Celną tezę wyprowadza się ze znaków rodowych czy też z godła przystosowanego na potrzeby tezy. Na przykład w odniesieniu do królewskiego godła:

Księżyc przemieniony w Słońce²¹⁵. Tak w odwołaniu do Łodzi Czarnieckich i imienia Stefana: [111] Argo uwieńczona²¹⁶. W ten sposób w odwołaniu do rodowych Wież: Faros lechicka²¹⁷. W ten sposób o bł. Alojzym: Orzeł w słońcu²¹⁸. Podobnie także w oparciu o godła królestwa, prowincji czy miasta.

Przez wzgląd na polską²¹⁹ młodzież podaję tu godła województw i niektórych miast polskich, mianowicie te, które zawierają jakiś akumen.

Polskie godła

1.1.6.1. Godłem Polski jest biały orzeł w złotej koronie na czerwonym polu. Zarówno sam ptak zapowiada coś wzniosłego, jak i jego barwa jest dobrą wróżbą; a jeśli pole

211 Tj. Luigi Gonzagi SI; biała lilia, symbolizując niewinność, jest atrybutem tego świętego, zmarłego w młodym wieku, a urodzonym w kastylijskiej siedzibie (Castiglione delle Stiviere) swego ojca, księcia Ferdynanda Gonzagi; źródło: J. Kwiatkiewicz SI: Panegyris XII. Eques Liliatus… W: Sol Marianus…, s. 307–312.

212 Por. kom. do Kwi. Phoe.108, 201. Źródło: J. Kwiatkiewicz: Panegyris VI. Phoenix Occidentis… W: Sol Marianus…, s. 235.

213 Św. Katarzyna Aleksandryjska miała ponieść męczeńską śmierć na kole, od której tymczasem została cudownie wybawiona; Św. Klemens, następca św. Piotra, został utopiony w morzu z kotwicą przywiązaną do szyi, zob. P. Skarga: Żywoty świętych…, T. 4, s. 313, 323; św. Wojciech, gdy wyprawił się do Prus, został przez jednego z mieszkańców uderzony wiosłem w czasie odmawiania brewiarza – P. Skarga: Żywoty świętych… T. 2, s. 153.

214 W oryg. „augurium”, tj. wróżba na podstawie zachowań ptaków; po męczeńskiej śmierci św. Wincentego, Hiszpanina, przy jego ciele miał stróżować kruk, nie pozwalając, by rozszarpały je ptaki i dzikie zwierzęta – P. Skarga: Żywoty świętych…, T. 1, s. 155.

215 Chodzi tu zapewne o herb Michała Korybuta Wiśniowieckiego, w którym na czerwonym polu znajdował się odwrócony złoty księżyc z gwiazdą poniżej i krzyżem w górnej części. Przemiana Księżyca (tj. księcia) w Słońce (króla) ma wymiar symboliczny.

216 Źródło: Argo Coronata […] Illustrissimo Domino Staphano in Czarnca Czarniecki […] a deditissimo Suae Celsitudini Karnkoviano Societatis Iesu Collegio dedicata. Calisii 1651. Imię Στέυανος oznacza m.in. „wieniec”, „koronę”.

217 Nie chodzi tu zapewne o zbiór panegiryków (dla Władysława IV) pod nieco innym tytułem: Pharus Sarmatica z 1633 r. – w herbie Wazów nie było Wież.

218 W herbie Gonzagów znajdowały się cztery orły, por. A. Maineri: Vita di S. Luigi Gonzaga della Compagnia di Gesù… Venetiis 1756, s. 163.

219 W wydaniu praskim z 1690 dodatek z godłami jest usunięty, choć pozostawiony w kolońskich.

164

się czerwieni, to przystało ono ludowi zrodzonemu do wojen i triumfów: przecież także dzikie orły nie płodzą tchórzy.

1.1.6.2. Województwo Krakowskie ma na chorągwi białego orła w złotej koronie na czerwonym polu; na rozpostartych skrzydłach złoty sznur. Skoro orzeł góruje na niebiosach, czemu nie góruje także w królestwach? – W owych królestwach bowiem ozdób szlacheckich szuka się postępując według złotej miary²²⁰.

1.1.6.3. Godłem miasta Krakowa są trzy wieże z jedną bramą, a na niej orzeł. Jeśli gdzie indziej orły spuszczają gromy na wieże²²¹ – to tu w obronie wież; tu nawet brama jest triumfalna.

1.1.6.4. Województwo Sandomierskie ma tarczę, na której z jednej strony są trzy pola czerwone i trzy białe. Z drugiej strony pole lazurowe z trzema rzędami gwiazd. Godło to na równi zbroi i zdobi²²², a raczej jest pewnym modelem świata, [112] skoro ziemię z gwiazdami przymierzem świetnym łączy.

1.1.6.5. Godłem Sandomierza jest król na tronie i orzeł. W ten sposób i ziemskiego Jowisza jego –

[…] ptak nie opuszcza²²³. Król gdzie indziej gościem, – tutaj jest stałym mieszkańcem.

1.1.6.6. Województwo Lubelskie ma jelenia na czerwonym polu; na karku złota korona. Jest bitny, będąc raczej lwem; –

[…] twój jeleń bowiem pragnie krwi; wszakże

– lękliwi wieńca nigdy nie zdobyli.

1.1.6.7. Godłem Lublina jest kozioł. Skoro jest znakiem niebieskiego Zodiaku, czemuż by i nie znakiem miast, jako nieustanna ofiara składana niebu?

1.1.6.8. Województwo Poznańskie ma białego orła bez korony na czerwonym polu.

W ten sposób, bez złoconego brzemienia, – […] wyżej ten ptak ulatuje.

1.1.6.9. Poznań ma trzy wieże, na bramie dwa klucze ułożone na krzyż. Przystoi klejnot miast trzymać pod dwoma kluczami.

1.1.6.10. Godłem województwa Kaliskiego jest głowa żubra za złotą koroną między rogami i kółkiem przechodzącym przez nozdrza. Pole na podobieństwo planszy go gry: białe

220 Gra słów w oarciu o polisemię: „ad amusim auream”; amusis = sznur ciesielski służący do wyznaczania prostej.

221 Por. Kom. do Kwi. Phoe. 85.

222 W oryg. similiter cadens: „armat et ornat”.

223 Por. kom. do Kwi. Phoe. 85.

165

i czerwone. Oto jak stół do gry święci triumfy; a podczas triumfu nie brak koronowanych ofiar²²⁴.

1.1.6.11. Godłem Kalisza jest czarna brama na murze i dwie wieże, pomiędzy którymi trębacz dmie w róg. Także i twemu miastu nie brak rogu obfitości, a trąba ta wzdłuż i wszerz głosi jego imię.

[113] 1.1.6.12. Województwo Sieradzkie ma pół–lwa w kolorze czerwonym i pół–orła barwy czarnej w złotej koronie na żółtym polu. Jakkolwiek w połówkach, virtus tu nienaruszona i godna wieńców.

1.1.6.13. Sieradz ma trzy wieże z bramą, na środkowej wieży orzeł. Tak też najlepszą ochronę wieżom i miastom zapewnia wysoko postawione potomstwo.

1.1.6.14. Godłem Ziemi Wieluńskiej jest baranek z chorągwią i kielichem na czerwonym polu. Pod tym znakiem zwyciężaj; baranek tu dzielniejszy niż gdzie indziej lew.

1.1.6.15. Województwo Łęczyckie ma pół–lwa barwy czerwonej na białym polu i pół–

orła barwy białej na czarnym polu, w złotej koronie. Jeśli połówka w ten sposób króluje, to co dopiero cały?

1.1.6.16. Województwo Płockie ma czarnego orła na czerwonym polu, z literą P na piersi. Barwa ta, dana orłu z natury, cieszy, a żebyś nie sądził, że jest niewłaściwa dla polskiego orła, Polska dodała mu literę i rości sobie doń prawo.

1.1.6.17. Województwo Rawskie ma czarnego orła na czerwonym polu, z literą R na piersi. Niechaj wróg lęka się nie tylko rzymskich²²⁵, ale i rawskich orłów.

1.1.6.18. Ziemia Dobrzyńska ma ludzką rogatą głowę z siwą brodą na czerwonym polu. Nad nią i poniżej jest korona. Głowa ta ukazuje Mojżeszowe cuda²²⁶, a przy tym nie siano ma przy rogu²²⁷ lecz złoto. Mógłbyś przy tym uznać, że broda tożsama jest z wieńcem²²⁸.

224 Do tradycji rzymskiej należało, by w triumfalnym pochodzie szły przystrojone wieńcami woły, które wódz odbywający triumf wódz składał w ofierze (por. I. Rosinus: Romanarum antiquitatum…, s. 478).

225 Znakami rzymskich legionów były m.in. orły, tj. podobizny orłów przymocowane do tępo zakończonej włóczni; jako jedyne (kiedy znaki legionów były liczniejsze; od czasów drugiego konsulatu Gajusza Mariusza zredukowano je, pozostawiając wyłącznie orły) noszone były w szyku bojowym przez żołnierzy wyznaczonych do tej funkcji (aquilifer) (por. I. Rosinus: Romanarum antiquitatum…, s. 445).

226 Zarówno w Wulgacie, jak i w przekładzie Jakuba Wujka (korzystam z wyd.: Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu, według łacińskiego przekładu […] przez Jakuba Wujka SI […] wydane w Krakowie 1699, teraz cum licentia ordinarii przedrukowane. Lwów 1840; wszyskie dalsze odwołania za tą edycją) w opisie oblicza Mojżesza zstępującego z góry Synaj przyjęto tłumaczenie „rogata” („cornuta esset facies sua” – II Moj. 34, 29); obecnie tłumaczy się: „promieniejąca”.

227 Odwołanie do przysłowia („saenum habet in cornu” = „ma siano przy rogu”, inaczej „jest groźny”), użytego m.in. przez Horacego (Hor. S. 1. 4. 34); agresywnym bykom przywiązywano, dla ostrzeżenia przechodzących, słomiane wiechcie do rogów – por. D. Erasmus Roterodamus, P. Manutius: Adagia quaequmque…, s. 92.

228 W oryginale similiter cadens: „pogonatus” i „coronatus”.

166

1.1.6.19. Godłem księstwa Litewskiego i Wilna jest opancerzony jeździec, który –

[114] […] przemierza Olimpy sławy

– i nie dozwala zbyt daleko ulatywać towarzyszącym sobie królewskim orłom, ale ściga je i dogania²²⁹ postępując lotnym krokiem rywala.

1.1.6.20. Województwo Smoleńskie ma czerwoną chorągiew, na której jest złota laska na szarym polu. Pod tym znakiem służy Fortuna i powietrzny żywioł.

1.1.6.21. Godłem Smoleńska jest uzbrojony jeździec. Dalejże, jeźdźcze, żwawo, chwytaj za broń i strąć jarzmo moskiewskiego wołu²³⁰.

1.1.6.22. Godłem województwa Nowogrodzkiego jest czarny anioł na czerwonym polu. Z drugiej strony chorągwi uzbrojony jeździec. Tutaj wszystko bezpieczne, skoro i oręż pod ręką, i niebo służy orężem; a malunek niechaj nie przeraża, chyba że wroga, któremu anioł ten zapowiada ciemności i noc.

1.1.6.23. Województwo Brzeskie ma uzbrojonego jeźdźca w lazurowym płaszczu na czerwonym polu. W polu żyjący Sarmaci dobrze w polu bój wiodą²³¹ – Sarbiewski.

1.1.6.24. Godłem Brześcia jest napięty łuk z nałożoną strzałą; zawsze on trafi,

[…] kiedy łuk zagrozi.

1.1.6.25. Województwo Ruskie ma żółtego lwa w złotej koronie na lazurowym polu.

Tego ani nie przeraziłby zbrojny w maczugę Herkules, ani nie wstyd byłoby przyjąć go do Zodiaku. Nawet złoto nie przytłacza cnoty, którą wieńczy: jest lwem i zawsze pamięta, że jest lwem.

1.1.6.26. Ziemia Halicka ma czarną kawkę [115] w złotej koronie na białym polu:

czarne ma łapy kawka i czarne ma pióra (Owid[iusz])²³², niegdyś równa orłom, królewskim była godłem²³³, toteż i korony nie odmawia.

1.1.6.27. Ziemia chełmińska ma białego niedźwiedzia między trzema zielonymi drzewami na zielonym polu. I lechickiego Akwilonu²³⁴

[…] nie brakuje rodzimej Arktos²³⁵;

Jaśniej świecisz, niedźwiedziu, od niebieskiej Niedźwiedzicy.

229 Gra słów w oparciu o wyr. pokrewne: „sequatur” (‘podążać za nimi’) i „assequatur” (‘doścignąć’).

230 Smoleńsk, odzyskany przez Zygmunta III Wazę w 1611 r., został ponownie utracony na rzecz Rosji w 1654 r.

231 W oryg. glikonej i hemiasklepiadej I (fragment strofy asklepiadejskiej III) – M.K Sarbiewski: Poemata omnia…, lyric. 4. 16. 5–6.

232 W oryg. heksametr daktyliczny – Ovid. Met. 7. 470.

233 Chodzi może o kruka w herbie króla Węgier i Czech, Macieja Korwina.

234 Nazwa wiatru północnego, także jako spetryfikowana metonimia oznaczająca geograficzną Północ, tutaj:

północną krainę Lechitów.

235 Słowo zaczerpnięte z greki, oznaczające niedźwiedzia, a także konstelację Niedźwiedzicy.

167

1.1.6.28. Ziemia Przemyska ma dwugłowego orła w koronie na lazurowym polu.

Czy i tu, gdzie jest cesarski orzeł, znajduje się cesarska siedziba?²³⁶

1.1.6.29. Województwo Bełzkie ma białego gryfa w złotej koronie na czerwonym polu. Gdzie indziej gryf tylko w złocie²³⁷, lecz tu kocha się także w żelazie – to pole z pewnością skłania, ażeby chwycić za oręż.

1.1.6.30. Województwo Podolskie ma słońce w otoczeniu promieni na białym polu.

Tutaj lechicki wschód, tu jest kolebka słońca.

1.1.6.31. Miasto Kamieniec ma św. Jerzego na koniu, pokonującego smoka.

[…] lecz za ciebie biją się przestworza i niebian falanga.

1.1.6.32. Województwo Bracławskie ma biały krzyż na czerwonym polu. Chroni i uświęca ta święta dziesiątka²³⁸. To samo godło ma Wołyń.

1.1.6.33. Prusy mają białego orła na czerwonym polu, ze złotą koroną na grzbiecie;

z prawego skrzydła dobywa się ręka ludzka zbrojna w miecz. I lata, i na wroga spada, a korona nie obawia się upadku.

[116] 1.1.6.34. Województwo Mazowieckie ma białego orła na czerwonym polu.

Ta barwa ptaka dominuje, aby takąż bielą jaśniał lud.

1.1.6.35. Województwo Podlaskie ma białego orła na czerwonym polu, a z drugiej strony zbrojnego jeźdźca. W ten sposób lechicki ptak jest bezpieczniejszy.

1.1.6.36. Żmudź ma czarnego niedźwiedzia z białą obrożą na czerwonym polu.

Pod względem sławy, zaćmiewa ta niedźwiedzica erymanckie²³⁹.

1.1.6.37. Województwo Kijowskie ma niedźwiedzia na czerwonym polu. Z drugiej strony anioł na czerwonym polu. Jeślibyś się, wrogu, nie przeląkł niedźwiedzia, niebieskich bój się gróźb.

1.1.6.38. Gdańsk ma dwa krzyże, jeden nad drugim, nad nimi złota korona. Krzyż zwieńczony diademem. I krzyże mają swą cześć.

236 W oryg. odpowiednio „Caesarum sedes” i „aquila imperialis”; dwugłowy orzeł znajdował się m.in. w herbie Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

237 Gryfy to bajeczne istoty wielkości lwa lub wilka, z głowy, dzioba, skrzydeł i łap przypominające orła, a z tułowia lwa, żyjące w Górach Hyperborejskich (według niektórych podań także w Indiach), gdzie miały zazdrośnie strzec złota ukrytego we wnętrzu ziemi, por. U. Aldrovandi: Ornithologiae… T. 1., 306–307.

238 Rzymska dziesiątka (X), tutaj w znaczeniu: krzyż.

239 W literaturze (zob. Ov. Tr. 1. 4. 1; 1. 11. 15; 3. 4. 47) „Erymancką Niedźwiedzicą” nazywa się Kallisto, zgwałconą przez Jowisza, zamienioną przez Junonę w niedźwiedzicę, a następnie (w okolicy góry Erymant, w Arkadii) przeniesioną na niebo razem z synem, Arkasem, który, nie rozpoznając jej, próbował ją upolować (por. Ov. Met. 2. 409–507). Kallisto i Arkas tworzą konstelacje Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy; tu nazwa przeniesiona także na Arkasa.

168

1.1.7. Celną tezę tworzy się w oparciu o erudycję, czyli albo przez uwydatnienie