Bogacenie słownictwa uczniów a eksperyment naturalny dydaktyczny

Nauczanie słownictwa odgrywa od drugiej dekady XX wieku istotną rolę w kształceniu szkolnym²⁰¹. Tradycyjnie przyjmowano, że język tworzą dwa podsystemy:

gramatyka i słownictwo²⁰². To podejście spowodowało, że powszechnie panowało przekonanie, iż poznanie systemu językowego oraz wypełnianie go treścią, czyli słowami, pozwoli użytkownikom opanować język²⁰³. Skutkuje to do dziś licznymi podręcznikami, artykułami, badaniami i projektami na temat słownictwa uczniów. Z przyczyn formalnych nie jest więc możliwe przywołanie w sposób wyczerpujący całej literatury przedmiotu na ten temat w niniejszej pracy. W pierwszej części tego podrozdziału wymienię najważniejsze publikacje, w których kwestię słownictwa badano metodami eksperymentalnymi, a w drugiej części przedstawię najistotniejsze prace podejmujące zagadnienie bogacenia słownictwa podejmowane przede wszystkim przez dydaktyków języka.

Należy ją traktować – tak jak słownictwo – jako jeden z dwóch równorzędnych podsystemów leksykalnych”

(Tamże, s. 162).

199Tamże.

200Tworzenie nowych wyrazów zostało opisane w: Jadacka H., Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2005; Taż, Kryteria oceny faktów morfologicznych w języku,

„Poradnik Językowy” 1992, nr 5, s. 166 – 175.

201O ćwiczeniach słownikowych – jako dziale nauczania języka polskiego – pisano już w dwudziestoleciu międzywojennym. O konieczności bogacenia czynnego słownika ucznia apelowano na przykład w Programie nauki w publicznych szkołach powszechnych trzeciego stopnia z polskim językiem nauczania (tymczasowy), Lwów 1934.

202 Kostkiewiczowa T., System językowy, w: Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 508.

203Zob. Seretny A., Słownictwo w dydaktyce języka…., dz. cyt., Kraków 2015, s. 17.

36

Przedstawiając najważniejsze publikacje dotyczące bogacenia słownictwa metodą eksperymentalną, trzeba zauważyć, że do pionierów tego sposobu pracy w nauczaniu polonistycznym należała Maria Dudzik. Pojawiały się wprawdzie przed publikacjami wrocławskiej badaczki głosy o pożytkach płynących ze stosowania eksperymentu naturalnego, jednak głównie skupiano się w nich na rozważaniach dotyczących samej metody. Takie podejście jest dostrzegalne w pracach Władysława Zaczyńskiego, który zachęcał nauczycieli do wykorzystywania eksperymentu w pracy z uczniami²⁰⁴ . Zauważył on również, że ponadtrzystuletnie badania dydaktyczne opierają się w głównej mierze na metodach eksperymentalnych²⁰⁵.

Istnieją także badania eksperymentalne związane z nauczaniem języka ojczystego, ale nie skupiono się w nich na ćwiczeniach w mówieniu i pisaniu, lecz sprawdzano skuteczność nauczania poszczególnych działów języka polskiego²⁰⁶.

Wobec dynamicznie funkcjonującego systemu szkolnictwa i konieczności ulepszania metod pracy z uczniami M. Dudzik zaproponowała eksperyment naturalny dydaktyczny w nauczaniu języka polskiego. O inspiracji do pracy tą metodą oraz pożytkach dydaktycznych z jej stosowania pisała w artykule Z badań nad kształtowaniem kultury języka… ²⁰⁷ , odwołując się do swojego wieloletniego doświadczenia nauczycielskiego w szkole podstawowej, średniej, studium nauczycielskim i uniwersytecie. Decyzje o podjęciu takich badań wynikały także z przekonania, że literatura piękna może być punktem odniesienia dla uczniów w mówieniu o otaczającym ich świecie i o człowieku. Poza tym zbyt słaba świadomość w obrębie systemu wartości oraz liczne uchybienia w sprawności językowej i budowaniu tekstów przez uczniów skutkowały poszukiwaniem nowych form organizowania lekcji²⁰⁸. W swoim dorobku naukowo-dydaktycznym M. Dudzik często odnosiła się do doświadczenia związanego z przeprowadzanymi osobiście lub pod jej kierunkiem badawczym eksperymentami²⁰⁹. Rzetelną analizę eksperymentu, jak i opis poszczególnych etapów wchodzących w jego skład, opisała w Kształtowaniu kultury wyrażania uczuć i wartości w procesie nauczania

204Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1967.

205Tenże, Rozwój metody eksperymentalnej i jej zastosowanie w dydaktyce , Warszawa 1968.

206Mowa tu m.in. o Matulka Z., Programowanie nauki o języku. Z badań nad modernizacją metod nauczania, Warszawa 1974; Bernath P., Milan M., Programovane vyucovanye v slonovenskom jazyku, Bratislava 1967, B. Chrząstowska, Teoria literatury w szkole. Z badań nad recepcją liryki, Wrocław 1979.

207Dudzik M., Z badań nad kształtowaniem kultury języka / opowiadanie, „Acta Uniwesitatis Vratislaviensis” 1967, nr 69.

208 Dudzik M., Badania eksperymentalne nad kształceniem słownictwa w wyższych klasach szkoły podstawowej, Kuratorium Oświaty i Wychowania, Wrocław 1975, s. 22.

209 Taż, Badania eksperymentalne nad kształceniem słownictwa w wyższych klasach szkoły podstawowej, Kuratorium Oświaty i Wychowania, Wrocław 1975, s. 22; Taż, Bogacenie słownictwa wokół hasła:

człowiek i środowisko, w:”Kształcenie Językowe w Szkole” 1985, nr 3, s. 7 – 21; Taż, Eksperymentalne badanie nad kształtowaniem kompetencji komunikacyjnej w ramach edukacji polonistycznej, w: Kształcenie porozumiewania się. Materiały z konferencji naukowej. Opole 26 – 28. 09. 1994; Taż, Glosa do pewnego eksperymentu. Przedmowa, „Kształcenie Językowe w Szkole” 1998, nr 10, s. 7 – 15; Taż, Experimentelle Untersuchungen zur Bereicherung des Wortschatzes im Muttersprachunterricht, w: Deutschunterricht nr 4 / 1981, s. 213 – 216; Taż, Vyzkum rozvoje slovni zasoby v hodinach materskeho języka na zakladni skole [przeł. K. Ondraskova], w: Skola, jazyk, literatura, Brono 1984.

37 języka polskiego²¹⁰. W pracy tej omówiła eksperyment naturalny dydaktyczny w liceum ogólnokształcącym, przedstawiając jednocześnie założenia i opis wszystkich etapów pracy i dokumentując swoje wnioski licznymi fragmentami uczniowskich wypowiedzi poddanych badaniom. M. Dudzik, podsumowując pracę metodą eksperymentalną, zauważyła m.in., że:

 poznawanie intelektualno-emocjonalne rzeczywistości możliwe jest dzięki m.in.

wprowadzeniu w proces dydaktyczny treści realnych i literackich;

 eksperyment poprawia relację między nauczycielem a uczniami, sprzyja pogłębieniu odbioru tekstów literackich;

 wraz z kolejnymi etapami eksperymentu pojawia się stały ilościowy i jakościowy wzrost oraz utrwalanie się słownictwa w badanych klasach;

 dostrzeżone zostały indywidualne preferencje i style uczenia się uczniów;

 eksperyment uzależniony jest od atmosfery panującej w placówkach oświatowych.

W tak rozumianym kształceniu językowym M. Dudzik rozszerzyła badania językoznawcze o perspektywę socjolingwistyczną i aksjologiczną. Uwzględniła także aspekt poprawnościowy i komunikacyjny, właściwy zarówno dla danego odbiorcy, jak i celu jego wypowiedzi. Zaproponowany przez M. Dudzik sposób pracy bliski jest badaniom językowego obrazu świata wartości dzieci i młodzieży²¹¹.

Założenia metodologiczne proponowanej formy pracy z uczniami, jak i wynikająca z niej troska o rozwój osobowości uczniów, zainteresowania językiem i stanem sprawności porozumiewania się najpełniej zostały odzwierciedlone w redagowanym przez nią Kształceniu Językowym w Szkole, później – Kształceniu Językowym.

W ujęciu M. Dudzik eksperyment naturalny dydaktyczny nastawiony był na rozwój ucznia, co było wyrazem śmiałego głosu metodyka nauczania w kontekście upodmiotowienia ucznia w procesie dydaktycznym. Świadczą o tym promowane przez nią prace magisterskie i doktorskie, w których podstawą badawczą była eksperymentalna metoda pracy²¹² . Wspomniane prace związane z bogaceniem słownictwa metodą eksperymentalną, wykorzystując statystykę językoznawczą, obejmowały następujące zagadnienia: postawy życiowe społecznie akceptowane²¹³, dziecko i grupa rówieśnicza²¹⁴,

210Taż, Kształtowanie kultury wyrażania uczuć i wartości w procesie nauczania języka polskiego, Wrocław 1983.

211Zob. Pawłowska R., Synowiec H., Wspomnienie o śp. Prof. Uniwersytetu Wrocławskiego dr hab. Marii Dudzik (19 V 1922 – 8 X 2004), „Kształcenie Językowe” 2007, nr 6, red. K. Bakuła, s. 12.

212Wykaz uwzględniający chronologię i czas powstania prac opierających się na eksperymencie dydaktycznym naturalnym i bogaceniu słownictwa został szczegółowo omówiony m.in. w Kształceniu Językowym w Szkole, jednak zestawienie obejmowało wyłączeni lata 1976 – 1991. Powyżej zaprezentowane zestawienie ma charakter przeglądowy, niewyczerpujący.

213Tu m.in. T. Wrzesińska, Bogacenie słownictwa związanego z postawami życiowymi w toku nauczania dyskusji w kl. VIII, 1976; E. Syczyńska, Kształtowanie słownictwa związanego z postawami wobec życia w kl. III zasadniczej szkoły zawodowej,1977; Knosalla J., Kształtowanie postaw społecznych na lekcjach języka polskiego w kl. VII w powiązaniu z bogaceniem słownictwa , 1978; M. Rosik, Człowiek wobec drugiego człowieka pełniącego różne role społeczne. Kształcenie słownictwa uczniów kl. VIII, 1981.

214Tu m.in. D. Kościańska, Dziecko i rówieśnicy. Kształcenie słownictwa uczniów kl. V,1981; Szydlowska I., Ja i grupa rówieśnicza. Bogacenie słownictwa w kl. VI,1985; Boruta A., Ja i grupa rówieśnicza.

38

dziecko w rodzinie²¹⁵, dziecko i człowiek chory (słabszy)²¹⁶, dziecko i człowiek stary²¹⁷, człowiek w obserwacji człowieka²¹⁸, człowiek „inny” a dziecko i jego otoczenie wobec tego człowieka²¹⁹, ubiór człowieka w obserwacji²²⁰, prawo człowieka do intymności²²¹, komunikacja miedzyludzka²²² . Sporą część prac poświęcono również stosunkowi człowieka do różnych sfer aktywności, np. do odpoczynku²²³, do filmu²²⁴, do teatru²²⁵, stosunkowi człowieka do wykonywanej przez niego pracy²²⁶. W wielu pracach omawiano kontakt ludzi z światem przyrody, kształcąc jednocześnie formę wypowiedzi szkolnej – opis ²²⁷ . Z przyrodą łączy się temat ochrony środowiska, również wielokrotnie podejmowany przez studentów M. Dudzik²²⁸. Powstały też prace dotyczące bogacenia słownictwa wokół sportu²²⁹ i uczuć²³⁰.

Bogacenie słownictwa kl. V, 1986; Piórek W., Moja grupa rówieśnicza i ja. Bogacenie słownictwa w kl. VII, 1986.

215Tu m.in. Ratajczak I., Dziecko w rodzinie. Kształcenie słownictwa w kl. IV, 1981; Rusin B., Dziecko w rodzinie. Kształcenie słownictwa w kl. V, 1981; Balicka K., Moja rodzina i ja. Bogacenie słownictwa w kl.

V, 1987.

216Tu m.in. Szczepańska T., Słabszy partner w pracy i zabawie. Bogaceni e słownictwa uczniów kl. VII, 1978; Węgrzyn B., Kształcenie słownictwa uczennic związanych z człowiekiem chorym w kl. I liceum medycznego, 1985

217Tu m.in. Sarnecka H., Sary człowiek i dziecko. Kształcenie słownictwa w kl. VII,1981.

218Tu m.in. G. Wrześniak, Człowiek w mojej obserwacji. Bogacenie słownictwa w kl. VI,1988.

219Tu m.in. G. Powierza, Człowiek „inny” a ja i moje otoczenie wobec niego. Bogacenie słownictwa w kl.

VIII, 1987.

220Tu m.in. I. Pindel, Bogacenie słownictwa ucznia w kl. V i VII w związku z opisem ubioru człowieka realnie istniejącego, 1977; K. Śledzińska, Kształcenie słownictwa i związków frazeologicznych u uczniów kl.

V w pracy nad opisem ubioru człowieka w rożnym wieku i różnych sytuacjach,1977.

221Tu m.in. E. Surma, Prawo człowieka do intymności. Bogacenie słownictwa uczniów kl. VII,1989.

222Tu m. in. J. Jakubiak, Bogacenie słownictwa uczniów w związku z opisem głosu, ruchu i gestu człowieka realnie istniejącego w kl. VII, 1977; M. Wilkowska, Bogacenie słownictwa uczniów kl. VI w związku z opisem twarzy człowieka w różnych sytuacjach życiowych,1977; W. Baszczak, Różne sposoby zachowania się komunikacyjnego w różnych sytuacjach. Rozwijanie kompetencji komunikacyjnej i słownictwa uczniów kl. V, 1991.

223Tu m.in. Chwiejczak, Odpoczywamy w kontakcie z przyrodą. Bogacenie słownictwa w kl. VI,1978; M.

Przewoźnik, Odpoczynek jako przyjemność i umiejętność. Bogacenie słownictwa uczniów w kl. III zasadniczej szkoły zawodowej, 1986.

224K. Nawrocka, Kształtowanie słownictwa związanego z filmem i przeżyciami człowieka w związku z jego odbiorem w sprawozdaniu – recenzji z filmu w kl. VIII, 1976.

225Tu m.in. A. Teresińska, Kształcenie terminologii teatralnej na lekcjach języka polskiego w kl. VII, 1976.

226Tu m.in. E. Antos, Człowiek i praca w obserwacji ucznia kl. VI. Bogacenie słownictwa, 1983; M.

Drewniak, Człowiek wobec drugiego człowieka w pracy. Bogacenie słownictwa uczniów kl. VI, 1981; M.

Drewniak, Człowiek wobec drugiego człowieka w pracy. Bogacenie słownictwa uczniów kl. VI, 1981.

227Tu m.in. A. Czyż, Rola ćwiczeń słownikowych w doskonaleniu opisu krajobrazu w kl. VI szkoły podstawowej, 1976; J. Ragus, Bogacenie słownictwa uczniów kl. VII przy opisie przyrody, 1976; J.

Włodarczyk, Las w różnych porach roku i rożnych aspektach. Kształcenie słownictwa uczniów kl. VI, 1978;

E. Pawlicka, Ja i inni ludzie wobec świata zwierząt. Bogacenie słownictwa w kl. IV, 1985; L. Gorazdowska – Kulik, Przyroda i ja. Bogacenie słownictwa w kl. IV, 1978.

228Tu m.in. T. Rogacka, Bogacenie słownictwa uczniów kl. VI w związku z ochroną środowiska, 1978.

229J. Kaczor, Sport w oczach ucznia kl. V. bogacenie słownictwa, 1979.

230M.in. D. Epler, Kształtowanie wyrażania uczuć o znaku dodatnim w procesie nauczania języka polskiego w kl. VIII, 1977; Człowiek wobec ludzi, których nie lubi. Kształcenie słownictwa uczniów kl. VI (1981), A.

39 Samo bogacenie słownictwa nie było aspektem badawczym wyizolowanym, często obserwacja obejmowała również styl wypowiedzi²³¹.