Cele i misja szkoły oraz oczekiwania i aspiracje

Cele szkoły określają Konstytucja RP oraz odpowiednie ustawy. Z perspektywy regulacji prawnych, szkoła realizuje cele i zadania w ramach trzech funkcji podstawowych: dydaktycznej, wychowaw-czej i opiekuńwychowaw-czej. Ponadto, w preambule ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. RP nr 95 poz. 425. z późn. zm.) istnieje zapis ogólny, mówiący o tym, że „szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obo-wiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, spra-wiedliwości i wolności”. Dalej w tym samym dokumencie zapewniono uczniom możliwość pod-trzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury oraz podtrzymywanie kultury i tradycji regionalnej. Poza tym szkoły, w myśl tej ustawy, są obowiązane do prowadzenia zajęć wychowania fizycznego. Jak mają się te ustawowe zapisy do wizji szkoły deklarowanej w  badaniach przez dyrektorów placówek? Czy oczekiwania i wyobrażenia dyrektorów pokrywają się z oczekiwaniami przedsta-wicieli dwóch pozostałych, lecz nie mniej kluczowych grup badanych: nauczycieli i rodziców? Ry-sunek 35. w sposób zbiorczy ukazuje ich preferencje w tym zakresie. Respondenci we wszystkich 3 grupach mogli wskazać nie więcej niż 4 odpowiedzi spośród kilkunastu zaproponowanych. Ich odpowiedzi, spójne w wyznaczaniu priorytetów, nieznacznie różniły się w pozostałych kwestiach. Zdaniem dyrektorów, do najważniejszych cech definiujących „dobrą placówkę” należą kolejno: odpowiednia kadra, satysfakcjonujące wyposażenie, atrakcyjna oferta zajęć dodatkowych, dobra opinii o placówce oraz wyniki uzyskiwane przez uczniów. Wizję dyrektorów, w większości przy-padków, podzielają badani nauczyciele, choć w mniejszym stopniu ważna jest dla nich dobra opinia o placówce i dobre wyniki uczniów. Nieco częściej niż dyrektorzy nauczyciele wskazywali na cechy takie jak: dobre zaplecze sportowo-rekreacyjne, dobre warunki lokalowe (co ma wpływ na warunki ich pracy) oraz godziny pracy świetlicy dopasowane do potrzeb rodziców.

Bardzo podobne potrzeby zgłaszali rodzice, jednak dwie cechy „dobrej placówki”, tj. dogodna lokalizacja oraz metody wychowawcze odpowiadające rodzicom, pojawiają się w ich odpowie-dziach dwukrotnie częściej, niż w pozostałych dwóch grupach badanych.

Oczekiwania wobec szkoły/przedszkola zmieniają się wraz z etapami edukacji. Zarówno dyrekto-rzy przedszkoli, jak i rodzice dzieci w wieku przedszkolnym znacznie mniejszą wagę pdyrekto-rzywiązują do wyników uzyskiwanych przez dzieci (odpowiednio 9 i 22 procent, por. Rysunek 35). W póź-niejszych etapach edukacji czynnik ten jest ważny dla wszystkich grup. Podobnie dobra opinia o placówce istotna jest zwłaszcza na etapie szkolnictwa ponadgimnazjalnego (deklaruje tak 86% dyrektorów liceów i szkół zawodowych). Dogodny dojazd do placówki ważny jest zwłaszcza dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym (70% wskazań).

Warto zwrócić uwagę, że dla wszystkich trzech grup badanych najważniejszą cechą dobrej pla-cówki edukacyjnej jest dobra kadra pedagogiczna. Zatem można powiedzieć, że zarówno rektorzy, nauczyciele jak i rodzice, wizję dobrej szkoły budują koncentrując się na jej funkcji dy-daktycznej – istotne są także efekty edukacyjne, postrzegane przez pryzmat wyników uczniów w nauce oraz aspekty materialne, składające się na warunki, w jakich funkcja ta jest realizowana (dobre wyposażenie, dobre warunki lokalowe).

Rysunek 35. Poziom istotności poszczególnych cech „dobrej placówki” w opinii nauczycieli, dyrektorów i rodziców

Źródło: Badanie placówek edukacyjnych, kwestionariusz dyrektora (N=58), kwestionariusz nauczyciela (N=340), badanie gospodarstw domowych, kwestionariusz dorosłej ludności (N=551).

Zanim przejdziemy do odpowiedzi na pytanie, na ile ta wizja przekłada się na faktycznie stawiane szkołom i przedszkolom cele, warto sprawdzić, jakie podmioty mają wpływ na określanie tych celów. 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 0% 10% 7% 3% 2% 7% 16% 13% 10% ^30% 30% 58% 60% 41% 69% 67% 66% 44% 48% 57% 35% 17% 19% 41% 46% 48% 35% 55% 33% 55% 9% 22% 28% 28% 3% Niewysokie opłaty związane z placówką Opieka świetlicy pasująca do godzin odpowiadających rodzicom Dobre zaplecze sportowo-rekreacyjne Dobre wyposażenie Dobre warunki lokalowe W placówce powinni

pracować dobrzy nauczyciele Uczniowie placówki powinni uzyskiwać dobre wyniki w nauce Metody wychowawcze, które nam odpowiadają

Atrakcyjne zajęcia dodatkowe Dobra opinia Dogodna lokalizacja Nauczyciele Rodzice Dyrektorzy

Zdaniem niektórych dyrektorów, czynnikami, które wpływają na sposób definiowania celów i sposoby ich realizacji, mogą być oczekiwania podmiotów zewnętrznych:

organu prowadzącego, rodziców,

uczniów,

przedstawicieli społeczności lokalnych.

W kilku badanych przedszkolach i szkołach podstawowych dyrektorzy definiując misję i cele swo-ich placówek, brali pod uwagę oczekiwania rodziców – na swo-ich prośbę urozmaicili ofertę dydak-tyczną o konkretne zajęcia (np. kulturalne, językowe). Niektórzy badani wspominali też o braniu pod uwagę opinii uczniów (częściej przedstawiciele szkół niepublicznych) lub przedstawicieli lo-kalnej społeczności. Opisane przykłady mogą wskazywać na występowanie pozytywnego trendu – prawdopodobnie szkoła zaczyna otwierać się na potrzeby swoich wychowanków i otoczenia. Odnośnie oczekiwań władz samorządowych, zdaniem większości badanych, miarą sukcesu pla-cówek edukacyjnych są przede wszystkim wyniki uczniów na egzaminach zewnętrznych oraz prawidłowe rozliczenie środków przekazanych przez organ prowadzący. Spełnienie drugiego z warunków nie sprawia dyrektorom problemu, czują się także pozytywnie oceniani z tego tytułu. Pierwszy, rozumiany jako uzyskanie jak najwyższej zdawalności na egzaminach zewnętrznych, zajmuje stosunkowo daleką pozycję na liście wskazywanych przez nich priorytetów, jest bowiem wymieniany dopiero na szóstym miejscu. Wśród pierwszych trzech znalazły się: zapewnienie ucz-niom bezpieczeństwa, rozwijanie ich zainteresowań i zdolności oraz kształtowanie nawyków od-powiedzialności i samodzielności w codziennym życiu. Jednak rozpatrywanie częstości wskazań w odniesieniu do poziomu kształcenia pozwala zauważyć, że waga, jaką przywiązują poszczegól-ni dyrektorzy do realizowanych celów, zmieposzczegól-nia się wraz z wiekiem ich podopiecznych. Widać to wyraźnie na przykładzie bezpieczeństwa i wyników uczniów – wraz z kolejnymi etapami kształ-cenia dyrektorzy coraz mniej martwią się o bezpieczeństwo i coraz większą wagę przywiązują do wyników uczniów.

Poniższy rysunek prezentuje najczęściej wskazywane przez respondentów uogólnione odpo-wiedzi.

Rysunek 36. Najważniejsze cele stawiane szkołom i przedszkolom przez dyrektorów

Źródło: Badanie placówek edukacyjnych, kwestionariusz dyrektora N=58.

Troska o bezpieczeństwo uczniów na terenie szkoły z jednej strony może wynikać z przekonania, że poczucie bezpieczeństwa stanowi oczywisty i konieczny warunek rozwoju uczniów, z drugiej zaś odzwierciedlać obawy rodziców, komunikowane dyrekcji i nauczycielom (przypuszczenie to wydaje się uprawnione po uwzględnieniu w analizie opisywanego już odsetka wskazań respon-dentów w podziale na typ placówki).

Zdecydowana większość dyrektorów szkół i  przedszkoli powiatu sępoleńskiego zapewnia, że w budżecie ich placówek znajdują się środki, przy pomocy których można o to bezpieczeństwo zadbać, a przypadki występowania przemocy w ich placówkach są rzadkie. Nauczyciele oceniają sytuację nieco mniej optymistycznie niż dyrektorzy. Prawdopodobnie nie bez znaczenia jest czę-stotliwość, z jaką obydwie grupy badanych mają bezpośrednio do czynienia z uczniami – nauczy-ciele z racji pełnionych obowiązków znają ich lepiej, częściej też pełnią rolę pierwszego kontaktu w trudnych sytuacjach, niż dyrektorzy, którzy zazwyczaj kontaktują się z uczniami w sytuacjach wymagających ich interwencji. Z przedstawionego poniżej (Rysunek 37.) wynika, że choć nasile-nie problemów wpływających na poziom bezpieczeństwa jest różne na poszczególnych etapach edukacji, różnica dotyczy raczej ich charakteru, niż braku: przypadki nękania, wymuszeń i bójek częściej zauważali w swoich szkołach badani nauczyciele szkół gimnazjalnych, a problem używek (papierosów i narkotyków) na terenie szkoły był mocniej widoczny w szkołach ponadgimnazjal-nych. Pod tym względem, sytuacja w powiecie nie odbiega istotnie od innych badanych powia-tów, w których zapewnia się stosunkowo wysoki poziom bezpieczeństwa.

40 50 30 20 10 0 45 31 27 26 25 22

Zapewnienie uczniom maksymalnego bezpieczeństwa na terenie szkoły Rozwijanie zainteresowań i zdolności

wszystkich uczniów Kształtowanie wśród uczniów

nawyków odpowiedzialności i samodzielności w codziennym życiu Jak najlepsze przygotowanie do nauki

na kolejnych etapach edukacji Wspieranie uczniów z trudnościami w nauce / szczególnymi potrzebami edukacyjnymi Uzyskanie jak najwyższej zdawalności

Zdaniem niespełna połowy badanych nauczycieli, w ich szkołach w ogóle nie istnieje problem kra-dzieży a ponad 70% (w szkołach ponadgimnazjalnych 82%) nie spotkało się z przypadkami wy-muszeń. Zdaniem młodzieży nasilenie tych zjawisk jest mniejsze, z wymuszeniami nie spotkało się ponad 80% uczniów zarówno w gimnazjach jak i w szkołach ponadgimnazjalnych. Kradzieże nie zdarzają się w ogóle zdaniem 3/4 gimnazjalistów i 2/3 uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Inne for-my przemocy, tj. nękanie uczniów słabszych lub młodszych oraz bójki i dotkliwe pobicia występują częściej – raz w miesiącu lub rzadziej obserwuje je ponad 70% nauczycieli gimnazjów i 60% nauczy-cieli ze szkół ponadgimnazjalnych. Uczniowie również częściej przyznają, że spotkali się z przemocą fizyczną – co czwarty uczeń kilka razy w semestrze lub częściej. Agresywne zachowania uczniów wobec nauczycieli zdarzają się równie często w obydwu typach szkół – problem zauważa ponad 60% badanych nauczycieli. Podobnie jest ze zjawiskiem agresji nauczycieli wobec uczniów – skala problemu w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych jest podobna, jednak, przynajmniej na po-ziomie deklaracji, występuje on znacznie rzadziej (ani razu nie zetknęło się z nim 90% nauczycieli). Odpowiedzi uczniów potwierdzają, że znacznie częściej w szkołach dochodzi do agresji ucznia skie-rowanej do nauczyciela (43% przynajmniej raz w roku szkolnym), niż w odwrotnym kierunku (22%). Dużo poważniejszy, z racji częstotliwości występowania, wydaje się problem używek – 11% na-uczycieli z gimnazjów i 56% nana-uczycieli ze szkół ponadgimnazjalnych zauważa uczniów palących na terenie szkoły co najmniej kilka razy w miesiącu. Dużo niższy odsetek nauczycieli dostrzega w swoich szkołach problem używania narkotyków – zdaniem 90% respondentów, w ich szkołach problem ten nie istnieje. Należy jednak podkreślić, że pytanie sformułowano bardzo wąsko, spro-wadzając problem do spożywania przez uczniów substancji niebezpiecznych na terenie szkoły, pomijając zapewne dużo bardziej powszechne zjawiska handlu narkotykami oraz spożywania alkoholu i narkotyków poza terenem szkoły. Uczniowie potwierdzają ocenę nauczycieli, zdecy-dowanie najczęściej spotykają się oni z paleniem papierosów na terenie szkoły – kilka razy w ty-godniu niemal co trzeci gimnazjalista i prawie dwie trzecie uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Znacznie rzadziej zdarza się picie alkoholu na terenie szkoły oraz zażywanie narkotyków (odpo-wiednio 70% i 83% nie spotkało się z takimi sytuacjami ani razu). Wszystkie zjawiska związane z używkami są zdaniem uczniów częstsze w szkołach ponadgimnazjalnych.

Rysunek 37. Częstotliwość występowania niebezpiecznych zachowań zdaniem nauczycieli gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych

Źródło: Badanie nauczycieli, kwestionariusz nauczyciela, N=340.

Przyjrzyjmy się teraz, jak zdaniem badanych realizowane są pozostałe cele stawiane przedszko-lom i szkołom z powiatu przez kierujące nimi osoby.

nĘKAniE uCZniÓW SŁABSZyCH

LuB mŁODSZyCH PRZEZ innyCH uCZniÓW gimnazjum

ponadgimnazjalne

BÓjKi, DOTKLiWE POBiCiA gimnazjum

ponadgimnazjalne

AGRESyWnE ZACHOWAniA uCZniÓW WOBEC nAuCZyCiELi

gimnazjum ponadgimnazjalne

AGRESyWnE ZACHOWAniA nAuCZyCiELi WOBEC uCZniÓW

gimnazjum ponadgimnazjalne

Raz w miesiącu lub rzadziej Ani razu – takie sytuacje się nie zdarzały

Co najmniej kilka razy w miesiącu

Nauczyciele szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych

Używki PAPiEROSy gimnazjum ponadgimnazjalne nARKOTyKi gimnazjum ponadgimnazjalne 48% 52% 35% 54% 89% 70% 30% 44% 56% 21% 43% 36% 86% 14% 82% 18% Kradzieże KRADZiEżE gimnazjum ponadgimnazjalne WymuSZEniA gimnazjum ponadgimnazjalne 26% 73% 38% 53% 38% 62% 91% 40% 60% 38% 51% 58% 42% 90% 11% 11% 9% 10% 11% 1% 9% Agresja

Zdaniem niemal połowy dyrektorów, kierowane przez nich placówki w wystarczającym stopniu realizują swoje zadania, ponieważ zapewniają uczniom:

odpowiednią ilość zajęć wyrównawczych,

odpowiednią ilość zajęć rozwijających szczególne, indywidualne predyspozycje wszystkich dzieci,

odpowiednią ilość zajęć rozwijających talenty dzieci szczególnie uzdolnionych,

możliwość odbywania większej liczby godzin zajęć niż wynika to z podstaw programowych, ponadprogramową ofertę zajęć ruchowych i sportowych,

ponadprogramową ofertę zajęć artystycznych,

odpowiednią pomoc psychologiczną kierowaną do dzieci i ich rodzin.

Jedyną ważną potrzebą, która zdaniem badanych dyrektorów nie jest w wystarczającym stopniu realizowana przez ich placówki, jest wsparcie materialne dla uczniów. Większości badanych dyrek-torów przyznawane środki finansowe wystarczają na realizację programów nauczania. Pozostałe aspekty funkcjonowania szkół i przedszkoli wymagają ich zdaniem dofinansowania.

Większość nauczycieli wyraża pozytywną opinię na temat szkół, w których pracuje. Uważają, że ich placówki cieszą się dobrą opinią, pracują w nich dobrzy nauczyciele a stosowane me-tody wychowawcze oraz godziny pracy świetlicy odpowiadają rodzicom i  opiekunom. Zdaniem nauczycieli oferta zajęć dodatkowych w ich placówkach jest wystarczająca i atrakcyjna dla uczniów (dotyczy to zarówno ponadprogramowej oferty zajęć ruchowych, sportowych, arty-stycznych, jak i wyrównawczych), a pobierane opłaty (np. czesne, opłaty wpłacane do placówki, komitet rodzicielski) są niewygórowane. Jednocześnie co piąty badany uważa, że jego uczniowie nie osiągają dobrych wyników w nauce. Najczęściej wątpliwości w tym zakresie wyrażają nauczy-ciele ze szkół zawodowych.

Rysunek 38. Ocena zaspokojenia przez szkołę poszczególnych potrzeb w opinii nauczycieli

Źródło: Badanie nauczycieli, kwestionariusz nauczyciela, N=340.

Badani rodzice, w większości przypadków, również pozytywnie oceniają szkoły i przedszkola, do których uczęszczają ich dzieci – czują się dobrze poinformowani o ich wynikach i działaniach, zadowoleni z zatrudnionych nauczycieli (poziomu ich kompetencji i podejścia do uczniów), wy-posażenia, warunków lokalowych oraz lokalizacji szkół.

Według nauczycieli pracujących w szkołach powiatu sępoleńskiego często zdarza się, że dzieci nie posiadają pełnego, potrzebnego na lekcję wyposażenia. Odsetek takich uczniów zdecydo-wanie rośnie wraz z kolejnymi etapami edukacji. Niespełna połowa nauczycieli uczących w szko-łach podstawowych nie zauważa różnic, podczas gdy w szkow szko-łach ponadgimnazjalnych jedynie co czwarty nauczyciel. Bardzo wyraźne są też zdaniem nauczycieli różnice w dbałości opiekunów/

Raczej tak Zdecydowanie nie Raczej nie Zdecydowanie tak 100% 80% 60% 40% 0% 20% 7% 7% 13% 28% 5% 5% 14% 12% 24% 47% 46% 50% 53% 52% 40% 51% 57% 52% 40% 39% 31% 16% 32% 41% 28% 21% 21% 7% 7% 6% 4% 10% 14% 6% 10% 4%

Odpowiednia ilość zajęć rozwijających talenty dzieci szczególnie uzdolnionych Odpowiednia ilość zajęć rozwijających

szczególne, indywidualne predyspozycje wszystkich dzieci Ponadprogramowa oferta zajęć artystycznych Ponadprogramowa oferta zajęć ruchowych, sportowych Wsparcie materialne dla uczniów

Odpowiednia pomoc psychologiczna dla rodziny

Odpowiednia pomoc psychologiczna dla dzieci Możliwość odbywania większej liczby godzin zajęć niż wynika to z ramowego planu nauczania

Odpowiednia ilość zajęć wyrównawczych

rodziców o rozwój dzieci. Niezależnie od typu szkoły, mniej więcej połowa nauczycieli oceniała różnice jako duże, a kolejne 30% jako niezbyt duże.

Z wypowiedzi nauczycieli wynika, że jedną z najważniejszych potrzeb dzieci jest pomoc psycho-logiczna dla rodziny dziecka bądź samego dziecka (odpowiednio 41 i 30%) oraz pomoc material-na. Nauczyciele widzą też potrzebę zapewniania dzieciom możliwości rozwoju indywidualnych predyspozycji, ich talentów i uzdolnień (38 i 25%).

Rysunek 39. Najważniejsze potrzeby dzieci według nauczycieli

Źródło: Badanie placówek edukacyjnych, kwestionariusz nauczyciela N=340.

Nauczyciele zapytani, jakie działania należy podjąć, aby praca placówek oświatowych była jak naj-bardziej korzystna dla dzieci/młodzieży, wskazują (podobnie jak oceniając najważniejsze cechy dobrej placówki) na wyposażenie: lepiej wyposażyć szkoły (31%), poprawić wyposażenie pracow-ni przedmiotowych (22%) oraz na zajęcia dodatkowe wyrównawcze i dla najbardziej zdolnych (po 18%). 60% 40% 20% 0% 41% 39% 38% 37% 30% 25% Pomoc psychologiczna dla całej rodziny Wsparcie materialne Zajęcia rozwijające szczególne,

indywidualne predyspozycje Więcej zajęć wyrównawczych

w szkole Pomoc psychologiczna dla dziecka Zajęcia rozwijające talenty dzieci szczególnie uzdolnionych

nych. Ogółem, szkołom udaje się realizować większość zadań w wystarczającym zakresie, choć pewne zastrzeżenia można mieć do indywidualnego traktowania uczniów – diagnozowania ich predyspozycji, rozwijania talentów, udzielania odpowiedniego wsparcia, w tym psychologiczne-go i materialnepsychologiczne-go.