Język polski w szkole – wprowadzenie, uwagi metodologiczne

Język polski zajmuje miejsce szczególne w nauczaniu szkolnym. Służy porozumiewaniu się na wszystkich przedmiotach nauczania. Daje szansę poznawania otaczającej uczniów rzeczywistości i zgłębiania wiedzy z różnych dziedzin.

W szkole język ojczysty jest: „(…) doskonalony w toku celowych ćwiczeń praktycznych, poddawany analizie jako tworzywo lub współtworzyło różnych tekstów, jest także obserwowany i opisywany pod względem budowy i funkcji elementów, które tworzą jego funkcjonowanie w komunikacji dydaktycznej (na lekcjach) i w sytuacjach pozalekcyjnych, a także przedstawia stan sprawności językowej uczniów (…)”¹⁷¹.

Trudno w niniejszej pracy opisać wszystkie aspekty związane z nauczaniem języka polskiego w szkole. Warto jednak dla zobrazowania szerokiego pola badawczego przywołać często podejmowane zagadnienia¹⁷²:

 język polski w komunikacji dydaktycznej i pozalekcyjnej¹⁷³;

 stan sprawności językowej uczniów (por. 2.3 i 2.4);

 cechy uczniowskich tekstów pisanych;

 ortografię, interpunkcję;

 potrzeby kształcenia językowego;

 kształcenie literackie i kulturowe;

 edukację regionalną;

 ocenianie.

 cechy uczniowskich tekstów pisanych;

 ortografię, interpunkcję;

 potrzeby kształcenia językowego;

 kształcenie literackie i kulturowe;

 edukację regionalną;

 ocenianie.

Oprócz wymienionych powyżej zagadnień poczesne miejsce w badaniach dydaktyków języka zajmuje słownictwo uczniów, które, dla porządku należy dodać, przynależy do szerszego zagadnienia – leksyki i odzwierciedla korelacje, jakie zachodzą między słownictwem młodzieży szkolnej a polszczyzną ogólną.

W pierwszej części tego rozdziału przybliżam kluczowe zagadnienia dotyczące leksykiu: wyjaśniam wybrane pojęcia, w ogólnym zarysie omawiam problematykę

171Synowiec H., Język polski w szkole, w: Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, red. W. Pisarek, Kraków 1999, s. 115.

172Aspekty badawcze języka polskiego przywołuję za Synowiec H., Język polski w szkole…, dz. cyt., s. 115.

173Zagadnienie to omawiają m.in.: Putkiewicz E., Proces komunikowania się na lekcji. Analiza wypowiedzi nauczycieli li uczniów , Warszawa 1990; Skowronek B., Problemy komunikacji dydaktycznej. Próba typologii aktów mowy w świetle pragmatyki językowej, w: Kultura – Język – Edukacja, t. 2, red. R. Mrózek, Katowice 1998.

31 zasobu języka naturalnego, w tym polszczyzny, oraz sygnalizuję sposoby wzbogacania jednostek leksykalnych.

Następnie przegląd polskich prac dotyczących wzrostu leksyki uczniowskiej dzielę na dwie części. W pierwszej przedstawiam publikacje związane z metodą eksperymentalną. W drugiej natomiast przytaczam najistotniejsze prace dydaktyków języka traktujące o wzbogacaniu słownictwa. Oddzielenie eksperymentu od innych metod wynika z charakteru niniejszej dysertacji, w której opisuję bogacenie się słownictwa wokół haseł Inny, Obcy właśnie metodą eksperymentalną.

W przeglądzie prac nad bogaceniem słownictwa uwzględniam kilka wybranych aspektów związanych z leksyką uczniowską. Zwracam uwagę na wyjaśnienie przez badaczy pojęcia bogacenie słownictwa, rolę szkoły i nauczyciela w omawianym procesie, czynniki wpływające na wzrost leksyki uczniowskiej, funkcję ćwiczeń leksykalnych w procesie nauczania-uczenia się oraz proponowane metody pracy. Jednocześnie sposobem na przedstawienie rysu historycznego bogacenia słownictwa uczniów w dydaktyce polonistycznej jest prezentacja wybranych publikacji dotyczącym tego zagadnienia.

Omawiam więc koncepcje wzrostu leksyki uczniowskiej według: Janiny Malendowicz, Edwarda Polańskiego, Anny Dyduchowej, Heleny Synowiec, Marii Nagajowej, Marii Dudzik, Jana Kidy, Teodozji Rittel, Zofii Agnieszki Kłakówny i Kordiana Bakuły.

Z racji ograniczeń formalnych niniejszej pracy, jak i świadomości powtarzania niektórych treści przez badaczy współczesnych, pomijam szczegółowy opis ćwiczeń słownikowych wyłaniających się z prac pochodzących z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Mam tu na myśli prace Jana Folwarcznego¹⁷⁴, Jana Bilińskiego¹⁷⁵, Józefy Rytlowej¹⁷⁶ czy pierwszą o charakterze metodycznym poświęconą wyłącznie ćwiczeniom słownikowym – Henryka Gaertnera¹⁷⁷. Omówione w nich ćwiczenia słownikowe wyrastały z ówczesnej wizji kształcenia językowego poprzez czytanie lektury, naśladowanie sposobów wypowiadania się przez nauczyciela czy reprodukcję przeczytanego tekstu. Powstanie w okresie dwudziestolecia międzywojennego wspomnianych powyżej publikacji wiązało się z niezgodą na taki sposób nauczania języka. Już pierwsi badacze problematyki bogacenia słownictwa upominali się o samodzielność uczniów w procesie nauczania. Postulowali aktywne wykorzystywanie przez ucznia środków językowych służących głównie jak najlepszej komunikatywności¹⁷⁸.

Wypada również zauważyć, że z racji dużego zainteresowania metodyków polonistycznych omawianym zagadnieniem, zaproponowany w trzeciej części niniejszego rozdziału przegląd nie jest wyczerpujący, niemniej pozwala dostrzec wpływ dominujących teorii językoznawczych na sposoby bogacenia słownictwa uczniów.

Koncentrując całą uwagę na bogaceniu słownictwa, przy opisie stanu badań pomijam jednocześnie prace zajmujące się innymi aspektami – bardziej lub mniej związanymi z leksyką uczniowską. Wyizolowanie zagadnienia bogacenia słownictwa służy w niniejszej pracy stworzeniu możliwie pełnego obrazu badanej kwestii.

174Folwarczny J., Ćwiczenia słownikowe, „Miesięcznik Pedagogiczny” 1936, nr 11.

175Biliński J., Ćwiczenia słownikowe, Lwów 1933.

176Rytlowa J., Ćwiczenia słownikowe w szkole powszechnej, Warszawa 1938.

177Gaertner H., Ćwiczenia słownikowe w szkole powszechnej, Lwów 1927.

178Zob. Nagajowa M., Ćwiczenia słownikowo – frazeologiczne w klasach V – VIII, Warszawa 1975, s. 3.

32

Formułując wnioski z rozdziału dotyczącego bogacenia słownictwa, mam świadomość, że o skuteczności przedstawionych metod decyduje splot wielu czynników, m.in.

rozumienie sprawności językowej, dobór metod i form pracy, właściwe określenie celów lekcyjnych, indywidualizacja nauczania, przyswajanie przez uczniów języka ogólnopolskiego i różnych jego odmian czy świadomość językowa samych badanych.

Ponadto rozpoznanie poziomu słownictwa na poszczególnych etapach kształcenia uprawomocnia do wyboru przez nauczyciela skutecznych metod wzbogacających słownictwo, uwzględniających zarówno poprawność gramatyczną, struktury składniowe czy komunikacyjność wypowiedzi, jak i uwarunkowania psycho- i neurodydaktyczne.

Nie bez znaczenia pozostaje również wpływ kultury, środowiska oraz pochodzenie uczniów na stan sprawności językowej, a co za tym idzie konieczność właściwego doboru i stosowania poznanego słownictwa.

Część ostatnia niniejszego rozdziału zawiera spostrzeżenia dotyczące poglądów badaczy na temat bogacenia języka uczniów. Przegląd ten wykazał m.in. sporne kwestie w rozumieniu sprawności językowej i komunikacyjnej, zależność ćwiczeń leksykalnych od dominujących teorii językoznawczych, chaos pojęciowy związany z kształceniem językowym, wpływ obowiązujących podstaw programowych na metody pracy z uczniami, coraz większe oddziaływanie glottodydaktyki na nauczanie języka ojczystego, postulaty holistycznego kształcenia uczniów, wpływ podręczników na wzrost słownictwa, uzależnienie sprawności językowej od bogactwa lub ubóstwa słownika i konieczność szukania nowych metod bogacenia słownictwa uwzględniających najnowsze osiągnięcia dydaktyki polonistycznej.

2.1.1.

Leksyka – najważniejsze kwestie

Wśród językoznawców powszechnie przyjmuje się, że system językowy tworzą dwa podsystemy: gramatyczny i leksykalny. Podsystem leksykalny tworzony jest przez jednostki leksykalne, które formalnie i semantycznie są ze sobą związane. Wyrazy nazywają otaczającą ludzi rzeczywistość, określają ich cechy oraz zachodzące pomiędzy nimi relacje, nazywają uczucia, emocje i inne stany wolicjonalne, racjonalne i ekspresywne¹⁷⁹.

Jednostki leksykalne obejmują dwa typy: wyrazy i związki frazeologiczne. „Łączy je to, że funkcjonują w systemie właśnie jako jednostki, to znaczy elementy, których znaczenie należy traktować jako całość, choćby w ich obrębie można było wyróżnić mniejsze cząstki znaczące”¹⁸⁰ – jak zauważa Andrzej Markowski. Różnica między wyrazem a związkiem frazeologicznym ma naturę formalną. Wyraz jest podstawowym elementem opisu zasobu leksykalnego. We współczesnej lingwistyce przyjmuje się różne rozumienie wyrazów: od wyrazu graficznego (grafemicznego, ortograficznego), przez wyraz fonologiczny, wyraz tekstowy aż po wyraz gramatyczny ¹⁸¹ . Związek frazeologiczny natomiast obejmuje co najmniej dwa wyrazy, które mogą występować

179Zob. Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2012, s. 156.

180Tamże.

181Żmigrodzki P., Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2009, s. 46.

33 samodzielnie¹⁸². Ze względu na funkcje składniowe, frazeologizmy dzielimy na¹⁸³: frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające oraz wskaźniki frazeologiczne.

2.1.2.

Zasób leksykalny języka naturalnego

Zasób leksykalny języków naturalnych jest bardzo zróżnicowany. Zależy on od wielu czynników, między innymi od poziomu rozwojowego danej społeczności, która komunikuje się za pomocą specyficznego dla siebie kodu. Im wyższy poziom rozwoju cywilizacyjnego, tym kod bogatszy. Język jest bowiem zapisem doświadczeń ludzi¹⁸⁴.

Ryszard Tokarski traktuje język jako nośnik ukrytych i społecznie utrwalonych sposobów kategoryzowania świata oraz jego wartościowania¹⁸⁵. W semantyce znaków językowych i utrwalonych w nich obrazach świata widzi interpretację rzeczywistości przez ich użytkowników ¹⁸⁶ . Natomiast Jerzy Bartmiński w języku widzi zapis

„interpretacji rzeczywistości”, będący zespołem sądów o świecie utrwalonych w języku w postaci form gramatycznych, słownictwie i przysłowiach¹⁸⁷. Kulturowym funkcjom języka, w szczególności słownictwu, przypisuje rolę magazynowania działań kulturowo-językowych. Stwierdzenie to odnosi do etykiety grzecznościowej, wypowiedzi stosowanych przy różnych okolicznościach, klisz tekstowych czy stylu językowego. Jak stwierdza: „Dzięki temu język, zwłaszcza jego słownictwo i teksty, funkcjonuje także jako archiwum kultury, jej pamięć utrwalająca to, co było. Wszystko to pozwala mówić o poznawczej funkcji języka w stosunku do kultury”¹⁸⁸.

Podstawowymi opracowaniami dostarczającymi wiedzy o wyrazach są jednojęzyczne słowniki ogólne ¹⁸⁹. Ich zadaniem jest w miarę możliwości nakreślenie pełnego obrazu słownictwa danego języka¹⁹⁰. Wielkość słowników mierzy się między innymi liczebnością artykułów hasłowych. Nie jest jednak tak, że którykolwiek z istniejących słowników zawiera wszystkie wyrazy tworzące zasób leksykalny danego języka. Brak w nim przecież wielu terminów specjalistycznych, nazw własnych, wyrazów

182O zasobie leksykalnym polszczyzny pisali również Andrzej Maria Lewicki i Anna Pajdzińska, wyjaśniając ich istotę: „frazeologizmy są to społecznie utrwalone połączenia wyrazów wykazujące nieregularność pod jakimś względem”, „znaczenie frazeologizmu nie wynika ze znaczeń komponentów”,

„frazeologizm musi być zapamiętany w całości”, „frazeologizmy są, podobnie jak wyrazy, składnikami wypowiedzeń i tekstów. Same jednak, poza poszczególnymi sytuacjami, nie są tekstami” – Lewicki A. M., Pajdzińska A., Frazeologia, w: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2010, s. 315.

183Pojęcia te szczegółowo zostały omówione w:Tamże, s. 316 – 321.

184Walczak B., Zarys dziejów języka polskiego, Poznań, Seria Polonistyka, nr 3, s. 11.

185Tokarski R., Słownictwo jako interpretacja świata, w: Współczesny język polski…, dz. cyt., s. 343-344.

186Tamże, s. 345.

187Bartmiński J., Język w kontekście kultury, w: Współczesny język polski…, dz .cyt., s. 18 – 19.

188Tamże, s. 20.

189Słownik te informują m.in. o znaczeniu, pochodzeniu, zakresie użycia wyrazów.

190Mowa np. o słownikach: Linde S. B., Słownik języka polskiego, t. 1-6, Warszawa 1807-1814; Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., Słownik języka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1900-1927; Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewskiego, t. 1-12, Warszawa 1958-1969; Słownik języka polskiego, red. M.

Szymczak, t. 1-3, Warszawa 1978-1981; Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996; Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1-28 (a placebo), Poznań 1994-2000; Bańko M., Inny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 2000.

34

obcych, potocznych, wulgarnych, gwarowych itp. Wynika to z faktu, że w jednojęzycznych słownikach ogólnych dokumentuje się jedynie odmianę ogólnonarodową¹⁹¹. Wynika z tego, że zasób leksykalny języka naturalnego jest bogaty i może liczyć kilka milionów jednostek¹⁹².

2.1.3.

Zasób leksykalny użytkowników polszczyzny

Zasób leksykalny przeciętnego rodzimego użytkownika języka polskiego jest trudny do określania. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze, bogactwo leksykalne rodzimego użytkownika zależy od pochodzenia terytorialnego i społecznego, wykształcenia, wykonywanego zawodu, stopnia uczestniczenia w życiu kulturalnym¹⁹³. Drugą przyczyną trudności w określeniu liczebności zasobu leksykalnego użytkowników jest brak obiektywnych procedur , które umożliwiłyby analizę tak rozległych zbiorów¹⁹⁴. Anna Seretny w swojej pracy Słownictwo w dydaktyce języka... zebrała dane z literatury angielskiej mówiące o wielkości zasobu słownikowego rodzimych użytkowników¹⁹⁵:

 J. Aitchison – od 50 000 do 250 000 wyrazów;

 J. Richards – od 20 000 do 100 000 wyrazów;

 I.S.P. Nation – około 20 000 rodzin wyrazów;

 N. Schmidt – od 18 000 do 20 000 rodzin wyrazów.

Odpowiedź na pytanie o liczbę jednostek leksykalnych w polszczyźnie jest skomplikowana. O trudnościach w mierzeniu zasobu leksykalnego użytkowników polszczyzny pisze także A. Markowski ¹⁹⁶ . Badacz zauważa, że słownictwo współczesnego jeżyka polskiego jest zróżnicowane, co nie oznacza, że nie można choćby w przybliżeniu określić słownika wspólnego wszystkim odmianom polszczyzny. Według niego wynosi on około 7000 jednostek i wykorzystywany jest przez większość użytkowników polszczyzny. Wielkość słownika jest uzależniona od wykształcenia, bowiem Polak o wykształceniu podstawowym posługuje się 10 000 słów, a osoba o wyższym wykształceniu – kilkunastoma. Te wielkości wchodzą w zakres pojęcia słownictwo czynne. Każdy człowiek w swoim zasobie leksykalnym zawiera także słowa, które rozumie, ale w większości ich nie używa, wówczas mamy do czynienia ze słownictwem biernym¹⁹⁷. Osobną grupę podsystemu leksykalnego stanowią związki frazeologiczne, których liczbę trudno określić ze względu na zazwyczaj nieodnotowywaną frazeologię potoczną i warianty frazeologiczne. Za Słownikiem współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja A. Markowski podaje, że w polszczyźnie jest około 5000 frazeologizmów¹⁹⁸.

191Zob. Seretny A., Słownictwo w dydaktyce języka. Świat słów na przykładzie języka polskiego jako obcego, Kraków 2015, s. 29.

192Tamże.

193Grabias S., Język w zachowaniach społecznych, Lublin 2003, s. 125.

194Zob. Seretny A., Słownictwo w dydaktyce języka…, dz. cyt., Kraków 2015, s. 29.

195Tamże, s. 29-30.

196Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2012.

197Tamże, s. 158.

198A. Markowski apeluje: „Frazeologia polska początku XXI w. z pewnością nie jest ani lamusem językowym, w którym są przechowywane formy i znaczenia przestarzałe i dawne, ani marginesem języka.

35 Liczba słów nieustannie się zmienia. Z polszczyzny znikają wyrazy, które są nieużywane lub wypierane przez inne słowa. Podobna rzecz dotyczy związków frazeologicznych, które przestają odwoływać się do aktualnych zwyczajów czy rozpoznawalnych desygnatów. W związku z permanentnym rozwojem polszczyzny pojawiają się także wyrazy i związki frazeologiczne, które wypełniają braki nazewnicze i ekspresywne, przyczyniając się do tworzenia nowej warstwy leksykalnej języka.

Bogacenie zasobu leksykalnego polszczyzny (i języka jako takiego) dokonuje się na cztery sposoby¹⁹⁹:

 tworzenie nowych wyrazów z istniejących w danym języku morfemów (neologizmy, neologizacja)²⁰⁰;

 tworzenie nowych związków frazeologicznych;

 nadawanie nowych znaczeń (neosemantyzacja) wyrazom i związkom frazeologicznym;

 zapożyczenia jednostek leksykalnych z innych języków.

2.2. Bogacenie słownictwa uczniów a eksperyment naturalny