st. chor. Dariusz Woźniak
W
siłach zbrojnych1 stosuje się różnego rodzaju paliwa2 płynne i gazowe oraz sporadycznie sta-łe. Obecnie najważniejsze są paliwa płynne. Po-wszechnie wykorzystuje się też inne materiały eksplo-atacyjne służące do zapewnienia sprawności technicz-nej pojazdów, ich wyposażenia i podzespołów, a także do przeprowadzania okresowych zabiegów konserwa-cyjnych (rys. 1). Zagadnienia te normują przepisy branżowe służby materiałów pędnych i smarów3, któ-re koktó-respondują z przepisami innych służb4. Ważne dane zawierają karty charakterystyki produktu mps publikowane przez gestora5 w momencie jego wpro-wadzania do sił zbrojnych.PALIWA PŁYNNE
W pojazdach i sprzęcie techniki lądowej stosuje się zasadniczo w zależności od typów silników benzyny silnikowe do silników z zapłonem iskrowym [WB 95, WB 95 z dodatkiem antyrecesyjnym, benzyna bezoło-wiowa 98 (w ramach zakupów doraźnych)] oraz oleje napędowe do silników z zapłonem samoczynnym.
Paliwa przeznaczone do silników o zapłonie iskro-wym muszą spełniać następujące iskro-wymagania:
– szybko i sprawnie tworzyć jednorodną mieszankę paliwowo-powietrzną o odpowiednim składzie w do-wolnych warunkach pracy silnika, dobrze odparowy-wać oraz umożliwiać pewny rozruch silnika;
– zapewniać normalne bezdetonacyjne spalanie;
– nie wytwarzać dużej ilości substancji smolistych;
– wykazywać dużą trwałość podczas składowania i transportu.
Paliwa do silników o zapłonie samoczynnym nato-miast powinny charakteryzować się:
– równomiernym dopływem do cylindrów we wszystkich warunkach eksploatacyjnych (co za-leży od lepkości, temperatury mętnienia i krzepnię-cia, zawartości wody i zanieczyszczeń mechanicz-nych);
– dobrą zdolnością rozpylania i mieszania się z po-wietrzem, łatwością rozruchu silnika;
– łatwością zapłonu (odpowiednia temperatura sa-mozapłonów paliwa);
1 D. Woźniak: Obsługiwania i remonty UiSW. Założenia, zakres, organizacja. Dodatek do „Przeglądu Wojsk Lądowych” 2011 nr 6.
2 A. Dudek: Oleje smarowe Rafinerii Gdańskiej. MET-PRESS, Gdańsk 1997; Instrukcja o gospodarce materiałowej służby materiałów pędnych i smarów. DD/4.21.3.03; J. Michałowska: Paliwa, oleje, smary. WKiŁ, Warszawa 1977; A. Podniało: Paliwa, oleje i smary w ekologicznej eksplo-atacji. WNT, Warszawa 2002.
3 Instrukcja o gospodarce materiałowej..., op.cit.; Wytyczne Szefa Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych z dnia 22.12.2011 r. w sprawie utrzyma-nia i kontroli jakości materiałów pędnych i smarów w Siłach Zbrojnych RP (z późn. uzupełnieutrzyma-niami).
4 Instrukcja o gospodarowaniu sprzętem służby czołgowo-samochodowej. DD/4.22.2; Instrukcja zarządzania eksploatacją uzbrojenia i sprzętu wojskowego w siłach zbrojnych RP. Zasady ogólne. DD/4.22.13; Instrukcja o zasadach i organizacji przechowywania oraz konserwacji uzbroje-nia i sprzętu wojskowego. DD/4.22.8.
5 Decyzja nr 435 MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 grudnia 2013 r. w sprawie określenia funkcji gestorów i centralnych organów logi-stycznych sprzętu wojskowego w resorcie obrony narodowej.
LOGISTYKA
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 1 / 2015
95
DYDAKTYKA I METODYKA
+
MATERIAŁY PĘDNE, OLEJE I SMARY WYKORZYSTYWANE W POJAZDACH I SPRZĘCIE WOJSKOWYM TECHNIKI LĄDOWEJ SĄ ISTOTNE DLA ZAPEWNIENIA ICH SPRAWNOŚCI TECHNICZNEJ ODPOWIEDNIO DLA DANEJ GRUPY
EKSPLOATACJI I PRZECHOWYWANIA MA
GDALENA GOLISZEK
LOGISTYKA
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 1 / 2015
96
DYDAKTYKA I METODYKA
RYS. 2. WYBRANE KLASY LEPKOŚCIOWE OLEJÓW RYS. 1. PODZIAŁ
MATERIAŁÓW EKSPLOATA-CYJNYCH
SAE 0W
-40 -30 -20 -10 0 10 20 30 40 50
SAE 5W/30 SAE 5W/40 SAE 5W/50 SAE 10W/30 SAE 10W/40
SAE 20W/30 SAE 20W/20 SAE 20W/40 SAE 20W/50 SAE 5W
SAE 10W
SAE 30 SAE 40
SAE 50 SAE 15W/40
0
C
PALIWA
PŁYNNE OLEJE
SMAROWE SMARY
PLASTYCZNE
PRODUKTY SPECJALNE MATERIAŁY
EKSPLOATACYJNE
MATERIAŁY KONSER-WACYJNE
Opracowanie własne.
– odpornością na tworzenie się nadmiernej ilości osadów;
– trwałością w czasie przechowywania, bez działań korodujących.
W siłach zbrojnych przez cały rok ze względu na temperaturę krzepnięcia olejów zimowych stosuje się olej IZ-40 (temperatura krzepnięcia -40°C) i olej IZ-50 (temperatura krzepnięcia -50°C).
W zbiornikach sprzętu wojskowego wyłączonego z eksploatacji wymienia się benzynę samochodową co dwa lata, oleje napędowe – co cztery lata6. Paliwa te sprawdza się zgodnie z testem B-2.
OLEJE SMAROWE
Oleje silnikowe są środkami smarnymi, których za-daniem jest ochrona silnika7. Zapobiegają bezpośred-niemu kontaktowi jego metalowych elementów, mini-malizując tarcie, a więc zmniejszają skutecznie jego zużycie. Przyczyniają się ponadto do uszczelnienia i chłodzenia tłoków, czyli do zwiększenia stopnia sprężania mieszanki, dzięki czemu większa jest moc silnika. Ich zadaniem jest m.in. smarowanie, chłodze-nie, uszczelniachłodze-nie, utrzymanie czystości oraz ochrona przed korozją.
Oleje silnikowe powinny spełniać następujące wy-magania:
– ograniczać do minimum zużycie powierzchni trą-cych w czasie pracy silnika, co zależy głównie od od-powiedniej lepkości i smarności oleju;
– zapewniać łatwe uruchamianie zimnego silnika we wszystkich możliwych warunkach eksploatacyjnych;
– skutecznie chłodzić silnik i uszczelniać luzy;
– nie wytwarzać dużej ilości nagaru i innych szko-dliwych wytrąceń;
– nie dopuszczać do korozyjnego zużycia części;
– eliminować zanieczyszczenia mechaniczne i przeciwdziałać szkodliwemu wpływowi wody.
W klasyfikacji lepkościowej SAE wyróżnia się sześć klas olejów zimowych: 0W, 5W, 10W, 15W, 20W i 25W [W – Winter (zima)] oraz pięć klas ole-jów letnich: 20, 30, 40, 50 i 60 (rys. 2). Klasy uszere-gowano według wzrastającej lepkości, lecz symbol klasy nie oznacza jej wartości. Większość produko-wanych olejów silnikowych jest wielosezonowa, ozna-czana np.: 10W/40, 15W/40, 20W/40. Można je sto-sować zarówno zimą, jak i latem. W niskiej tempera-turze charakteryzują się lepkością oleju zimowego (ułatwiony rozruch), w wysokiej zaś mają lepkość oleju letniego (zapewnione dobre smarowanie węzłów wysokotemperaturowych).
W tabeli 1 (s. 98) przedstawiono niektóre typy po-jazdów i sprzętu wojskowego eksploatowane w siłach
6 Instrukcja o gospodarce materiałowej..., op.cit.; Wytyczne Szefa Inspektoratu Wsparcia..., op.cit.
7 A. Dudek: Oleje smarowe..., op.cit.; J. Michałowska: Paliwa, oleje..., op.cit.; A. Podniało: Paliwa, oleje i smary..., op.cit.
MILITARIUM STUDIO MM
LOGISTYKA
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 1 / 2015
97
DYDAKTYKA I METODYKA
Fot. 1. Zniszczone półpanewki Fot. 2. Zużycie kompozycji półpanewek
Fot. 3. Widok koła talerzowego Fot. 4. Przegub napędowy
Fot. 6. Zużycie kawitacyjne łopatek Fot. 5. Widok uszkodzeń silnika S-47
zbrojnych oraz podstawowe dane dotyczące norm zu-życia paliwa, pojemności poszczególnych układów oraz rodzaju stosowanego oleju silnikowego.
Jednym z podstawowych warunków prawidłowej współpracy elementów układu kinematycznego, np.
wał korbowy – łożysko ślizgowe, jest zachowanie wa-runków tarcia płynnego. Ich niespełnienie skutkuje zniszczeniem w trakcie eksploatacji cienkościennych półpanewek korbowodowych. Na fotografii 1 przedsta-wiono zniszczone półpanewki silnika typu S-359 na skutek zalania układu smarowania zmieszanym olejem silnikowym. Z kolei fotografia 2 jest przykładem tzw.
przytarcia półpanewek innego silnika typu S-359. Po szczegółowej weryfikacji okazało się, że przyczyną było zatykanie się magistrali olejowej wywołane prze-kroczeniem terminu wymiany oleju silnikowego, czyli niewykonaniem obsługi okresowej typu OO-2 zgodnie z cyklem obsługowym podanym przez producenta.
Oleje przekładniowe chronią przekładnie przed koro-zją, neutralizują kwasy oraz zapobiegają typowym uszkodzeniom, takim jak powstawanie wżerów koro-zyjnych i zatarć (punktowe zgrzewanie się elementów z następującym po nim rozdzieleniem pod wpływem obciążenia mechanicznego)8. Ponadto w takich ele-mentach maszyn, jak koła zębate, łożyska, sprzęgła cierne czy hamulce, gwarantują wymaganą lekkobież-ność. Ten środek smarny musi sprostać wahaniom
tem-peratury, wysokiemu ciśnieniu cząstkowemu, obecno-ści skroplin, pyłu i obecno-ścieru. W tabeli 2 (s. 98) przedsta-wiono podstawowe parametry wybranych olejów.
Zadania olejów przekładniowych to:
– zmniejszenie do minimum oporów tarcia;
– zabezpieczenie przed nadmiernym zużywaniem się współpracujących elementów przekładni, co wiąże się z zapewnieniem odpowiedniej warstewki oleju między nimi;
– ochrona zespołów przekładni przed korozją;
– dobre odprowadzenie ciepła powstającego pod-czas pracy przekładni ze względu na trudne warunki pracy (duże i zmienne obciążenia, znaczne prędkości obrotowe, niska i wysoka temperatura).
W pojazdach wojskowych są stosowane następujące oleje:
– SAE 75 – głównie w rejonach arktycznych, gdzie panuje wyjątkowo niska temperatura,
– SAE 80 – przede wszystkim zimą w umiarkowa-nej strefie klimatyczumiarkowa-nej,
– SAE 85 – zimą w krajach o łagodnym klimacie, – SAE 90 – w umiarkowanej strefie klimatycznej przez cały rok,
– SAE 140 – w okresie letnim,
– SAE 250 – w klimacie gorącym (tropikalnym).
Przykład prawidłowej współpracy podzespołu – przedniego mostu napędowego pojazdu Mercedes
ARCHIWUM AUTORA (6)
8 Ibidem.
LOGISTYKA
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 1 / 2015
98
Typ pojazdu Norma zużycia
paliwa
Pojemność układu paliwowego
Pojemność układu
smarowania silnika Rodzaj oleju pojemność UHSiS
T-72 340 ON 1200 65 Superol SAE CB 50
57 Unocal C4 Fluid
PT-91 560 ON 1200 65 Superol CB 20W/50 Dragon
57 Unocal C4 Fluid
BWP-1 95 ON 460 58 Superol SAE CB 50
Honker 15 ON 100 6 Lotos 15W/40
Tarpan 12,5 E-94 110 7 Lotos 15W/40
WZT 2 330 ON 833 82 Superol SAE CB 50
WZT 3 330 ON 1200 65 Superol SAE CB 50
BRDM 2 39 E-94 290 9,5 Superol SC/CB 15W/40 Alanda
Leopard 2A4 450 ON 1160 90 O-236
Własności Olej PL Olej PZ Olej Hipol
10 15 15F 15MF 15ZF 30
Klasa lepkości wg SAE SAE 140 SAE 90 SAE 80 SAE 90 SAE 90 SAE 90 SAE 90 SAE 140
Klasa jakości wg API API GL1 API GL1 API GL4 API GL5 API GL5 API GL5 API GL5 API GL5 Lepkość kinematyczna
w temp. 100ºC [mm2/s] 28,4–32,4 17,9–22,0 9–12 15–20 14–24 min. 17,5 15–24 25–30
Wskaźnik lepkości min. – – 90 90 95 95 90 90
Temperatura krzepnięcia
[ºC] maks. -5 -15 -30 -20 -25 -18 -20 -10
Temperatura zapłonu
[ºC] min. 180 170 190 200 200 220 200 200
Nazwa smaru Rodzaj smaru Zakres temp.
stosowania [ºC] Temp.
kroplenia [ºC] Przeznaczenie
Albion 215 litowy -30 do +60 185 powierzchnie ślizgowe w nowoczesnych
samochodach osobowych
LMP litowy -55 do +70 170 łożyska toczne i mechanizmy bardzo obciążone,
pracujące w niskiej temperaturze ŁT-42 litowo-wapniowy -30 do +120 180 łożyska zamknięte, napełnione w czasie montażu,
pracujące bez wymiany smaru ŁT-4S2
ŁT-4S3
litowy -30 do +130
-20 do +130 175 łożyska toczne nowoczesnych samochodów i pojazdów
STP wapniowy -30 do +40 80 do podwozi, przegubów, sworzni
Grafitowy wapniowy
sproszkowany -20 do +40 77
pióra resorów, łańcuchy, gwinty śrub, otwarte koła zębate, inne silnie obciążone powierzchnie tarcia
(nie nadaje się do łożysk) Smar do przegubów
krzyżakowych sodowy do +40 115 do przegubów krzyżakowych wałów napędowych