Budowa geologiczna i geomorfologia terenu

Obszar gminy Wiśniowa według podziału Kondrackiego (2000) na regiony fizyczno-geograficzne należy do makroregionu Pogórze Zachodniobeskidzkie (513.3) oraz Beskidy Zachodnie (513.4) i w części obniżonej położony jest w mezoregionie Pogórze Wiśnickie (513.34) a otaczające wzniesienia w mezoregionie Beskid Wyspowy (513.49), które są częścią Karpat Zachodnich.

W południowej części gminy położona jest Kotlina Wiśniowej, którą przecina dolina Krzyworzeki będąca prawym dopływem Raby. Dolina Wiśniowej ze wszystkich stron otoczona jest górami, należącymi do Beskidu Wyspowego: Wierzbanowska Góra (778 m npm) od południa ogranicza kotlin, wschodnią ścianę tworzy pasmo Ciecienia (829 m npm) i Księżej Góry (649 m npm), a od północny ograniczona jest przez wzniesienie Grodzisko (618 m npm). Zachodni brzeg kotliny tworzą wyniosłe masywy Beskidu Średniego: Lubomir (904 m npm) z Łysiną (891 m npm) i Kamiennikiem (818 m npm). Obszar gminy położony w obrębie kotliny znajduje się na wysokości 260 - 450 m npm. Najniżej położone tereny znajdują się w dolinie Krzyworzeki. Obszar gminy obniżą się w kierunku północnym natomiast wysokość wzrasta w kierunku południowym i w kierunkach wschodnim i zachodnim.

Rysunek 3. Położenie gminy Wiśniowa na tle jednostek podziału fizycznogeograficznego kraju wg. Kondrackiego

Pogórze Wiśnickie (513.34) – mezoregion fizycznogeograficzny stanowiący wschodnią część Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Od zachodu sąsiaduje z jego środkową częścią – Pogórzem Wielickim, natomiast na wschodzie graniczy z Pogórzem Rożnowskim należącym do Pogórza Środkowobeskidzkiego. Położony jest między dolinami Raby i Dunajca. Od południa granica przebiega łagodnie z Beskidem Wyspowym i jest trudna do dokładnego sprecyzowania, natomiast północną granicę stanowi próg denudacyjny Pogórza Karpackiego wysokości 60–80 m, za którym znajduje się Podgórze Bocheńskie. Z zachodu na wschód Pogórze

Wiśnickie rozciąga się na około 50 km w linii prostej; część zachodnia ma szerokość zaledwie kilku kilometrów, ale część wschodnia kilkanaście. Powierzchnia wynosi około 700 km². Średnie wyniesienie mieści się między 330–480 m npm., niektóre wzniesienia przekraczają jednak 500 m n.p.m. Charakterystyczną cechą ukształtowania terenu są wydłużone, szerokie i spłaszczone garby, oddzielone wąskimi obniżeniami pochodzenia erozyjnego. Najwyższe wzniesienia Pogórza Wiśnickiego to: Rogozowa (536 m), Szpilówka (516 m), Piekarska Góra (515 m), Bukowiec (494 m), Sołtysie Góry (492 m), Mahulec (483 m), Dominiczna Góra (468 m), Paprotna (441 m). W dolinach płyną bystre potoki należące do dorzecza Raby, Uszwicy lub Dunajca, a spadki na zboczach dochodzą do 20%. Pogórze Wiśnickie budują dolno- i górnokredowe utwory fliszowe, kredowe łupki oraz eoceńskie łupki pstre, margle, piaskowce. Są one przykryte kilkunastometrową warstwą osadów z czwartorzędu tj. glin pylastych, glin i pyłów półzwartych, pyłowymi utworami lessopodobnymi. W północnej części na granicy z Podgórzem Bocheńskim teren przykrywają głównie utwory pylaste w postaci pseudobielicowych gleb. Woda i wiatry stale zmieniają krajobraz w wyniku procesów erozyjnych, takich jak deflacja i spłukiwanie, oraz akumulacji materiału. Zaniechanie upraw wraz ze wzrostem powierzchni lasów i łąk zahamowały dostawę materiału do potoków, co powodowało wzrost energii potoków i silniejsze erodowanie dolin rzecznych. Charakterystyczną cechą wzniesień Pogórza Wiśnickiego jest występowanie licznych wystających z ziemi skałek, ostańców wierzchołkowych i wychodni. Cały obszar pogórza wchodzi w skład Obszaru Chronionego Krajobrazu Pogórza Wiśnickiego. Na terenie tym występują także 2 rezerwaty przyrody:

Kamień-Grzyb i Bukowiec, z ważniejszych pomników przyrody warto wymienić Kamienie Brodzińskiego i Skałki Chronowskie.

Beskid Wyspowy (513.49) - charakterystyczną cechą krajobrazu Beskidu Wyspowego jest występowanie odosobnionych, sięgających do 1170 m npm szczytów, które wznoszą się 400–500 m ponad typowo podgórskie zrównanie sfalowane łagodnymi wzgórzami. Szczyty te mają strome, czasem nawet bardzo spadziste stoki.

Zazwyczaj północne są bardziej nachylone od południowych, wierzchowina jednak z reguły jest płaska, wylesiona i zajęta pod pola uprawne i zabudowania. Beskid Wyspowy łączy w sobie cechy krajobrazu podgórskiego i górskiego. Góry zasadniczo nie tworzą tutaj długich pasm, lecz szereg oddzielnych szczytów otoczonych szerokimi i rozległymi dolinami. Wyjątek stanowią trzy pasma: Łososińskie, pasmo Cichoń-Ostra i pasmo Cietnia. Na zachodnich i wschodnich obrzeżach jednak ten wyspowy charakter zatraca się, od północnej strony góry stopniowo przechodzą w pogórze. Głębokie doliny rzeczne oddzielające poszczególne szczyty górskie wykorzystywane są jako trakty komunikacyjne, którymi biegną drogi łączące poszczególne miejscowości tego regionu. Odosobnione góry Beskidu Wyspowego są denudacyjnymi ostańcami piaskowców magurskich, pod którymi znajdują się głębiej położone serie skalne płaszczowiny śląskiej. Dawniej układ tych warstw był odwrotny: wklęsłe formy terenu, tzw. synkliny, utworzone były ze skał twardych, natomiast wypukłe (antykliny) z miękkich. Obecne szczyty stanowiły więc zagłębienia terenu, zaś dzisiejsze doliny były wzniesieniami. W wyniku fałdowania i wypiętrzania terenu na przełomie starszego i młodszego trzeciorzędu nastąpiło odwrócenie rzeźby terenu. Te niżej obecnie położone cienkoławicowe warstwy piaskowcowo-łupkowe, margle i łupki ilaste są bardziej podatne na wietrzenie, stąd też tworzą one słabiej nachylone stoki oraz duże obniżenia między górami. Procesy fałdowania i wypiętrzania terenu trwają również obecnie, choć z

mniejszą intensywnością, a ważną rolę w dynamice tego procesu odgrywają aktywne do dzisiaj osuwiska.

Odmienną budowę ma położone południkowo pasmo Cietnia (Ciecienia). Jest ono zbudowane w całości z fliszu serii śląskiej i jest głęboko wysunięte w obręb Pogórza Wiśnickiego (wschodnia część gminy). Beskid Wyspowy znajduje się w dorzeczu dwóch dopływów Wisły: Dunajca i Raby. Zlewnia Dunajca tworzącego wschodnią granicę Beskidu Wyspowego jest dużo większa. Przepływająca przez gminę Krzyworzeka, podobnie jak większość rzek i potoków Beskidu Wyspowego ma swoje źródła pod jego partiami wierzchołkowymi. Cieki wodne mają w górnym biegu znaczny spadek sięgający 200–300 m/km, w dolinach zmniejszający się do ok. 40 m/km. Wszystkie potoki i rzeki, w tym Krzyworzeka, mają kamieniste dno i charakteryzują się dużymi wahaniami wodostanów. Po większych opadach atmosferycznych lub przy gwałtownym topnieniu śniegów ich wody transportują ogromne ilości ziemi oraz kamieni i wskutek dużego spadku mają ogromną siłę niszczącą.

Ogólny widok na Wiśniową (źródło:Wikipedia)

Centralna część gminy Wiśniowa zajmuje rozległe, południkowe obniżenie związane z Kotliną Wiśniowej i doliną rzeki Krzyworzeka, wraz dopływami Kobylnikiem i Lipnikiem. Średnie wyniesienie tego obszaru mieści się między 260–480 m npm i jest on od południa, wschodu i zachodu zamknięty grzbietami górskimi. Od południa jest to Wierzbanowskiej Góry, od zachodu – masyw Lubomira i Kamiennika, a od wschodu pasmo Ciecienia.

Charakterystyczną cechą ukształtowania terenu są wydłużone, szerokie i spłaszczone garby, oddzielone wąskimi obniżeniami pochodzenia erozyjnego. W dolinach płyną bystre potoki , a spadki na zboczach dochodzą do 20%.

W południowej części gminy, za pasmem Wierzbanowskiej Góry znajduje się dwa obniżenia dolinne o przebiegu płn.-zach – płd.-wsch, związane z ciekami Węglówka i Węgierka. Doliny rozdziela masyw góry Szczałbia (654 m npm). Cieki te uchodzą do rzeki Kasinianka stanowiącej południową granice gminy. w tym rejonie obszar gminy znajduje się na wysokości od 420 do 550 m npm. Cieki Węglówka i Węgierka mają znacznie węższe doliny a stoki wzniesień są krótsze i bardziej strome. Zachodnie i wschodnie obrzeża gminy tworzą grzbiety górskie Beskidu Wyspowego wyniesione około 400-500 m ponad dno kotliny. Stoki wzniesień są stromo i bardzo strono nachylone i w większości porośnięte lasem. Urozmaicona rzeźba terenu, zwłaszcza w obrębie długich powierzchni stokowych wzniesień Beskidu Wyspowego, ale także wylesionych garbów terenowych w obrębie Kotliny Wiśniowej, w polaczeniu z budową geologiczną, sprzyjają występowaniu ruchów masowych na obszarze gminy.

Gmina Wiśniowa, w podziale geologicznym Polski, leży w obrębie Zachodnich Karpat Fliszowych (Książkiewicz 1953, Unrug 1979), które powstały w neogenie w czasie alpejskich ruchów orogenicznych. Karpaty Fliszowe zbudowane są głównie z serii zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych (rzadziej z innych skał osadowych). Cały obszar charakteryzuje się płaszczowinowym stylem tektoniki. Fałdowanie utworów płaszczowin i ich nasunięcie w kierunku północnym nastąpiło na przełomie miocenu i oligocenu. Na skały przedmurza Karpat zostały

nasunięte od południa masy płaszczowiny śląskiej razem z podścielającą ją płaszczowiną podśląską, a z kolei na nią została nasunięta płaszczowina magurska, co spowodowało silne zgniecenie jednostki śląskiej (Książkiewicz i in. 1965, Książkiewicz 1972). Poszczególne bloki skalne są poprzesuwane względem siebie wzdłuż poprzecznych pęknięć.

Mezoregion Pogórze Wiśnickie budują dolno- i górnokredowe utwory fliszowe, kredowe łupki oraz eoceńskie łupki pstre, margle, piaskowce. Są one przykryte kilkunastometrową warstwą osadów z czwartorzędu tj. glin pylastych, glin i pyłów półzwartych, pyłowymi utworami lessopodobnymi. W północnej części na granicy z Podgórzem Bocheńskim teren przykrywają głównie utwory pylaste w postaci pseudobielicowych gleb. Obszar gminy charakteryzują różne serie utworów fliszowych powstałych w odmiennych środowiskach morskich:

• seria magurska która tworzy Pasmo Łysiny, Lubomira i Kamiennika. W tym przypadku bardziej odporne na erozję są, tworząc wzniesienia, gruboławicowe piaskowce magurskie, podścielone drobnorytmicznym fliszem łupkowo-piaskowcowym,

• seria śląska, która dziali się na cztery facje:

o facje zatoki Skrzydlnej i łuski Bystrego, które występują u brzegu płaszczowiny magurskiej, w Wierzbanowej i Kobielniku, należące do tej serii warstwy menilitowe tworzą krajobraz, charakteryzujący się stromymi wzniesieniami, w Skrzydlnej, jak również w Wierzbanowej i Kobielniku,

o facja lanckorońska, która buduje Pasmo Ostrysza oraz ukazuje się między Łuską Bystrego a oknem tektonicznym Wiśniowej w Lipniku i Kobielniku, rolę bardziej odpornych na erozję skał pełnią średnioławicowe piaskowce godulskie budujące Pasmo Ostrysza,

o facja Beskidu Małego, budująca Pasmo Ciecień – Grodzisko, rolę bardziej odpornych na erozję skał pełnią tutaj gruboławicowe piaskowce godulskie,

• seria podśląska, która ukazuje się w oknie tektonicznym Wiśniowej, zawiera głównie flisz łupkowy a przez to jest bardzo podatna na erozję wodną,

• czwartorzęd, zdominowany przez osady aluwialne w postaci żwirów w dolinie Krzyworzeki a także w dolnych odcinkach jej dopływów. Występujące również gliny zwietrzelinowe nagromadzane są na mało nachylonych stokach. Gliny zwietrzelinowe pokrywają cały prawie obszar za wyjątkiem partii szczytowych gór, stromych zboczy i dolin rzecznych. Powstałe w wyniku osuwisk materiału fliszowego i zwietrzeliny koluria osuwiskowe są charakterystyczne dla tego obszaru. Największe nagromadzenie koluwiów osuwiskowych występuje na stokach Kamiennika, Lubomira, Ciecienia, Grodziska. Koluwia te ulegają okresowo odmłodzeniom.

Na obszarze gminy Wiśniowa nie występują zasoby surowców naturalnych.

Zjawiska osuwiskowe. Obszary zagrożeń osuwiskowych znajdują się na terenie wszystkich sołectw w granicach gminy. Łączna suma obszarów osuwiskowych na terenie gminy to ponad 170 obiektów. Najliczniej osuwiska

występują na stokach Lubomira i Kamiennika w zachodniej części gminy oraz na stokach Pasma Ciecienia we wschodniej części. Znacznie mniej liczne i o mniejszych rozmiarach są w obrębie Kotliny Wiśniowej. Obszary osuwiskowe obejmują tereny rolne, leśne oraz istniejące tereny zabudowy mieszkaniowej i inwestycyjnej.

Generalnie obszar gminy zbudowany z naprzemianległych warstw skał osadowych o różnych właściwościach geotechnicznych jest predysponowany do rozwoju ruchów masowych. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na zwiększenie zagrożenie dla człowieka i mienia jest antropopresja polegająca na wprowadzaniu zabudowy w tereny zagrożone oraz rozwoju infrastruktury technicznej bez wykonania odpowiednich badań geologiczno – inżynierskich. Wprowadzanie nowej zabudowy na tereny osuwiskowe powinno być zabronione, zwłaszcza w sytuacji, gdy większość osuwisk karpackich jest obecnie nieaktywna i wszelka ingerencja w stabilność stoku może powodować reaktywacje starych osuwisk.