2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
2.5. Błędy w rozumowaniu
2.5.4. Non causa pro causa
W 1994 r. nastąpił w Polsce wzrost gospodarczy. W tym cza
sie władzę sprawowała koalicja PSL i SLD . W propagandzie obozu rządowego pojawiała się następująca argumentacja:
W okresie sprawowania władzy przez koalicję PSL i SLD nastąpił wzrost gospodarczy. Stąd: Polska zawdzięcza wzrost gospodarczy rzą
dom koalicji PSL i SLD.
Podobnie postępuje oskarżyciel, gdy na podstawie faktu, że śmierć nastąpiła po uderzeniu twierdzi, że nastąpiła wskutek ude
rzema.
W argumentacji powyższej wnioskuje się według zasady post hoc ergo propter hoc. Najogólniej rzecz biorąc wnioskowanie to ma postać: Zda
rzenie Z ł nastąpiło po zdarzeniu Z j dlatego zdarzenie Zł nastąpiło z powodu zdarzenia Z .
Wnioskowanie według zasady post hoc, ergo propter hoc jest błędne. Jest to szczególny wypadek błędu non causa pro causa.
DEFINICJA: Błąd non causa pro causa (Jallacia non causae ut causae) polega na wzięciu zdarzenia Zł za przyczynę zdarzenia Z , gdy faktycznie Zł nie jest przy
czyną Z .
2. 5. BŁĘD Y W ROZUMO WANIU 185
Pretekstem do przyjęcia istnienia związku przyczynowo-skutko
wego między Z a Z 1 jest jakaś relacja między Z a Z 1 . W wypadku post hoc ergo propter hoc jest to następstwo czasowe. W " Faraonie"
B . Prus pisał o tym, że po słowach kapłana nastąpiło zaćmienie Słońca i ponownie po słowach tegoż kapłana, tym razem wypowie
dzianych na prośbę ludu, Słońce wróciło do normalnego stanu. Lud uwierzył, że kapłan swoimi słowami spowodował te sytuacje. Ue to razy uzdrowienie po przyjmowaniu jakichś lekarstw daje podstawę do przekonania o skuteczności tychże lekarstw?
Błąd non causa pro causa jest błędem, którego źródłem jest nada
nie relacji między zdarzeniami charakteru relacji przyczynowo-skut
kowej , gdy faktycznie zdarzenia te nie pozostają w tej relacji. W prze
słance stwierdza się jakąś relację między dwoma zdarzeniami, a we wniosku uznaje się, że te zdarzenia pozostają w związku przyczy
nowo-skutkowym.
2 . 5 . 5 . Błąd uznania następnika l błąd odrzucenia po
przednika
Błędy we wnioskowaniu, które nie są ewidentne, nie stanowią problemu. Wnioskowanie z takimi błędami nie jest bowiem psycho
logicznie przekonywające. Oczywiście, mówimy tu o psychologicznej mocy przekonywania w sensie domniemanej możliwości. Mówimy jed
nak również o tej psychologicznej mocy przekonywania w sensie em
pirycznym, można bowiem bez trudu wskazać przykłady stosowania takich wnioskowań w praktyce. Skoro się takie wnioskowania poja
wiają, to ktoś, kto je przeprowadza, sądzi, że wnioskuje poprawnie, lub ktoś, kto je przeprowadza, wie, że są skuteczne w sensie przeko
nywania innych.
Błędy nieformalne mają źródło w treści wnioskowania. Błędy for
malne mają źródło w formie, strukturze wnioskowania. Błąd formalny ma miejsce wówczas , gdy wydaje się (jest to psychologicznie przeko
nywające) , że wnioskowanie ma strukturę wnioskowania dedukcyj
nego, a faktycznie tak nie jest . Szczególną okazję do takiego pomyle
nia dają wnioskowania według wzoru określanego jako modus ponens
186 2. ROZUMO WA NIA I A R G UMENTA CJA
i według wzoru modus tollens. Takiego rodzaju błąd to Jallacia con
sequentis.
W każdym wnioskowaniu postaci:
Jeżeli a , to {3
Zatem: {3
wniosek ({3) wynika z przesłanek. Taki sposób wnioskowania to modus ponens.
Podobną postać ma wzór:
Jeżeli a, to {3 {3
Zatem: a .
Nie w każdym wnioskowaniu, które m a taką formę, wniosek wynika z przesłanek. Forma ta poprzez podobieństwo do modus ponens potrafi zwodzić. O wnioskowaniu, w którym nastąpiło takie pomylenie, mówi się, że popełniono w nim błąd uznania następnika.
DEFINICJA: Błąd uznania następnika popełnia się, gdy wnioskuje się według schematu:
Jeżeli a, to {3 {3
Zatem: a .
Przykładem wnioskowania z błędem uznania następnika jest na
stępujące wnioskowanie:
Jeżeli drogi są śliskie, to autobusy spóźniają się.
Autobusy spóźniają się.
Zatem: Drogi są śliskie.
We wnioskowaniach, w których popełnia się błąd uznania na
stępnika jako przesłanki, występują zdanie o postaci implikacji oraz zdanie będące następnikiem tej implikacji. Nazwa błędu utworzona
2. 5. BŁĘD Y W ROZUMO WANIU 187
jest ze względu na tę przesłankę. Wniosek jest poprzednikiem impli
kacji.
Jako szczególną klasę błędu uznania następnika można zanalizo
wać błędne wnioskowanie według zasady post hoc ergo propter hoc.
Mianowicie:
Jeśli ZI jest przyczyną Z2 , to Z2 następuje po ZI . Z2 następuje po ZI '
Zatem: Z I jest przyczyną Z2 .
W każdym wnioskowaniu postaci:
Jeżeli 0: , to (3 nie-(3
Zatem: nie-o:
wniosek (nie-o:) wynika z przesłanek. Taki sposób wnioskowania to modus tollens.
Podobną formę ma wzór:
Jeżeli 0: , to (3 nze-o:
Zatem: nie-(3.
Nie w każdym wnioskowaniu, które ma taką formę, wniosek wynika z przesłanek. Forma ta poprzez podobieństwo do modus tollens potrafi zwodzić. O wnioskowaniu, w którym nastąpiło takie pomylenie, mówi się, że popełniono w nim błąd odrzucenia poprzednika.
DEFINICJA: Błąd odrzucenia poprzednika popeł
nia się, gdy wnioskuje się według schematu:
Jeżeli 0: , to (3 nze-o:
Zatem: nie-(3.
Przykładami wnioskowań z błędem odrzucenia poprzednika są:
188 t. ROZUMO WA NIA I A R G UMENTA CJA
Jeśli jest własność prywatna, to jest niesprawiedliwość spo
łeczna.
Nie ma własności prywatnej.
Zatem: Nie ma niesprawiedliwości społecznej.
Jeżeli wzrasta podaż artykułu, to jego cena spada.
Podaż artykułu nie wzrasta.
Zatem: Cena tego artykułu nie spada.
We wnioskowaniach, w których popełnia się błąd odrzucenia po
przednika jako przesłanki, występują zdanie o postaci implikacji oraz zdanie będące negacją poprzednika tej implikacji. Nazwa błędu utwo
rzona jest ze względu na tę przesłankę. Wniosek jest negacją następ
nika implikacji.
Obie formy wnioskowania, według których przebiegają wniosko
wania obciążone błędem uznania następnika i błędem odrzucenia po
przednika, same przez się nie przesądzają, że wniosek jest fałszywy.
Błąd ma miejsce wówczas, gdy wnioskowania te są traktowane jako dedukcyjne, o co łatwo ze względu na łatwość pomylenia form tych wnioskowań z wzorami wnioskowań dedukcyjnych.
Omówione błędy uznania następnika i odrzucenia poprzednika są opisane jako typowe. Nie są to jedyne błędy wnioskowania, których źródło tkwi w niepoprawnej formie, mogą być inne psychologicznie przekonywające, np. :
Jeżeli wzrasta podaż artykułu, t o spada jego cena.
Zatem: Jeżeli nie wzrasta podaż artykułu, to nie spada jego cena.
Jak wykazać, że takie wnioskowanie jest niepoprawne, bo przesłanka nie uzasadnia wniosku? Otóż należy znaleźć wnioskowanie tej samej postaci, którego wszystkie przesłanki są prawdziwe a wniosek fał
szywy. W wypadku naszego przykładu mogłoby to być wnioskowanie:
Jeżeli liczba dzieli się przez 4, to jest parzysta.
Zatem: Jeżeli liczba nie dzieli się przez 4, to nie jest parzysta.
2. 5. BŁĘD Y W ROZUMO WA NIU 189 2 . 5 .6. Błędy nie uzasadnionego uogólnienia i prowincjo
nalizmu
Przyjrzyjmy się głoszonym tezom. Zauważmy, ile razy występują w nich słówka "często" , "zawsze" , "wszyscy" "wszędzie" i podobne.
Zastanówmy się, czy są rację dla ich użycia. Okaże się, że nie zawsze.
Jeden, dwa lub kilka wypadków ma potwierdzać, że jest tak, jak w tych wypadkach często, zawsze lub wszędzie, choć w rzeczywistości wszystkich wypadków jest nieporównanie więcej niż tylko kilka.
We wnioskowaniu przez indukcję enumeracyjną popełnia się błąd nieuzasadnionego uogólnienia, gdy liczba wypadków stwierdzanych przez przesłanki pozostaje w wyraźnej dysproporcji do liczby wypad
ków, do których odnosi się wniosek. Odpowiedź na pytanie, kiedy ma miejsce ta «wyraźna dysproporcja» należy do logiki indukcji. W sytuacjach praktycznych kierujemy się intuicją.
DEFINICJA: Błąd nieuzasadnionego uogólnienia ( sophisma inductionis) to błąd we wnioskowaniu przez indukcję enumeracyjną niezupełną, gdy wniosek nie jest dostatecznie uzasadniony przez przesłanki.
Popełnia błąd nieuzasadnionego uogólnienia ktoś, kto będąc raz zmuszonym dać urzędnikowi łapówkę twierdzi, że wszyscy urzędnicy biorą łapówki. Podobnie, gdy komuś się zdarzyło, że korzystając ze społecznej służby zdrowia musiał zapłacić lekarzowi i na tej podsta
wie twierdzi, że zawsze i każdemu lekarzowi trzeba zapłacić. Niedo
stateczne uzasadnienie wniosku przez przesłanki w indukcji enumera
cyjnej niezupełnej może mieć miejsce bądź z powodu niewystarczają
cego zróżnicowania branych pod uwagę przedmiotów, bądź z powodu niedostatecznej ich liczby.
Błąd prowincjonalizmu polega na uznaniu jako wniosku zdania odnoszącego się do obszarów geograficznych lub kulturowych więk
szych niż te, do którego odnosi się przesłanka. Błąd ten można zinter
pretować jako szczególną postać błędu nieuzasadnionego uogólnienia.
DEFINICJA: Błąd prowincjonalizmu to błąd we wnioskowaniu, w którym to, co przesłanka stwierdza o
190 2. ROZUMO WA NIA I A R G UMENTA CJA
pewnej dziedzinie, we wniosku bezpodstawnie stwier
dzane jest o dziedzinie obszerniejszej.
Błąd prowincjonalizmu popełnia ktoś, kto na podstawie tego, że na terenie dzisiejszej Polski chleb i kartofle są codziennymi artyku
łami spożywczymi wnioskuje, że tak jest na całym świecie, albo gdy wnioskuje, że tak było w Polsce w okresie panowania dynastii Pia
stów. Podobnie jest w wypadku kogoś , kto żyjąc w środowisku, w
którym zwykle jada się trzy posiłki dziennie żywi przekonanie, że taki jest powszechny zwyczaj na całym świecie.