1. JĘZyK
1.2. Budowa i znaczenie wyrażeń
takie przekonanie, jeśli są tylko wystarczające racje, że tak naprawdę nie jest .
Mając na uwadze określenie języka jako systemu znaków możemy wyróżnić trzy aspekty, w których może być on badany i opisywany:
(1) syntaktyczny, czyli dotyczący stosunków między wyrażeniami języka - bo język jest systemem;
( 2 ) semantyczny, czyli dotyczący stosunku języka do rzeczywistości, do mówienia o której ten język służy - bo znaki odnoszą do czegoś różnego od nich sa
mych;
(3) pragmatyczny, czyli dotyczący stosunków między językiem a jego użytkownikiem - bo na to, by jakiś typ rzeczy był znakiem potrzeba, by była społecz
ność, która go stworzyła.
Język interesuje logikę głównie, choć nie jedynie, jako środek przekazywania informacji.
1 . 2 . BUDOWA I ZNAC ZENIE WYRAŻEŃ
N a język składają się pewne przedmioty, którymi są w wypadku języka pisanego napisy, a w wypadku języka mówionego głosy. Te na
pisy i głosy skonstruowane są zgodnie z zasadami gramatyki (składni, regułami syntaktycznymi) z elementów pewnego zbioru przedmiotów - słownika. Dochodzą do tego reguły, które mówią jak te' napisy i głosy należy rozumieć. Są to reguły znaczeniowe (semantyczne) .
DEFINICJA: Wyraz języka:J t o element słownika tego języka.
22 1. JĘZYK
Napis1 jest skończonym ciągiem wyrazów. Jednak nie każdy na-pis, nie każdy skończony ciąg wyrazów należy do języka.
DEFINICJA: Skończony ciąg elementów słownika S ję
zyka:l jest wyrażeniem języka :I wtedy i tylko wtedy, gdy jest zbudowany zgodnie z regułami g gramatyki ję
zyka :I, inaczej - zgodnie z jego regułami składniowymi (syntaktycznymi).
O ciągu wyrazów zbudowanym zgodnie z regułami syntaktycz
nymi mówimy, że jest syntaktycznie spójny. Wyrażenia języka to syntaktycznie spójne skończone ciągi wyrazów tego języka.
Wyrażenia mogą być proste, gdy są wyrazami, i złożone, gdy zbudowane są z więcej niż jednego wyrazu.
Aby korzystać z języka, nie wystarczy mieć do dyspozycji słow
nik tego języka i konstruować wyrażenia zgodnie z regułami składnio
wymi. Ucząc się języka uczymy się również rozumienia jego wyrażeń.
Dziecko sposób rozumienia wyrażeń języka ojczystego czerpie w pro
cesie przekazu kulturowego: różne konkretne sytuacje dają rodzicom i wychowawcom okazję do przekazywania sposobu, w jaki należy ro
zumieć wyrażenia. Gdy uczymy się języka obcego, o rozumieniu po
szczególnych napisów i głosów w tym języku jesteśmy zwykle infor
mowani w naszym języku ojczystym. Znaczenie wyrażenia to sposób jego rozumienia. Przyporządkowywanie znaczeń wyrażeniom doko
nuje się według pewnych zasad. Te zasady zawarte są w regułach znaczeniowych, semantycznych języka.
DEFINICJA: Znaczenie wyrażenia języka :I, to spo
sób rozumienia tego wyrażenia wyznaczony przez reguły znaczeniowe Z języka :I.
Dla języków naturalnych typowe jest, że niektóre wyrażenia nie mają dokładnie sprecyzowanego znaczenia.
l Aby niepotrzebnie nie komplikować wykładu , zwykle będziemy ograniczać się do mówienia o języku pisanym. Zwykle jednak wszystko , co powiemy, będzie stosować się do języka w każdej innej formie i wystarczy jedynie dokonać stosow
nych modyfikacji, których wymaga specyfika danej formy, np. mówionej.
1.2. BUDOWA I ZNA CZENIE WYRA ŻEŃ
DEFINICJA: Wyrażenie ma jasne znacznie lub, po prostu, wyrażenie jest jasne wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie tego wyrażenia jest jednoznacznie określone.
DEFINICJA: Znaczenie wyrażenia jest niejasne (męt
ne) lub, po prostu, wyrażenie to jest niejasne (mętne) wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie tego wyrażenia nie jest jednoznacznie określone.
23
Znaczenie wyrażenia jest bądź jasne, bądź jest niejasne, czyli mętne.
O wypowiedzi mówimy, że jest jasna wtedy i tylko wtedy, gdy jej znaczenie jest jednoznacznie określone. Mówimy zaś, że jest niejasna (mętna), gdy tak nie jest. O autorze (nie)jasnej wypowiedzi mówimy, że wypowiada się (nie)jasno.
O jasności lub niejasności i mętności znaczenia wyrażenia mo
żemy mówić jako o pewnej nierelatywnej cesze tego wyrażenia. Może jednak być tak, że wyrażenie, które jest jasne w sensie absolutnym (nierelatywnym), nie jest jasne subiektywnie, czyli nie jest jasne dla kogoś.
DEFINICJA: Znaczenie wyrażenia jest jasne dla kogoś
wtedy i tylko wtedy, gdy ten ktoś to wyrażenie rozumie w dokładnie jeden określony sposób. Jest zaś niejasne dla kogoś, kto tego wyrażenia nie rozumie lub nie rozumie w pełni.
Publikowane są słowniki, które podają znaczenie wyrazów. Mó
wimy więc o słownikowym znaczeniu wyrazu.
W znaczeniu wyrażeń daje się wyróżnić sens deskryptywny (ko-gnitywny).
DEFINICJA: Sens deskryptywny (kognitywny) wy
rażenia to to, co w jego znaczeniu odnosi się do przed
miotów, ich cech i związków (relacji) między nimi.
Ponadto można wyróżnić sens pragmatyczny (emocjonalny).
24 1. JĘZYK
DEFINICJA: Sens pragmatyczny (emocjonalny)
wyrażenia to składnik jego znaczenia, odnoszący się do postaw, uczuć lub ocen użytkowników języka.
Sensy deskryptywne nazw "policjant" , "stróż porządku publicznego"
i "gliniarz" w zasadzie nie różnią się. Nazwy te mają jednak różne sensy emocjonalne.
Zwykle wyrażeniu przysługuje znaczenie wyznaczone przez zna
czenia składających się na nie wyrazów.
DEFINICJA: Dosłowne znaczenie wyrażenia to zna
czenie tego wyrażenia wyznaczone przez znaczenia skła
dających się na nie wyrazów.
Niektórym wyrażeniom przysługuje znaczenie nie będące funkcją znaczeń poszczególnych wyrazów.
DEFINICJA: Idiomatyczne znaczenie wyrażenia to znaczenie tego wyrażenia nie będące wynikiem złożenia znaczeń składających się na nie wyrazów.
DEFINICJA: Idiom to wyrażenie, któremu przysługuje znaczenie idiomatyczne.
Idiomom, oprócz znaczenia idiomatycznego, może, choć nie musi, przysługiwać znaczenie dosłowne. Wyrażeniu "tu leży pies pogrze
bany" oprócz znaczenia idiomatycznego przysługuje też znaczenie dosłowne. Inaczej jest w wypadku "pal go sześć". Ma ono tylko zna
czenie idiomatyczne.
Zdarza się, że jakiś wyraz ma więcej niż jedno znaczenie, czyli jest wieloznaczny, a nadto różne jego znaczenia nie są ze sobą związane, są przypadkowe, jak np. "zamek", "koza". Słowo "szyje" użyte może być jako rzeczownik i jako czasownik.
DEFINICJA: Homonim to wyraz, któremu przysługuje więcej niż jedno znaczenie i znaczenia te nie są ze sobą
powiązane.
U. BUDOWA I ZNA CZENIE WYRA ŻEŃ 25
W wypadku homonimów wieloznaczność ma charakter przypadkowy.
Inaczej jest w wypadku wyrazów systematycznie wieloznacznych.
DEFINICJA: Wyraz systematycznie wieloznaczny to wyraz, którego poszczególne znaczenia pozostają ze sobą w systematycznych związkach wyznaczonych przez reguły znaczeniowe.
Wyrazami systematycznie wieloznacznymi są w języku polskim cza
sowniki. Np. "gra" w zdaniu " Jan gra na pianinie" może znaczyć, że Jan posiada umiejętność gry na pianinie. W tym wypadku mó
wimy o znaczeniu potencjalnym. Może również znaczyć, że Jan w tym czasie, w którym dokonywana jest wypowiedź, siedzi przy piani
nie powodując wydawanie przez nie dźwięków. Mówimy wówczas, że czasownik ten użyty jest w znaczeniu aktualnym. Wyrazami sys
tematycznie wieloznacznymi są również słówka okazjonalne. Zna
czenie słówka okazjonalnego zależy od okoliczności i kontekstu jego użycia, czyli jego znaczenie jest znaczeniem kontekstowym. Słów
kami okazjonalnymi są okoliczniki czasu, jak: "teraz" , "dzisiaj" ; oko
liczniki miejsca, jak: "tu" , "tam" ; zaimki osobowe, jak: "ja" , "ty" . Wyrażenie "zaraz wracam" nie ma określonego znaczenia, dopóki nie zostanie umieszczone w odpowiednim kontekście, który nadałby zna
czenie wyrazowi "zaraz" oraz wskazałby tego, kto zaraz wraca.
W wypadku słówek okazjonalnych fth znaczenie zależy od oko
liczności, czyli pozajęzykowego kontekstu użycia. W wypadku takich słowek jak "dużo" , "wysoki" i "dobry" ich znaczenie zależy zasadni
czo od językowego kontekstu użycia. " Dużo" znaczy co innego, gdy mówimy, że w klubie na spotkaniu z autorem książki było dużo uczest
ników, a co innego, gdy mówimy, że na meczu piłkarskim było dużo kibiców. "Wysoki" w zdaniu " Jan jest wysoki" znaczy co innego niż w zdaniu "w Gąbinie był wysoki maszt radiowy" . " Dobry" w kontekście
"dobry student" znaczy co innego niż w kontekście "dobry lekarz" . Dla podanych słówek charakterystyczne jest , że mówią o pewnych własnościach związanych z relacjami. " Dużo" wiąże się z relacją -więcej , "wysoki" - wyższy, "dobry" - lepszy. Relacja jest określana przez rodzaj przedmiotów, pomiędzy którymi zachodzi. Relacja po
między licznością zbiorów uczestników literackich spotkań klubowych
26 1. JĘZYK
jest różna od relacji pomiędzy licznością zbiorów kibiców meczów pił
karskich. Relacja pomiędzy ludźmi ze względu na ich wzrost jest różna od relacji między masztami radiowymi ze względu na ich wysokość.
Relacja bycia lepszym studentem jest różna od relacji bycia lepszym lekarzem. To, o jaką relację w danym wypadku chodzi, jest wskazy
wane przez językowy kontekst użycia.
DEFINICJA: Wyraz relacyjnie wieloznaczny to wy
raz, którego znaczenie związane jest z relacją, ze względu na którą jest orzekany.
Zależy nam na bogatym języku. Jego wzbogacenie może nastąpić w drodze przypisywania wyrazom nowych znaczeń. Te nowe znaczenia mogą bazować na dotychczasowym znaczeniu wyrazu.
DEFINICJA: Wyraz umyślnie wieloznaczny to wy
raz, któremu dodano znaczenie metaforyczne lub analo
giczne.
Wyrazami umyślnie wieloznacznymi są np. : "gniazdo" , "miara"
Wieloznaczność umyślna może być metaforą, czyli przenośnią, może też być analogią. W znaczeniu pierwotnym "gniazdo" ozna
cza miejsce wylęgu piskląt w warunkach naturalnych. W kontekstach
"gniazdo oporu" i "gniazdo rodzinne" wyraz ten zyskuje inne, przeno
śne znaczenia. W wypadku analogii znaczenia są do siebie podobne.
Podobne są np. znaczenia wyrazu "miara" w kontekstach: "miara wzrostu" , "miara wysokości" , "miara mądrości" , "miara dorosłości" . Zdarza się i tak, że to samo znaczenie przysługuje więcej niż jednemu wyrazowi.
DEFINICJA: Wyraz Wl użyty w znaczeniu Zl jest sy
nonimem wyrazu W2 użytemu w znaczeniu Z2 wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenia Zl i Z2 (istotnie) nie różnią się·
Wyrazów synonimicznych możemy używać wymiennie. Zamiast "i"
możemy użyć "oraz" , zamiast "kartofel" możemy napisać "ziemniak" . Czasem użycie jednego z wyrazów synonimicznych jest sprawą
zwy-1.2. BUDOWA I ZNA CZENIE WYRA ŻEŃ 27
czajów językowych środowiska, preferencji stylistycznych lub, po pro
stu, aby uniknąć powtarzania (polepsza styl).
DEFINICJA: Nonsens to ciąg wyrazów, który nie jest wyrażeniem.
Nonsensem jest np. "spać Jan koniec" . Nonsensom, ponieważ nie są zbudowane zgodnie z regułami składniowymi, reguły żnaczeniowe nie przypisują znaczenia. Nonsensy mogą pełnić jakąś funkcję językową np. w tekście literackim, gdy zapisane jako przez kogoś wypowie
dziane są oznaką tego, że ten ktoś nie kontroluje swoich wypowiedzi . Czym innym jest bezsens.
DEFINICJA: Bezsens to wyrażenie, czyli ciąg wyra
zów zbudowany zgodnie z regułami składniowymi języka, któremu nie można przypisać znaczenia zgodnie z regu
łami znaczeniowymi.
Wyrażenie "niektóre z rosnących na stole kwiatów były zardzewiałe"
zgodnie z regułami syntaktycznymi jest wyrażeniem zdaniowym. Jest to jednak bezsens, nie można mu bowiem według reguł semantycz
nych przypisać znaczenia. Wyrażenie "gwóźdź programu" jest zbudo
wane zgodnie z regułami składniowymi języka polskiego - ma postać nazwy - a więc nie jest to nonsens . Ktoś , kto zna język polski , zna jego reguły znaczeniowe, wie, że' wyrażenie to nie ma żadnego znaczenia dosłownego. Ma ono tylko znaczenie idiomatyczne. W języku mate
matyki bezsensem jest wyrażenie "większa połowa" . Jest to nazwa, a zatem nie jest to nonsens. Jednak wyrażeniu temu według reguł znaczeniowych języka matematyki nie przysługuje żadne znaczenie.
Język służy nie tylko do komunikowania faktów, lecz także naszej wobec nich postawy. Kiedy mówię: " Nie jest prawdą, że dzisiaj jest wtorek" , neguję zachodzenie, istnienie pewnej sytuacji. W tej sprawie ktoś może mieć inne zdanie. Różnimy się wówczas co do faktów. Kiedy mówię: " Dzisiaj mamy dobrą pogodę" , to wyrażam pewną postawę, wypowiadam ocenę pogody. Ktoś inny może inaczej oceniać dzisiejszą pogodę. Różnimy się więc co do postawy, oceny.
Wartościowanie, ocenianie ,czegoś może być ocenianiem z punktu widzenia moralności, czyli przede wszystkim jako dobrego lub złego.
28 1. JĘZYK
Może to być ocena estetyczna, wówczas mówimy o pięknie i brzydo
cie. Możemy też mówić o ocenach utylitarnych, wówczas mówimy o użyteczności i bezużyteczności . Nasze postawy i oceny możemy wy
rażać korzystając ze specjalnych słówek: "dobre" , "złe" j "piękne" ,
"brzydkie" j "korzystne" , "niekorzystne" itd. Może się to też doko
nywać przez użycie wyrażeń nacechowanych pejoratywnie lub nacechowanych pozytywnie. W okresie PRL-u używano oficjal
nie nazwy " Związek Radziecki" . Był to termin wprowadzony do po
wszechnego użycia przez komunistów. W okresie przed II wojną świa
tową stosowana była nazwa " Związek Sowiecki" . Konteksty, w któ
rych była używana, spowodowały, że była nacechowana pejoratywnie i to stało się powodem używania w oficjalnym języku PRL-u wyłącz
nie terminu " Związek Radziecki" . Otóż ktoś, kto mówił: " Związek Sowiecki" , właśnie z powodu pejoratywnego nacechowania tego ter
minu, wyrażał swoją negatywną postawę wobec ZSRR. W działalno
ści gospodarczej chroni się nazwę marki - osiągnięcie pozytywnego kojarzenia nazwy kosztuje, a następnie daje korzyści. Dlatego też oprócz uznanej nazwy firmowej " Panasonic" spotykamy np. " Pava
sonic" , " Panasaonic" , " Panasonix" . Czasem tylko podejrzenie o pe
joratywne nacechowanie wystarcza, aby ich miejsce zajmowały słowa, które się jeszcze nie «zużyły» . Zamiast "dozorca" używa się "admi
nistrator domu" , do zajęcia miejsca "listonosza" pretenduje "dorę
czyciel" itp . Wyrażeniami nacechowanymi pejoratywnie są: "biuro
krata" , "anarchista" , "faszysta" . Wyrażeniami nacechowanymi po
zytywnie są: "menedżer" , "demokrata" , "patriota" . W argumentacji, w zależności od jej celu, używa się takich słów, które przez swoje nacechowanie wzmacniają argumentację. Gdy ktoś argumentuje za czymś, co opisuje się raczej wyrMeniami nacechowanymi pejoratyw
nie, zwykle dąży do stosowania określeń, które takiego nacechowa
nia nie mają. Ten sposób postępowania polega na stosowaniu eufe
mizmów . Zamiast powiedzieć: "dokonał malwersacji" , można użyć eufemizmu i powiedzieć: "zrobił fałszywy krok finansowy" . « Życie»
eufemizmów jest krótkie. Eufemizm raz użyty traci swoją rolę z po
wodu skojarzenia z rzeczywistością, do której się odnosi. Zyskując pe
joratywne nacechowanie musi być systematycznie zastępowany przez eufemizm na samego siebie. Ktoś, kto może użyć w swojej argumen
tacji wyrażeń nacechowanych, zwykle tę sytuację wykorzystuje dla