiedzialności pracowniczej jest w ogóle bezprzedmioto­

we. Zasądzenie odszkodowania może mieć bowiem miejsce tylko w przy­

padku skazania, warunkowego umorzenia postępowania karnego lub od­

stąpienia od wymierzenia kary (art. 362 § 1 k.p.k.), a więc tylko wów­

czas, gdy sąd /ustali fakt popełnienia przestępstwa, co nie jest możliwe bez stwierdzenia winy.

Sprawa nie jest jednak taka prosta. Kodeks pracy uzależnia zakres obowiązku odszkodowawczego od rodzaju winy. Umyślne wyrządzenie szkody skutkuje odpowiedzialność za nią w pełnej wysokości (art. 122 k.p.), natomiast pracownik, który wyrządził szkodę nieumyślnie, odpo­

wiada do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia (art. 119 § 1 k.p.), przy czym jego odpowiedzialność może być dodatkowo ograniczona (art.

121 k.p.). Pojawia się pytanie, czy ustalenie, że pracownik popełnił prze­

stępstwo umyślne, wystarczy do pociągnięcia go do odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 114 w związku z art. 122 k.p. Innymi słowy chodzi o j?ozstrzygnięcie, czy działaniu (zaniechaniu) przestępne­

mu i wyrządzeniu szkody zawsze towarzyszy ten sam rodaj winy.

2F. Rosengarten: Prejudycjalność wyroku karnego w postępowaniu cywilnym. NP 1971, nr 12, s. 1795; W. Siedlecki: Glosa do wyroku SN z dnia 25 lipca 1973 r., III CZP 12/73. NP 1974, nr 11; Uchwała SN z dnia 27 lipca 1972 r., KZP 80/71. OSPiKA 19T7Ą poz. 1152.

34

Rozwijanie problematyki związanej z relacją „wina karna” — wina w prawie pracy’ przekraczałoby ramy niniejszego opracowania. Wystar­

czy więc chyba skoncentrować się na zagadnieniach istotnych z punktu widzenia badania winy jako przesłanki odpowiedzialności materialnej pracowników w procesie adhezyjnym.

Jeżeli przestępstwo zostało popełnione z winy nieumyślnej, to rów­

nież szkoda wyrządzona tym przestępstwem zawsze objęta będzie winą nieumyślną. Sytuacja komplikuje się dopiero wówczas, gdy mamy do czynienia z przestępstwem popełnionym umyślnie. Umyślne popełnienie przestępstwa nie jest równoznaczne z umyślnym wyrządzeniem szkody* 4;

o ile bowiem wina w prawie karnym odnosi się do działania (zanie­

chania) przestępnego, to w prawie pracy nie dotyczy ona naruszenia obowiązków pracowniczych, ale wyrządzenia szkody (por. art. 114 i 122 k.p.)5. Brak tożsamości winy może wystąpić w tych wypadkach, gdy działanie (zaniechanie) przestępne zostanie podjęte w innym celu niż wyrządzenie szkody zakładowi pracy. Jeżeli jednak sprawca uświadomi sobie nieuchronność tego skutku ubocznego, jaki stanowi wyrządzenie szkody, to należy przyjąć, że również ten uboczny skutek jest objęty winą umyślną6. Jeżeli sprawca nie uświadomi sobie w ogóle, że — po­

pełniając przestępstwo — wyrządzi jednocześnie „przy okazji” szkodę, względnie uświadomi sobie taką możliwość, ale bezpodstawnie będzie przypuszczał, że wyrządzenia szkody uniknie, to podstawę odpowiedzial­

ności materialnej będzie stanowił art. 114 k.p. bez jednoczesnego stoso­

wania art. 122 k.p., ponieważ spowodowanie szkody było objęte winą nieumyślną.

Brak tożsamości winy w zakresie odpowiedzialności karnej i odszko­

dowawczej najwyraźniej widać na przykładzie tzw. przestępstw hybry­

dalnych. Przestępstwem takim jest na przykład spowodowanie niedo­

boru przewidziane w art. 218 k.k. Polega ano na niedopełnieniu obo­

wiązku lub przekroczeniu uprawnień w zakresie nadzoru nad mieniem społecznym, jego ochrony lub gospodarowania nim i przez to stworze­

niu możliwości powstania niedoboru. Koniecznym warunkiem odpowie­

dzialności jest powstanie istotnego niedoboru. Przestępstwo to może być popełnione zarówno z winy umyślnej, jak i nieumyślnej. Od strony

* W. Sanetra: Wina w odpowiedzialności pracowniczej. Wrocław 1075, s. 104 i rfast.

4 Wyrok SN z dnia 1 lutego 1978 r., IV PR 9/78. PiZS 19718, nr 5, s. 62.

5 W. Sanetra: Odpowiedzialność pracownika i jej przesłanki W kodeksie pracy. RPEiS 1977, nr 4, s. 99 i nast.; J. Jończyk, W. Sanetra, H. Szur- g a c z: Problemy stosowania prawa pracy w przedsiębiorstwach przemysłowych.

Wrocław 19?6, s. 162—163; A. Malanowski: Glosa do wyroku SN z dnia 21 marca 1975 r., II PR 309/74. NP 1976, nr 7—8, s. 1184 i nast.; K. Piasecki:

Glosa (do tego wyroku). NP 1976, nr 6, s. 974—975; W. Jaśkiewicz, C. Jac­

kowiak, W. Piotrowski: Prawo pracy w zarysie. Warszawa 1880, s. 269;

Wyrok SN z dnia 1 lutego 1978 r., IV PR 9/78. OSNCP 1978, nr 9, poz. 166.

•I. Andrejew: Polskie prawo karne w zarysie. Warszawa 1970, s. 137.

2* ’ 35

podmiotowej skonstruowane jest ono w ten sposób, że co do niedopeł­

nienia obowiązku lub przekroczenia uprawnień zawsze jest wymagana umyślność, natomiast skutek polegający ńa stworzeniu możliwości pow­

stania niedoboru może być objęty zarówno winą umyślną, jak i nieu­

myślną7. Rodzaj winy ustalony w wyroku skazującym nie przesądza jednak zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy niedoboru.

O ile bowiem zgodnie z art. 218 § 1 k.k. wina dotyczy stworzenia możli­

wości powstania niedoboru, to wina będąca przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika odnosi się bezpośrednio do wyrządzenia szkody. Skutki tych rozbieżności odnoszą się do umyślnego stworzenia możliwości powstania niedoboru. Jeżeli bowiem w wyroku skazującym za przestępstwo niedoboru zostanie ustalona wina nieumyślna sprawcy, to odpowiedzialność odszkodowawcza sprawcy także opierać się musi na winie nieumyślnej. Trudno bowiem przyjąć, aby sprawca objął wy­

rządzenie szkody zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym, skoro nieu­

myślnie stworzył możliwość powstania niedoboru. Jeżeli natomiast prze­

stępstwo niedoboru zostało popełnione z winy umyślnej, to odpowiedzial­

ność odszkodowawcza pracownika opierać się może zarówno na winie umyślnej, jak i na winie nieumyślnej. Prawo pracy nie wyklucza ogra­

niczonej odpowiedzialności pracownika za szkodę w przypadku popełnie­

nia przestępstwa niedoboru. Zaakcentował to Sąd Najwyższy w wyroku z 21 marca 1975 г. (II PR 309/74)8 9 * * *: „Nawet umyślne niedopełnienie obo­

wiązku pieczy nad mieniem powierzonym pracownikowi z obowiązkiem wyliczenia się nie jest równoznaczne z umyślnym wyrządzeniem szkody w rozumieniu art. 122 k.p.” Pogląd ten został powtórzony w tezie VIII wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w przedmiocie materialnej odpowiedzialności pracowników z 29 grudnia 1975 г. (V PZP 13/75)9. Jeżeli sprawca umyślnie popełnił przestępstwo niedoboru, kwestia winy będącej podstawą jego odpowiedzialności odszkodowawczej pozo- staje więc sprawą otwartą. Umyślne stworzenie możliwości powstania niedoboru nie oznacza wszak jeszcze, że sprawca chciał wyrządzić szko­

dę lub na to się godził/ chociaż w konkretnych sytuacjach nie jest to wykluczone.

Z dotychczasowych rozważań wynika, że ustalenie w procesie kar­

nym, jaką winą jest objęte wyrządzenie szkody, nie może polegać na

„automatycznym” przeszczepieniu winy w zakresie działania (zaniecha­

nia) przestępnego na grunt odpowiedzialności odszkodowawczej. W pro­

7 Por. teza VIII Wytycznych wymiaru sprawiedliwości* i praktyki sądowej w sprawach o przestępstwa niegospodarności, marnotrawstwa oraz spowodowania niedoboru w mieniu społecznym. VI KZP 10/75. OSNKW 1'976, nr 5—6,. poz. 52.

3 OSNCP 1Э7&, nr 12, poz. 1!7Й.

9 OSŃCP 1976, nr 2, poz. 19; por. uwagi na ten temat M. Raí a c z-K r z у ż a-nowskiej: Odpowiedzialność materialna pracowników w kodeksie pracy. „Pa­

lestra” 1975, nr 1, s. 25; zob. także wyrok SN z dnia 6 lipca 1977 г., IV PB 167/77, nie publ.

36

cesie adhezyjnym wykazanie przez zakład pracy, iż pracownik zawinił wyrządzenie szkody, jest jednak łatwiejsze niż w procesie cywilnym, po­

nieważ ograniczy się do wykazania rodzaju winy i to tylko wówczas, gdy pracownik popełnił przestępstwo z winy umyślnej. W tym ostatnim bowiem przypadku zakład pracy, chcąc uzyskać pełną rekompensatę za wyrządzoną szkodę (art. 122 k.p.), musi niekiedy udowodnić, że umyśl­

nością było objęte nie tylko działanie przestępne, ale również wyrządze­

nie szkody. Najczęściej jednak z okoliczności sprawy wynika, jaką winą było objęte wyrządzenie szkody zakładowi pracy. Jest tak we wszystkich przypadkach, w których przestępstwo polega właśnie na wyrządzeniu szkody zakładowi pracy (np. zagarnięcie pracownicze — art. 200 k.k.).

Jak widać, zakład pracy, który wytoczył powództwo adhezyjne, tylko w bardzp nielicznych przypadkach musi wykazać aktywność w zakresie udowodnienia winy jako przesłanki odpowiedzialności pracowników18.

Warto dodać, że w interesie zakładu pracy — powoda cywilnego — zawsze będzie leżeć wykazanie winy będącej przesłanką odpowiedzial­

ności karnej, nawet wówczas, gdy nie jest ona tożsama z winą stano­

wiącą przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej. Od ustalenia winy zależą bowiem w ogóle losy powództwa adhezyjnego, które podlega pozostawieniu bez rozpoznania w razie uniewinnienia i umorzenia po­

stępowania karnego (art. 362 § 2 k.p.k,). W przypadku braku tożsa­

mości winy aktywność zakładu pracy w tym zakresie stoi jednak pod znakiem zapytania, ponieważ kodeks postępowania karnego (art. 56) pozwała powodowi cywilnemu na dowodzenie istnienia tylko tych oko­

liczności, na których opiera on swoje roszczenie.

W przypadku wyrządzenia szkody przez pracownika w mieniu po­

wierzonym (art. 124 k.p.) winy nie trzeba udowadniać. Udowodnienie faktu powierzenia mienia i szkody pozwala domniemywać, że szkoda powstała z przyczyn zależnych od pracownika. Pracownik, chcąc uwol­

nić się od tej odpowiedzialności, musi wykazać, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych (art. 124 § 3 k.p.). Ponieważ sąd może zasądzić odszkodowanie tylko w przypadku ustalenia popełnienia prze­

stępstwa, możliwość ekskulpowania się pracownika na podstawie art.

124 § 3 k.p. jest bardzo ograniczona. Po prostu pracownik nie będzie w stanie wykazać, że szkoda powstała bez jego winy, skoro sąd ustalił, że działanie (zaniechanie), którym pracownik wyrządził szkodę, nosi zna­

miona przestępstwa. Nie jest natomiast wykluczone, że pracownik, któ­

remu powierzono mienie, podejmie w procesie adhezyjnym próbę udo­

wodnienia, iż do szkody przyczynił się zakład pracy wskutek niezapew- nienia warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia. * 17

lł Zagadnienie to omówiłem dokładniej w silosach do wyroku SN z dnia 17 marca 1980 r., II KR 50/80. (Pip 1981, nr 6, s. 147—149) oraz do wyroków SN z dnia 1 lutego 1978 r., IV PR 9/78 oraz z dnia 24 kwietnia 1980 r., V PRN 1/80 (NP 1982, nr 9—10, s. 185—189).

37

Prawo karne nie wyklucza bowiem odpowiedzialności w przypadku przy­

czynienia się pokrzywdzonego11. Warto dodać, iż również wówczas, gdy podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej są przepisy rozdziału I działu V kodeksu pracy, sąd w procesie adhezyjnym może ustalić, że zakład pracy przyczynił się do powstania szkody i zwolnić pracownika od odpowiedzialności w tym zakresie (art. 117 § 1, i 2-k.p.), pomimo że szkoda została wyrządzona przestępstwem.