W oparciu o przedstawiony przegląd definicji kurczenia się miast oraz procesów pokrewnych, stanowiących kontekst omawianego fenomenu, autor konstruuje własną definicję26. Odwrócenie klasycznego omawiania zjawiska od definicji po procesy, zdaniem autora, było konieczne ze względu na zaobserwowany brak spójności terminologii stosowanej w dotychczasowych badaniach. Zabieg ten miał na celu nakreślenie uwarunkowań różnych podejść badawczych i kierunków eksploracji kurczenia się miast.
„Kurczenie się miast” jako termin naukowy funkcjonuje w literaturze zagranicznej funkcjonuje od lat 80-tych ubiegłego wieku. Amerykańskie badania nad upadkiem miast (urban decline) były prowadzone po kierownictwem K. Bradbury (Bradbury i in. 1982) oraz R. Beauregard-a (1993). Opisywali oni kryzys miast poprzemysłowych w regionie „Rdzawego Pasa” oraz następstwa procesu suburbanizacji.
Używany przez polskich badaczy termin “kurczenia się miast” jest związany z “niemiecką szkołą”, czyli badaniami prowadzonymi przez niemieckich socjologów miast, H. Häußermann-a i W. Siebel-a
26 Zob. rozdz. 1.C.1/ Próba syntezy i zarys definicji fenomenu kurczenia się miast, s. 76.
(1988). Użyli oni terminu “schrumpfende stadt” (miasto kurczące się), badając pogrążone w kryzysie przemysłowe ośrodki Zagłębia Ruhry. Okres transformacji systemowej krajów “Bloku Wschodniego”, a w szczególności konsekwencje upadku Niemieckiej Republiki Demokratycznej skłoniły niemieckich badaczy do szerszych badań nad fenomenem kurczenia się miast. “Milion pustych mieszkań”, masowe migracje Niemców na zachód, załamanie się gospodarki i postępująca deindustrializacja były podstawowymi problemami zaobserwowanymi przez badaczy (Pfeiffer i in. 2000). Kryzys strukturalny miast landów wschodnich w pierwszych latach nowego tysiąclecia był rozpatrywany przez rząd federalny jako poważne wyzwanie, skutkując opracowaniem nowego programu, wykraczającego poza dotychczasowe ramy rewitalizacji miast (Cieśla 2009; Nelle i in. 2017).
Popularyzacja terminu kurczenia się miast nastąpiła w wyniku publikacji opracowań naukowych z serii “Shrinking cities”27, projektu badawczego nad kurczeniem się miast na świecie pod redakcją P. Oswalt-a (2005a, 2006a) oraz P. Oswalt-a i T. Rieniets-a (2006). Na kanwie projektu “Shrinking cities”
podejmowane są kolejne projekty badawcze. W 2004 roku powstajła międzynarodowa sieć badawcza nad miastami kurczącymi się „The Shrinking Cities International Research Network” (SCiRN)28, zainicjowana przez Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley. Sieć łączyła badaczy z 14 krajów, w tym z Polski (Rugare, Schwarz 2008;
Wiechmann 2008; Pallagst i in. 2009). W 2009 roku zainicjowano projekt badawczy w ramach krajów Wspólnotowych, “Shrink smart”29,
27 Projekt “Shrinking cities” realizowany w okresie 2002-2008 przez cztery niezależne zespoły badające problematykę kurczenia się w miast na świecie: Detroit (USA), Manchester i Liverpool (Wielka Brytania), Ivanovo (Rosja) oraz Halle i Lipsk (Niemcy wschodnie). Badania zostały zakończone wystawą wyników, która była prezentowana w różnych częściach świata oraz szeregiem publikacji. Zobacz więcej:
shrinkingcities.com, dostęp: 23.11.2018.
28 W projekcie tym badacze podejmują pierwsze próby ilościowej definicji zjawiska kurczenia się miast. Zobacz więcej: sites.google.com/site/shrinkingcitiesnetwork, dostęp 28.11.2018).
29 Projekt realizowany w okresie 2009-2012 pn. “SHRINK SMART - The Governance of Shrinkage within a European Context” z funduszy Komisji Europejskiej. Dostarczył szeregu studiów przypadku z Polski, Niemiec, Rumunii, Ukrainy, Wielkiej Brytanii i Włoch. Zobacz więcej: shrinksmart.eu, dostęp 23.11.2018.
koordynowany przez niemiecki instytut badawczy „Helmholtz-Centre for Environmental Research” (UFZ). Projekt był ukierunkowany na zarządzanie miastami kurczącymi się i tworzenie polityk miejskich (Rink i in. 2010; Rink i in. 2012b). W projekcie podjęto badania m.in. nad miastami Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Krzysztofik, Runge 2010; Krzysztofik i in. 2011). W tym samym roku działanie rozpoczął kolejny projekt, “Cities Regrowing Smaller - Fostering Knowledge on Regeneration Strategies in Shrinking Cities across Europe” (CIRES)30, dostarczył on przekrojowych danych na temat kurczenia się miast w 24 krajach (Stryjakiewicz 2014), w tym, w krajach postsocjalistycznych (Stryjakiewicz i in. 2012). Problem kurczenia się miast został dostrzeżony również przez członków Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), zaalarmowanych przez postępujący proces ubytku mieszkańców, deindustrializację i suburbanizację.
Raport ten w syntetyczny sposób ukazał przemiany globalne w kontekście omawianego zjawiska (Fernandez Martinez i in. 2012b).
Również w ramach programu URBACT31, mającego za zadanie wspieranie zrównoważonego rozwoju miast, powstał raport na temat wykorzystania okresu kurczenia się przez ośrodki miejskie (Schalppa, Neil 2013). W kolejnych latach rozpoczęto dwa projekty badawcze, w 2018 r. międzynarodowy “Re-city: Reviving shrinking cities – innovative paths and perspectives towards livability for shrinking cities in Europe”32 oraz w 2019 r., projekt o zasięgu krajowym, „Nowy model urbanizacji w Polsce – praktyczne wdrożenie zasad odpowiedzialnej urbanizacji oraz miasta zwartego (Newurbpact)"33. Zjawisko kurczenia się miast nadal pozostaje
30 Zobacz więcej: shrinkage.amu.edu.pl oraz shrinkingcities.eu, dostęp: 22.11.2018.
31 Europejski program wymiany doświadczeń promujący zrównoważony rozwój miejski, zob. URBACT, online: urbact.eu/urbact-polska (dostęp: 18.11.2018).
32 Projekt realizowany w okresie 2018-2022 angażujący jednostki naukowe z 8 krajów:
Niemiec, Anglii, Francji, Holandii, Luksemburgu, Polski, Portugalii i Meksyku.
Zobacz więcej: www.uni-kl.de/re-city, dostęp: 19.12.2019.
33 Projekt realizowany w okresie 2019-2021, którego celem jest wypracowanie rozwiązań stanowiących odpowiedź na nowe zjawiska urbanizacji w Polsce, takie jak suburbanizacja i kurczenie się miast. Zobacz więcej: irmir.pl/banerowa-glowna/o-projekcie (dostęp 18.12.2019).
kluczowym wyzwaniem dla miast, nie tylko w krajach Europejskich.
Problem ten pozostawia osoby odpowiedzialne za rozwój miast z pytaniem bez jednoznacznej odpowiedzi - czy możliwy jest rozwój bez wzrostu ekonomicznego, demograficznego i przestrzennego?
Podejmując próbę zdefiniowania tego, co można nazwać kryzysem miasta czy jego upadkiem (urban decline) można użyć zaprzeczenia stanu równowagi, społecznej i ekonomicznej. Miasto w kryzysie to “miasto w tarapatach” (cities in trouble) (Bradbury i in. 1982: 18). Podążając za definicją K. Bradbury (i in. 1982), utrata liczby ludności, miasta lub jego obszaru metropolitalnego, będzie wyznacznikiem kryzysu, ale także symptomem szerszych problemów. Tak sformułowana teza odnosiła się do jednej fazy rozwoju miasta, strukturalnego kryzysu na który nakładał się wymiar demograficzny i ekonomiczny (Bradbury i in. 1982; Beauregard 1993).
Niemieckie obserwacje kryzysu miast przemysłowych również wskazywały na kryzys strukturalny, jednak kryzys ten był nieodwracalny (Häußermann, Siebel 1987). Co ciekawe, zarówno K. Bradbury z zespołem (i in. 1982) jak i H. Häußermann i W. Siebel (1988) definiują miasto w kryzysie, miasto kurczące się, przez antytezę rozwoju rozumianego jako wzrost. Niemieccy badacze podkreślają, że dotychczasowe modele rozwoju urbanistycznego miast tracą rację bytu, ponieważ “procesy wzrostu były uznawane kulturowo za jedyną akceptowalną formę rozwoju miast” (Häußermann, Siebel 1988: 86). Miasto kurczące się (schrumpfende stadt), charakteryzuje się tzw. „erozją miejskości”, czyli utratą poszczególnych funkcji miejskich, społecznych, gospodarczych i kulturowych. Dochodzi to erozji bazy ekonomicznej, a w szczególności tej przemysłowej.
Następstwa deindustrializacji miasta przemysłowego posiadają zupełnie inne konsekwencje dla ośrodków centralnych, posiadających zdywersyfikowane i rozwinięte funkcje (Häußermann, Siebel 1988).
“Miasto kurczące się jest szczególnym przypadkiem w rozwoju nowych struktur miejskich” (Häußermann, Siebel 1988: 88), co jest wynikiem tego, że “skutki kurczenia się miast są [na tyle] silne, że należy
mówić o nowym typie rozwoju miejskiego” (Häußermann, Siebel 1988:
84). Na przestrzeni lat terminy “urban decline” i “schrumpfende stadt” były stosowane zamiennie, ponadto dla wielu badaczy aspekt demograficzny kurczenia lub samo zjawisko kurczenia się były synonimem depopulacji (Cieśla 2009; Radzimski 2015).
“Miasto kurczące się - problematyczne pojęcie. Na pierwszy rzut oka wskazuje ono na spadek liczby mieszkańców i aktywności gospodarczej w niektórych miastach. Jednak za tymi pojęciami kryją się różne przyczyny, procesy i skutki, których te słowa nie ujawniają. W procesie kurczenia się następuje również wzrost: powoduje on nadmiar [dostępnej] przestrzeni, budynków i pustostanów. Pomimo ograniczonego wykorzystania [zasobów] miasta kurczące się rozlewają się poza swoimi granicami, a tym samym ulegają dwukrotnemu przerzedzeniu: mniej aktywności na większej przestrzeni. Często to, co się kurczy, jest osadzone w większym procesie wzrostu (...)” (Oswalt 2005: 12).
P. Oswalt (2005) przedstawił pierwszą spójną i bardzo syntetyczną definicję fenomenu kurczenia się, która została potwierdzona w kolejnych projektach badawczych. W dalszej części swojego wywodu konkluduje, ”proces kurczenia się jest coraz częściej dostrzegany nie tylko jako proste odwrócenie wzrostu.
Raczej, wzrost jest zastąpiony przez dryfujące społeczeństwa, przy czym przeciwne trendy wzrostu i kurczenia się mogą przebiegać równolegle” (Oswalt 2005: 12).
Definiowanie zjawiska kurczenia wychodziło niejako poza jednowymiarowe ujęcie kryzysu, społecznego, ekonomicznego czy politycznego. Podkreślana jest jego wielowątkowość, świadcząca o kryzysie strukturalnym miasta (Wiechmann 2008; Fernandez
Martinez i in. 2012a; Großmann i in. 2013; Jaroszewska 2014; Kantor Pietraga 2014), kryzysie który dotyka niekiedy cały obszar funkcjonalny miasta. Zespół badawczy pod kierownictwem D. Rink-a, stwierdza, że “kurczenie się miast jest zjawiskiem wielowymiarowym i zachodzi, gdy wzajemne oddziaływanie makro procesów, takich jak zmiany gospodarcze, socjodemograficzne, polityczne lub środowiskowe wpływa na procesy i wzorce urbanizacji w taki sposób, aby doprowadzić do ubytku lokalnej populacji” (Rink i in. 2014: 259-260). W dyskursie badawczym pojawiają się również próby kwantyfikacji procesu kurczenia, wskazania kryteriów miasta kurczącego się. Warto podkreślić ich zakorzenienie w nurcie badawczym aspektu demograficznego kurczenia się miast, badań T. Turok-a i V. Mykhnenko (2007) oraz M. Wolff-a i T. Wiechmann-a (2014). Należy również przypomnieć za K. Bradbury (i in. 1982), że wymiar demograficzny, a w szczególności ubytek liczby ludności jest pewną uniwersalną oraz powszechnie dostępną miarą rozwoju ośrodków miejskich. Doświadczenia sieci badawczej miast kurczących się SCIRN34 dowodzą, że przez miasto kurczące można rozumieć “gęsto zaludniony obszar miejski o minimalnej populacji 10 tys.
mieszkańców, który zmaga się ze znaczną utratą ludności przez ponad dwa lata i przechodzi przemiany gospodarcze z pewnymi objawami kryzysu strukturalnego” (Hollander i in. 2009: 224). Definicję tą przyjęto również w projekcie badawczym „Cities Regrowing Smaller”, jednak badacze uznali, że dwuletni okres depopulacji jest niewystarczający, aby miał charakter kryzysu strukturalnego.
Znaczny ubytek ludności interpretowany jest przez nich jako okres co najmniej 5 lat, gdzie roczna strata jest większa niż 0,15%
populacji (Stryjakiewicz i in. 2014).
Nakładanie się, czy też interakcja różnych zjawisk kształtujących trajektorie rozwoju miast prowadzi do dwóch wniosków. Po pierwsze fenomen kurczenia się miast posiada charakter globalny (por. Oswalt 2005b; Martinez Fernandez i in. 2012a; Schalppa, Neil 2013; Xie
34 Shrinking Cities International Research Network (SCIRN).
i in. 2016), miastami szczególnie eksponowanymi na to zjawisko są ośrodki przemysłowe. Po drugie, studia przypadku pokazują, że pomimo uniwersalności występowania kurczenia się miast na świecie, przebiega ono w inny sposób w poszczególnych ośrodkach (por. Krzysztofik, Runge 2010; Couch, Cocks 2011; Nadolu i in.
2011; Bini, Cortese 2011; Mykhnenko i in. 2012; Spreafico, Stefanescu 2016). Podsumowaniem tego wątku może być cytat za A. Haase, która wraz z zespołem zaznacza, że “nie ma jednego modelu ani archetypu miasta kurczącego się. Cechy kurczenia się miast przeplatają się z uwarunkowaniami społecznymi, kulturowymi, politycznymi i gospodarczymi oraz historią danego kraju lub regionu.
Co więcej, kurczenie się reprezentuje tylko jeden kierunek dynamiki urbanizacji, zwykle zastępuje ono poprzednie fazy wzrostu i może być zastąpione przez nowy wzrost” (Haase i in. 2017: 95-96). Poddaje to pod wątpliwość tezę stawianą przez H. Häußermann-a i W. Siebel-a (1987, 1988) o nieodwracalności upadku miasta.
“Urban decline” charakteryzuje miasto w kryzysie i wskazywany jest jako okres przejściowy w rozwoju miasta.
W odniesieniu do miast „Rdzawego Pasa” trwa on nieprzerwanie od połowy XX wieku, kryzys ten ma charakter permanentny i nieodwracalny. Detroit i St. Louis straciły blisko
⅔ mieszkańców, Cleveland i Buffalo ponad ½ a Rochester i Cincinnati
⅓ na przestrzeni ostatnich 70 lat (US Census Bureau 2012), a przemiany tych miast mają charakter kryzysu strukturalnego (Florida 1995; Rappaport 2003; Hartley 2013; Weaver i in. 2017;
Hartt 2018). Równie niejednoznaczną odpowiedź na temat charakteru i dynamiki przemian dostarczają doświadczenia Niemieckie, zarówno w Zagłębiu Ruhry jak i landach wschodnich. Niektórym z miast udało się odwrócić proces kurczenia, sztandarowym przykładem jest Lipsk (Rink i in. 2011; Rink i in. 2012a). Zaznacza się tutaj pewien dysonans poznawczy miedzy miastami amerykańskimi „Rdzawego Pasa”
i miastami nowych landów wschodnich Niemiec. Ośrodki przemysłowe północnych Stanów Zjednoczonych pozostają pogrążone w kryzysie od
połowy XX wieku, natomiast wspomniane miasta Niemieckie wkroczyły w fazę “remisji” lub ponownego “rozwoju” po okresie kurczenia się przełomu wieku XX i XXI. Zatem istnieją przesłanki do tego, aby wskazać niektóre z miast USA jako te, kurczące się zgodnie z terminologią niemiecką. Odnośnie niektórych miast niemieckich landów wschodnich właściwsze będzie określenie “urban decline”, jednak tłumaczone jako “regres” a nie “upadek”. Upadek sugerowałby nieodwracalność i destrukcję, a w konsekwencji zanik miasta jako struktury społecznej, przestrzennej i ekonomicznej. Jeśli rozpatrujemy proces urbanizacji jako swoiste kontinuum, to zarówno
“kurczenie się miast” jak i “regres” (urban decline) będą okresami
“przejściowymi” o różnym okresie trwania, dotykającymi różnych sfer rozwoju miasta, które prowadzą do utraty mieszkańców (depopulacji).
Paralelą procesu urbanizacji, który posiada charakter kontinuum jest linearny proces kurczenia się miast, określany za H. Häußermann-em i H. Siebelem (1988), jako „erozja miasta”.
Kurczenie się miast wychodzi poza linearność dotychczas badanych procesów przemian, takich jak deindustrializacja (Martinez Fernandez i in. 2012a) czy też nagła zmiana paradygmatu produkcyjnego z fordyzmu do post-fordyzmu w krajach postsocjalistycznych (Bontje 2004). Cechą charakterystyczna kurczenia się miast w ujęciu procesowym jest jego „rozlewanie się”, zarówno przestrzenne35 jak i funkcjonalne, dotykające każdej ze sfer rozwoju miasta. Wymusza w ten sposób zmianę myślenia na temat rozwoju, który nie będzie koniecznie oznaczać dla niego rozwoju rozumianego jako wzrostu. Kurczenie jako proces to nie tylko moment
“implozji”, a długotrwałe następstwa napędzające dalsze kurczenie się i procesy wtórne36.
35 Zob. rozlewanie miast kurczących się (shrinkage sprawl), s. 107.
36 Zob. Ryc. 6/ Schemat koncepcyjny procesu kurczenia się miast (oddziaływanie zjawiska na miasto), s. 63.