O pewnych przydomkach: Na jakie to imiona nie porwała się ambicja śmiertelników? Attyla nazwał się Gniewem Bożym, Tamerlan Biczem, Perykles Gromem,

NADER RZADKO SPOTYKANEGO ATTYCYZMU

4. O pewnych przydomkach: Na jakie to imiona nie porwała się ambicja śmiertelników? Attyla nazwał się Gniewem Bożym, Tamerlan Biczem, Perykles Gromem,

Lukullus Kserksesem w Todze, Flawiusz Wojownikiem, Antygonos Szczęsnym, Nerwa Dobrym, Trajan Najlepszym⁷², itd.

[45] 5. O Klemensie Aleksandryjskim, który powiada: Jeśli ktoś poświęci uwagę Ischomachosowi, zostanie rolnikiem, jeśli Lampisowi – właścicielem statku,

63 Podczas wojny Rzymian z Albańczykami miało dojść do pojedynku między trojaczkami Horacjuszami i Kuracjuszami, reprezentującymi wrogie armie; wynik walki miał rozstrzygnąć o wygranej jednej ze stron.

Ostatecznie zwyciężyli Horacjusze, reprezentujący Rzymian, a ich przeciwnicy polegli – Liv. 1. 24–25.

64 Por. kom. do Kwi. Phoe. 43.

65 O złotym orle, perskim symbolu władzy królewskiej, wspomina m.in. Kurcjusz (Curt. 3. 7) w miejscu poświęconym opisowi wozu Dariusza III Kodomana (panował w latach 336–330 p.n.e.).

66 Bóg Anubis o psiej głowie (albo też syn Ozyrysa odziany w psią skórę) miał dopomóc Izydzie w odnalezieniu ciała Ozyrysa, a także strzec obojga; podczas wyprawy Ozyrysa towarzyszył mu także jego syn odziany w psie skóry por. Diod. 1. 18, 87.

67 Poliksena – córka Priama, po zdobyciu Troi złożona w ofierze na grobie Achillesa – zob. Ovid. Met. 13. 448–

480; Sen. Tro. 1124–1168.

68 Według legendy, po śmierci Lajosa, zabitego przez Edypa, do Beocji, nad którą władzę objął Kreon, przybył sfinks, niszcząc pola Tebańczyków. Oznajmił królowi, że odejdzie, jeśli ktoś rozwiąże jego zagadkę, ale w przypadku porażki czeka go śmierć. Kreon ogłosił, że ochotnikowi, który rozwiąże zagadkę, odda królestwo i swą siostrę, Jokastę, za żonę. Udało się to Edypowi, który w rezultacie zasiadł na tronie tebańskim jako mąż swej matki – zob. Hyg. Fab. 67.

69 Do Eufratu z nieba miało wpaść jajko, które ryby wyniosły na brzeg, a gołąb wysiedział. Wykluła się z niego Wenus, którą nazwano następnie boginią syryjską (nazwy Asyrii i Syrii w piśmiennictwie starożytnym i późniejszym często traktowano synonimicznie – por. H. Decimator, V. Schindler: Secunda pars silvae vocabulorum…, T. 2, k.C_5r.), a rybom i gołębiom także zaczęto oddawać cześć boską – zob. Hyg. Fab. 197.

70 Demostenes odpowiadając na zarzuty Ajschinesa, który na zgromadzeniu ludowym wystąpił przeciwko wnioskowi o przyznanie Demostenesowi złotego wieńca za zasługi dla państwa (proces miał miejsce w 330 r.

p.n.e.), polemizował m.in. z jego zarzutem, iż jakoby jego niepowodzenia miały zaciążyć nad losami państwa.

Swoją argumentację oparł, z jednej strony, na wykazaniu, że losy państwa nie zależą od losu jednostek, z drugiej zaś podkreślał, że w porównaniu z warunkami, w jakich żył Ajschines, dla niego od dzieciństwa los okazał się łaskawy: dzięki swemu pochodzeniu mógł zdobyć wykształcenie w warunkach nie ubliżających godności, a dorósłszy wspomagał przyjaciół i ojczyznę, zob. Dem. De Cor. 256–265.

71 Chodzi o Słupy Herkulesa z dewizą Non plus ultra – godło takie miało nawiązywać do gestu wyrzeczenia się korony przez Karol V Habsburga, władającego wcześniej rozległym imperium – zob. M. Pexenfelder:

Concionator historicus…, s. 247.

72 Przykłady o Attyli (zm. w 453 r., wódz Hunów) Tamerlanie (1336–1405; założyciel dynastii Timurydów, władca imperium sięgającego od Chin po Morze Czarne), Nerwie (30–98; cesarz rzymski od 96 r.) i Trajanie (53–117; cesarz rzymski od 98 r. n.e.) obecne także w innym jezuickim podręczniku wymowy: G. Pelletier SI:

Reginae palatium Eloquentiae.... Lutetiae Parisiorum 1641, s. 493 (pozostałe wydania: Moguntiae 1652, Lugduni 1657; Lutetiae Parisiorum 1663; Coloniae Agrippinae 1709 – A. i A. de Backer: Bibliothèque des écrivains…, T. 2. s. 477–488). Antygonos – jeden z najzdolniejszych wodzów Aleksandra Macedońskiego, który po jego śmierci objął władzę nad Frygią Większą – Just. Epit. 3. 4 i n. Peryklesa do grzmiącego Jowisza porównuje Arystofanes, do czego nawiązuje m.in. Cyceron (Cic. Orat. 9. 29). Według Wellejusza Paterkulusa, satyrycznym przydomkiem „Kserksesem w todze” miał obdarzyć Lukullusa Pompejusz – ganiąc jego zamiłowanie do przesady w przedsięwzięciach budowlanych, takich jak sypanie grobli na morzu albo przekopywanie kanałów, aby wpuścić wodę morską w głąb lądu – zob. Vell. Pat. 2. 33.

104 jeśli Charidemosowi – wodzem, jeśli Krobilusowi – kucharzem, jeśli Perdyksowi – oberżystą, jeśli Archelaosowi – tancerzem, jeśli Chryzypowi – dialektykiem, jeśli Arystotelesowi – filozofem przyrody, jeśli Homerowi – poetą, jeśli Tulliuszowi – mówcą, jeśli zaś Chrystusowi – na obraz Nauczyciela stanie się chodzącym Bogiem wcielonym⁷³. Tyle Klemens.

Co więcej, tak nagromadzone erudycje mogą być niezwykłą ozdobą jednej sentencji:

Nie wszędzie jest wszystko

Cedrami góruje Liban, Krety nie dręczy żaden dziki zwierz, Etiopia nie lęka się piorunów, Galii nie przeraża żadne trzęsienie ziemi. Anglia nie zna wilków, Itaka zajęcy, Pont nie widział osłów, krokodyla ukazuje nam Egipt, a feniksa Asyria; Tyr szczyci się purpurą, Korynt najlepszym klimatem, Piramidami Memfis. Hymettus i Attyka dobywają w obfitości miodu, pachnideł Arabia, szmaragdów Erytrea, lwów i dzików Arkadia, Hyrkania tygrysów, Indie słoni. A przecież także sława wód dopuszcza różnice: Paktolus toczy złoto, niczym drogie kamienie lśnią fale Hydaspesu, morze jest ojczyzną pereł, ze źródła kaistryjskiego wywodzą się łabędzie. Kolchida ma Fasis, Lerna Hydrę, Nil wydaje na świat krokodyla, Strymon żurawie. [46] Cóż dopiero góry? Etna i Wezuwiusz buchają płomieniami, Erymant pokryty jest cyprysem, Parnas zieleni się laurem, Imolus i Taurus obfituje w winorośl, okolice Ankyry w ciemiernik, Tesalia w konie, Pont w lubczyk. Także gdy chodzi o ludzkie charaktery, nie możesz oczekiwać jednakich zalet i wad: Azjaci są wydelikaceni, Persowie beztroscy, Syryjczycy pożądliwi, Aleksandryjczycy pochlebczy, mieszkańcy Kampanii zuchwali, żyjący w Kapadocji, na Krecie i w Cylicji nawykli do kłamstw, a w Grecji do podstępów, Punijczycy przodują pod względem chytrości i w popełnianiu zbrodni, Traków rozsławiło pijaństwo, Partów pociski, Ateńczyków język, Rzymian głównie siła ramienia⁷⁴.

73 Ustęp, którego źródłem są Stromata Klemensa Aleksandryjskiego (Klem. Alex. Strom. 7. 761), pojawia się w wielu dziełach z epoki, m.in. u Caussina: De eloquentia sacra et Humana…, lib. 1, cap. 31, s. 25–26.

Ischomachos – dobry gospodarz, bohater występujący w Oeconomica Ksenofonta; Lampis – bogaty ateński właściciel statku handlowego, o którego procesie z Formionem traktuje Demostenes w Adversus Phormionem….

Charidemos – wódz ateński, o którym wspomina m.in. Kurcjusz. Krobilus – poeta komiczny opisany przez Atenajosa; jego pieśni miały ujawniać sekrety sztuki przyrządzania przysmaków. Perdiks – z autorów starożytnych wspomina o nim Arystofanes. Autor komentarza do dzieł Klemensa podważa z kolei opinię, jakoby Achelaosem, znawcą tańca, miał być Achelaos tetrarcha Judei, wskazując, że może chodzić raczej o Aristonikosa, autora księgi De saltatione, wspomnianego przez Atenajosa. Chryzyp – filozof ateński, kodyfikator doktryny stoickiej – zob. Clemens Alexandrinus: Stromata 7. 17, PG 9, s. 539.

74 Wiedza, jaką czytelnik zaczerpnąć mógł z popularnych encyklopedii, por. hasła: Libanus, Creta (brak wzmianki o braku dzikich zwierząt na Krecie), Tyrus, Corinthus, Hymettus, Arabia, Hyrcania, Pactolus, Hydaspes, Colchis, Lerne, Nilus, Strymon, Veseuus, Aetna, Anticyra, Pontus, Asia, Cilicia, Graeci, Poeni, Parthi, Persae, Athenae, Romani, w: H. Decimator, V. Schindler: Secunda pars silvae vocabulorum… T. 2, k.

Dd _5v, S_1r–v , Zz_3v–4r, R_5v–6v, Bb_2r, A_3r, Bb_3r, Ll_3r, Bb_1r, R_3r, Dd_4r, Ii6r–v, Tt_8r, Zz_8r, E_5r–v, H_1v, Pp_3r, K_3r, Q_3v, Z_1v, Oo_6v, B_8v–B9r, C_1r, A_3r–v, C_2v. Wiele z tych informacji zawiera, oprócz kompendiów wskazywanych przez Giuglarisa (por…), także m.in. zbiór profesora teologii i filozofii Hannibala Rosseli OMR, uczącego w Krakowie: Pymander Mercurii Trismegisti... Liber V de elementis et descriptione totius orbis. Cracoviae 1586 (Estreicher notuje jeszcze kolońskie wydanie wskazanego tomu piątego, z 1630 r. – Estr. 26. 374–376). Itaka –

105

Sarbiewski: Nie wszędzie niebo swobodnie spogląda po polach, rodzić nie zdoła wszystkiego

każda ziemia, w wielkich umysłach

skrzy się zaś barwna dawnych wieków scheda.⁷⁵

Wergiliusz: [...] Indie czarny

niosą heban, kadzidło tylko Sabejowie.⁷⁶ Tu zboża, tam obfitsze zbiory latorośli, ówdzie owoców.⁷⁷

Rada 6.

Erudycje można wprowadzić w ten sposób, że do danej myśli wnosi się coś, mówiąc ogólnie, wyszukanego.

I tak w miejsce sentencji – często za sprawą jednej sprzyjającej wrogowi okoliczności zwycięzca zostaje pokonany – można powiedzieć erudycyjnie: Częstokroć się zdarzało, że ludziom niezłomnym, jak choćby Hannibalowi, Kapua połamała laur zdobyty długim wojowaniem⁷⁸.

[47] W miejsce takiej z kolei sentencji – każdy wiek jest odpowiedni dla triumfów – mówi się erudycyjnie: Nie tylko zwycięstwa Aleksandra nie były dziełem starca, i nie tylko talenty Cyrusa⁷⁹ potrzebowały dojrzałości.

Takie jest i to: Mało który Hannibal nie miał swojej Kampanii.

wyspa na Morzu Jońskim, mityczne królestwo Odyseusza; Pont – kraina w płn.–wsch. rejonie Azji Mniejszej, u wybrzeża Morza Czarnego; Asyria – starożytne państwo azjatyckie leżące w rejonie dzisiejszego Kurdystanu;

Tyr – jedno z największych fenickich miast starożytnych, położone w południowym rejonie Libanu u wybrzeża Morza Śródziemnego; Korynt – jedno z największych miast Greckich w płn.–wsch. części Peloponezu;

Hymettus – pasmo górskie w Attyce; Erythra – zapewne rejon Morza Czerwonego – miejsce niedookreślone, źródłem erudycji może być w tym przypadku Claud. De VI Cons. Hon. 563; Pliniusz, pisząc o miejscach pochodzenia szmaragdów, tego nie wymienia; Arkadia – górzysta kraina na Peloponezie; Hyrkania – kraina w Azji na płd. od Morza Kaspijskiego; Paktolus – rzeka w Lidii znana ze złotonośnych piasków; Hydaspes – rzeka w płn.–zach. części Indii; źródło kaistryjskie – źródło rzeki Kaister, płynącej w Lydii, którą zamieszkiwały łabędzie (por. Ovid. Met. 2. 252–253); Kolchida – kraj w Azji Mniejszej na wybrzeżu Morza Czarnego; Fasis – jedna z rzek Kolchidy; Lerna – miasto i jezioro płd–zach. od Argos, miejsce zabicia Hydry przez Herkulesa;

Strymon – rzeka w Macedonii wpadająca do Morza Egejskiego; Erymant – góra w Arkadii; Parnas – góra w pobliżu Delf; Imolus – góra we Frygii; Tauros – pasmo górskie w Azji Mniejszej; Antykyra – miasto u stóp Parnasu; Tesalia – kraina w rejonie płn.–zach. Grecji.

75 Strofa alcejska Sarbiewskiego przytoczona z drobną zmianą szyku słów – zob. M.K. Sarbiewski: Poemata omnia…, lyric. 4. 9. 9–12.

76 Cytat – Verg. G. 2. 116–117. Sabaei – mieszkańcy Sabei, regionu Arabii słynącego z produkcji kadzidła.

77 Cytat – Verg. G. 1. 54–55.

78 Florus (Flor. Epit. 1. 22) następująco komentuje przemarsz Hannibala przez Kampanię: „Cum victoria posset uti, frui maluit relictaque Roma Campaniam Tarentumque peragrare; ubi mox et ipse et exercitus ardor elanguit, adeo ut vere dictum sit Capuam Hannibali Cannas fuisse. Si quidem invictum Alpibus, indomitum armis, Campani – quis crederet? – soles et tepentes fontibus Baiae subegerunt”. Podobna myśl u Seneki (Sen. Ep. 51. 5).

79 Por. kom. do Kwi. Phoe. 28.

106 Podobnie: Częstokroć złoty osioł Macedończyka dociera tam, gdzie wojowniczy baran nic nie wskóra⁸⁰.

Albo: Lepiej być Ozyrysem, niż Tyfonem (ów rozumny, ten opasły i głupi)⁸¹.

Z tego samego źródła owo Terencjusza: Z dala od Cerery i Bachusa ziębnie Wenus⁸². Rada 7.

Erudycje można wprowadzić wykorzystując przeciwieństwo [oppositio], mianowicie kiedy przytoczone przykłady są wzajemnie przeciwstawne.

Takie jest owo: częściej mógłbyś ujrzeć Ajgistosów niż Hippolitów, Fedry niż Penelopy⁸³. I to: Czy nie powiedziałbyś, że występki ludzi wykształconych są najczęściej nieliterackie? Bardziej przystoją one chórowi menad, niż Muz; Liberowi, lecz nie Tulliuszowi czy Apollinowi⁸⁴. Również to: Nielicznych mamy w naszych czasach Kuriuszów⁸⁵, wielu natomiast Krassusów⁸⁶, z którymi Fortuna obchodzi się zbyt łaskawie, albo Antoniuszów, którzy jednym haustem wyczerpali swoją ojcowiznę⁸⁷.

80 O Flilipie Macedońskim, ojcu Aleksandra, mówiło się, że może zdobyć każdą twierdzę, do której tylko można wprowadzić osła objuczonego złotem (por. Cic. Att. 1. 16).

81 Według egiskich mitów, Ozyrys miał być wynalazcą astronomii, pisma, intrumentów muzycznych, założycielem kultu bogów, uprawy zboża i winnej latorośli; Tyfon był bratem Ozyrysa, bezbożnym i występnym, który go zamordował, aby zagarnąć królewską władzę, por. Diod. 1. 15–17, 21.

82 U Terencjusza w miejscu Bacchusa – „Liber” (Ter. Eun. 732). Przykład oparty na antonomazji: Ceres: córka Saturna i Kybele lub Westy, nauczyła ludzi uprawy zboża i wypieku chleba, stąd tutaj = ‘chleb’ i ‘pokarm w ogóle; Bachus: tu jako opiekun wina i winnej latorośli = ‘trunek’; Wenus: podobnie, jako patronka miłości, zwłaszcza zmysłowej = ‘rozkosze erotyczne’. Obszernie o Bacchusie/Liberze – Ov. Met. 4. 32; o Ceres – Ovid. Met. 5. 341–571; o Wenus jako inicjatorce miłosnych związków – m.in. Ov. Met. 5. 363–379; 10. 270–

291 i in.

83 Ajgistos – bohater tragedii podejmujących temat dziejów rodu Atrydów; syn kazirodczego związku z Tyestesa z jego córką Pelopią; kochanek Klitajmestry, który po zabójstwie Agamemnona objął wspólnie z nią tron Argos;

zginął z ręki Orestesa, który pomścił w ten sposób śmierć ojca i dziadka. Hippolitos – syn Tezeusza i Antiope;

odrzucił zaloty zakochanej w nim macochy, Fedry, a ta zemściła się powiadamiając Tezeusza, że Hippolit próbował ją uwieść, co ściągnęło na niego gniew ojca i sprowadziło śmierć; Fedra i Hippolit są bohaterami Hippolitosa Eurypidesa i Fedry Seneki; Ajgistos – Agamemnona Ajschylosa i Seneki. Penelopa, córka Ikariusza i żona Ulissesa, symbol wiernej żony sportretowanej w Odysei – zob. Hom. Od. 23.

84 Menady albo bachantki – uczestniczki bachanaliów, święta ku czci Bacchusa/Libera; ich nazwę wywodzono od szaleństwa (μαινάς = ‘kobieta szalona’, ‘menada’). Muzy – córki Jowisza i Mnemosyne, patronujące sztukom wyzwolonym, najczęściej wymieniane w liczbie dziewięciu (Kalliope, opiekunka poezji epickiej; Klio – historii;

Euterpe – poezji lirycznej; Melpomene – tragedii; Talia – komedii; Terpsychora; Erato – poezji miłosnej; Urania – astronomii; Polihymnia – poezji chóralnej).

85 Maniusz Kuriusz Dentatus, zwycięski wódz rzymski w walce z Samnitami, Sabinami i Pyrrusem. Cyceron przywołuje m.in. rozpowszechnioną później anegdotę o tym, jak Kuriusz, którego posłowie samniccy próbowali przekupić złotem, opowiedział im, że woli rozkazywać tym, którzy mają złoto, niż samemu je posiadać – zob. Cic. Sen. 16. 55.

86 Por. kom. do Kwi. Phoe. 44.

87 Wizerunek Marka Antoniusza, rzymskiego wodza i polityka, jako pijaka i utracjusza utrwalił Cyceron w Filipikach, por. Cic. Phil. 2. 25, 27.

107 I to: Źle Eurysteusowi przy Alkidzie⁸⁸: gladiator z siecią walczy przeciwko ciężkozbrojnemu, a murmillo przeciw trakowi⁸⁹ (to są odpowiednie pary zawodników gladiatorskich).

[48] Rada 8

Erudycje mogą być wprowadzone jakby z pogardą i z zastosowaniem oratorskiego odrzucenia⁹⁰ [oratoria reiectio]. W ten sposób nasz mówca⁹¹: Precz, krwawa uczto Katyliny, gdzie nie więcej pije się wina, niż krwi⁹². Nie jada się tu podług barbarzyńskiego obyczaju Lapitów⁹³ i przesytem nie kończą się zniesławione sybaryckim zbytkiem biesiady. Niechaj Kambyzes wojuje, jak chce, ze zbyt wielkimi pucharami⁹⁴, itd.

Także i owo: Czyż mogą chełpić się wspaniały Teby pierwszym czynem swego wychowanka Herkulesa, który niemowlęcą ręką zdusił srogie węże: czy kotwica, którą zdumiewająca sztuka naznaczyła Seleukosa, ma być jego znakiem? Przecież nie zazdrościmy Zoroastrowi śmiechu, którym, przyszedłszy na świat, zastąpił łzy, właściwe rodzajowi ludzkiemu⁹⁵: dostałeś od natury więcej na prawie wyjątku, itd.

Dla odmiany o uroczym ogrodzie: czemuż miałbyś porównywać go z ogrodami Hesperyd⁹⁶, jak gdyby prawdziwe Pola Elizejskie owego Tiburu⁹⁷ mogły rywalizować ze zmyślonymi?

88 Eurysteus – król Myken, który zlecił Herkulesowi, synowi Jowisza i Alkmeny, dwanaście prac do wykonania.

Jego przewaga nad Herkulesem miała wynikać z wyroku Jowisza, który zapowiedział, że w Mykenach będzie panował ten z nich, który pierwszy przyjdzie na świat. Pomimo tego, że na skutek interwencji Junony Eurysteus urodził się wcześniej, obawiał się potęgi Herkulesa; przekonawszy się o jego sile po wykonaniu pierwszej pracy (zabicie lwa nemejskiego), zakazał mu wstępu do miasta i przygotował sobie podziemną kryjówkę, w której mógłby się przed nim schronić. Alkida – patronim: Herkules był wnukiem Alkajosa – por. Apollod. 2. 3.1–

4.1 i n.

89 Murmillo; thrax – lekkozbrojni gladiatorzy, pierwszy nosił na głowie galijski hełm z rybą.

90 Figura polegająca na odrzuceniu rzeczy nie należącej do sprawy lub niegodnej wzmianki.

91 Przykład z mowy Kanona: Oratio in solenni studiorum instauratione…, k. C3 r.

92 Aluzja do relacji o uczcie, podczas której towarzysze Katyliny formalnie zawiązali spisek, por.: „Fuere ea tempestate, qui dicerent Catilinam oratione habita, cum ad ius iurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: inde cum post exsecrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit, aperuisse consilium suum” – Sal. Cat. 22.

93 Mityczny lud zamieszkujący Tesalię. Aluzja do Cycerońskiego porównania: „[...] quod quidem istius, in illis republicae luctibus, quasi aliquod Lapitharum, aut Centaurorum convivium ferebatur: in quo nemo potest dicere, utrum iste plus biberit, an vomerit, an effuderit” – Cic. Pis. 10.

94 Kambyzes, świętokradca i bratobójca, był synem Cyrusa II i spadkobiercą jego imperium.

95 We wszystkich trzech przykładach chodzi o pewien dar natury, otrzymany bez zabiegów ze strony obdarowanego. Seleukos, syn Antiocha i Laudiki, był jednym z wodzów Aleksandra Macedońskiego;

po jego śmierci zawładnął Babilonem, państwem Baktrów, Medów, a także Suzjaną. Jak podaje Justynus, matce Seleukosa, zanim go urodziła, przyśniło się, że miała stosunek z Apollinem, od którego otrzymała pierścień z wyrytą na nim kotwicą; taki sam znak pojawił się na udzie jej syna (Just. Epit. 15. 4). O Zoroastrze (perski prorok), jedynym człowieku, który roześmiał się przy narodzinach, wzmiankuje Pliniusz (Plin. Nat. 7. 72).

96 Hesperydy miały być córkami Atlasa i Nocy; w ogrodzie Atlasa, którego nie nękali żadni sąsiedzi, pasły się stada bydła i rosły drzewa o złotych liściach i jabłkach, strzeżone przez smoka, por. Ov. Met. 4. 635–638; 11.

113–114.

108 Albo tak: Przestań już, Rzymie, mówić o Scewoli; uderzenie naszego żołnierza pewniejsze i niezawodne; gdy powala wroga, odnosi zwycięstwo⁹⁸.

Jeszcze inaczej: Uwalniasz Polskę od tego lęku, który niegdyś ogarnął Pliniusza, a mianowicie, aby Rzymianie w pałacach nie trzymali, oprócz podobizn przodków, rzeczy pięknych, w których nie ma nic szlachetnego⁹⁹.

I to Stacjusza:

[49] Dasz, rzekł, dasz niegodziwcze, choćby cię żelazny wał otoczył lub śpiewu mury wzniósł potrójne

Amfion¹⁰⁰

(bowiem jest to wypowiedziane z pogardą).

To samo w ten sposób: I niechże mi ktoś powie, że w usta Stesichorosa wpadł słowik, skoro także, itd.¹⁰¹

Podobnie tak: Jestem tu zmuszony zganić stare przysłowie¹⁰², jako że pewna przyjemność obędzie się bez płaczu.

Podobnie: Powinny rozważyć Syrakuzy, czy nie za mało jeszcze cenią swego Archimedesa, gdy przypatrują się Chosroesowej machinie¹⁰³, itd.

Dodam ponadto, że erudycje można dołączać używając partykuł „nie tylko”,

„i nie jeden”, itd. Na przykład: Przecież sama Swada¹⁰⁴ czy Consus¹⁰⁵ nie doradziliby tej zabawy. Takie jest i to w Utopii Bidermana: zostawiło to na duszy plamę, której przecież nie wywabiłaby sama Lua Mater¹⁰⁶.

97 Tiburn wysławia, przeciwstawiając go innym sławionym w literaturze miejscom, Horacy (Hor. Od. 1. 7. 1–

14); zob. też Stat. Silv. 1. 3.

98 Por. kom. do Kwi. Phoe. 41.

99Być może odwołanie do ustępu Pliniusza, w którym, ganiąc zepsucie ówczesnej sztuki, zdominowanej przez obcych artystów oraz przepych i nie propagującej dawnych wartości, przeciwstawia jej niegdysiejszy wystrój atrium, w którym znajdowały się woskowe podobizny przodków, malowidła przedstawiające drzewa genealogiczne i dokumenty poświadczające dokonania podczas sprawowanych urzędów; ozdobami miejsc publicznych i progów domostw z kolei były łupy zdobyte na nieprzyjacielu – por. „Ita est profecto: artes desidia perdidit, et quoniam animorum imagines non sunt, negliguntur etiam corporum. Aliter apud maiores in atriis haec erant quae spectarentur, non signa externorum artificum, nec aera aut marmora; expressi cera vultus singulis disponebantur armariis, ut essent imagines, quae comitarentur gentilitia funera; semperque defuncto aliquo totus aderat familiae eius, qui unquam fuerat, populus. Stemmata vero lineis discurrebant ad imagines pictas. Tablina codicibus implebantur et monumentis rerum in magistratu gestarum. Aliae foris et circa limina animorum ingentium imagines erant, affixis hostium spoliis, quae nec emptori refigere liceret […]” – Plin. Nat. 35. 5–7.

100 Parafraza – Stat. Theb. 2. 452–455.

101 Istniało podanie mówiące, że do ust greckiego poety lirycznego, Stesichorosa (VII–VI w. p.n.e.), miał wpaść słowik, kiedy ten był dzieckiem, por. Plin. Nat. 10. 82.

102 Por. „Risus dolore miscebitur et extrema gaudii luctus occupar” – Prov. 14. 13.

103Por. Kwi. Phoe.185–186.

104 Swada – bóstwo patronujące doradzaniu, funkcjonalnie odpowiedniczka gr. Πειθώ.

105 Por. kom. do Kwi. Phoe. 41.

106 Lua Mater – rzymska bogini patronująca oczyszczeniu, utożsamiana też z Dianą. Parafraza zdania z dziełka niemieckiego jezuity Jakoba Bidermana (1578–1639), profesora teologii i filozofii w Dilingen, autora utworów

109 Również i takie: Tego rodzaju syrenich pułapek Ulisses z trudem by uniknął. Można do tego dodać erudycję wtrąconą mimochodem, jak tutaj: Nie dopuszczamy myśli, że przegrana się odwlecze, zwłaszcza w sytuacji, gdy tak bardzo brakuje nam Fabiuszy, lecz nawet gdyby było ich wielu¹⁰⁷, w niczym by tu nie pomogli.

Rada 9.

Kiedy jedno i to samo twierdzenie [propositio] uzasadnia się przy pomocy wielu przykładów, należy dołożyć starań podwójnie, przykładając wagę do wysłowienia oraz do tego, by w coraz to inny sposób przechodzić od jednego do drugiego przykładu. [50]

Zgodnie z tym zaleceniem została opracowana sentencja: Każdy obarczony jest jakąś wadą.

Jest ona następująco rozwinięta przy pomocy przykładów:

Wierzcie, że to twierdzenie prawdziwe, nie zaś tylko sąd Pliniusza, gdy powiedział, że dotąd nie znalazł nikogo takiego, by jego cnót nie umniejszyło sąsiedztwo wad.

Przypomnijcie sobie Aleksandra, postrach Azji i Wschodu: dotąd wiodą spór kronikarze, czy rozlał on więcej wina, czy krwi, gdy, będąc w równym stopniu słynny dzięki zwycięstwom, co zhańbiony pijaństwem, do tego jeszcze wojenną sławę zaczernił rozlaną krwią przyjaciół¹⁰⁸. Widzimy oto, że nawet tak wielkie męstwo nie jest wolne od hańbiącego błędu! Także i ty, Trajanie, nie jesteś bez skazy: Pliniusz wyłącza cię z grona śmiertelników¹⁰⁹, podczas gdy twa niegodziwość, bezlitosna dla niewinnych, wyznacza ci miejsce pośród bestii¹¹⁰. Tak zatem Macedonia ukazuje Aleksandra, a Zachód Trajana, u których trzeba by napiętnować upadek cnoty splamionej za sprawą wad. Lecz z dala od tronu i purpury szukajmy tego rodzaju występków, jak też powinowactwa cnót i wad.

W dokumencie Attycyzm w Phoenix rhetorum Jana Kwiatkiewicza na tle łacińskiej teorii wymowy od starożytności do XVIII wieku (Stron 102-109)