Charakter ochrony przed kradzieżą osobistych praw autorskich (plagiatem)

Pojęcie plagiatu występuje w literaturze przedmiotu, ale nie zostało zdefiniowane w polskim ustawodawstwie . „Z istoty plagiatu wynika, że dochodzi do niego wówczas, gdy następuje wykorzysta-nie elementów cudzego utworu w takim stopniu, iż brak jest twór-czej działalności plagiatora i jego utwór nie nosi cech oryginalności . Niezbędne jest zatem zapoznanie się przez niego z treścią i formą utworu stanowiącego źródło materiału przejętego do utworu włas-nego . Nie jest bowiem plagiatem dzieło, które powstaje w wyniku zupełnie odrębnego, niezależnego procesu twórczego, nawet jeżeli posiada treść i formę bardzo zbliżoną do innego utworu . Możliwe są sytuacje, w których dwóch twórców, niezależnie od siebie, wykorzy-stuje w utworze ten sam pomysł i opracowuje go przy użyciu bardzo zbliżonych środków artystycznych, zwłaszcza, jeżeli dzieła dotyczą tego samego tematu albo tematów bardzo zbliżonych”⁵¹ . Jest to sy-tuacja typowa w środowisku akademickim – zarówno w naukach humanistycznych, społecznych, jak i przyrodniczych czy ścisłych .

Istota plagiatu wyraża się w stworzeniu przez plagiatora w spo-sób bezprawny pozoru autorstwa . Stan ów powstanie wówczas, gdy odbiorcy utworu mogą się znaleźć w błędzie co do rzeczywistego autorstwa . Niezbędne jest przy tym, aby sprawca dokonał owego przywłaszczenia bez zgody uprawnionego . Celem norm prawa au-torskiego pozostaje bowiem ochrona interesów autora . Dlatego, co do zasady, zgoda uprawnionego powinna prowadzić do wykluczenia bezprawności przejęcia .Za plagiatora dzieła naukowego powinien być uznany ten, kto przejmuje „jądro” cudzej pracy i podaje się za jej autora . Wszystkie pozostałe przypadki przejęcia można co najwyżej

51 Wyrok SA w Warszawie z dnia 15 września 1995 r ., I ACr 620/95, LEX nr 62623 .

zakwalifikować jako naruszenie reguł poprawnego cytowania⁵² . Wy-nika zatem z tego, że mamy do czynienia jedynie z niepoprawnym cytowaniem w przypadku opublikowania utworu, a następnie, za zgodą jego twórcy, opublikowaniem tegoż utworu pod nazwiskiem innego, rzekomego autora .

Tymczasem zgodzić się należy tylko ze stwierdzeniem, że ce-lem prawa autorskiego pozostaje ochrona interesów autora . Jednak ustawa ukształtowała osobiste prawa autorskie jako więź między twórcą a jego utworem . Utwór, decyzją twórcy, może zostać upub-liczniony anonimowo . Może też być udostępniany w postaci copyleft . Nie zmienia to jednak faktu, że celem żadnej ustawy nie może być nawet milczące dozwolenie na wprowadzanie w błąd, a tak działoby się w razie plagiatowania za zgodą twórcy . Stąd też zgodę twórcy na plagiat można by rozpatrywać jedynie w kategoriach zapewnienia o niepociąganiu plagiatora do odpowiedzialności cywilnej i karnej . Natomiast zgoda ta nie ma wpływu na podjęcie ścigania z powodu czynu ściganego z oskarżenia publicznego .

Treść dzieła naukowego podlega ochronie prawnoautorskiej . Odwołanie się do formy, w którą została ona przyobleczona, po-winno spełniać przede wszystkim rolę dowodową . Stwierdzenie to nie zmienia faktu, że rezultat badań naukowych stanowi wspólne dobro, z którego mamy nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek czynić użytek . Owa wolność w wykorzystaniu rezultatów pracy badawczej nie oznacza w żadnym razie przyzwolenia na dokonywanie oszustw, np . poprzez nieuprawnione przypisywanie sobie autorstwa teorii, odkryć, wyników badań naukowych itp . Ten rodzaj pasożytniczego wykorzystania rezultatów cudzej twórczości należy postrzegać jed-nak jako przypadek naruszenia dóbr osobistych prawa powszech-nego, nie zaś jako ingerencję w sferę chronioną przepisami prawa

52 B . Gadek-Giesen, Plagiat dzieł naukowych. Zagadnienia wybrane, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego . Prace z Prawa Własności Intelektualnej 2011, nr 2, s . 63‒83 .

autorskiego⁵³ . Tym bardziej, że zgodnie z wcześniej przytoczonym art . 1 ust . 2¹ prawa autorskiego odkrycia, idee, procedury, meto-dy i zasameto-dy działania oraz koncepcje matematyczne nie podlegają ochronie .

Ochrona uprzednia praw autorskich polega na edukacji w za-kresie prawa autorskiego . Edukacji prowadzonej nie tylko w formie specjalistycznych przedmiotów (prawo autorskie, ochrona włas-ności intelektualnej) na wybranych kierunkach studiów wyższych (np . prawo, zarządzanie), ale też przez każdego promotora kierują-cego pisaniem pracy dyplomowej i w szkołach ponadgimnazjalnych przygotowujących do egzaminu dojrzałości . Ochrona następcza jest realizowana przez możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności cywilnej oraz karnej . Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania . W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności po-trzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie . Jeżeli na-ruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpo-wiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny . Natomiast celem roszczeń z tytułu naruszenia praw majątkowych jest doprowadzić do naprawienia szkody . Artykuł 79 prawa autor-skiego stanowi: „Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:

1) zaniechania naruszania;

2) usunięcia skutków naruszenia;

3) naprawienia wyrządzonej szkody:

a) na zasadach ogólnych albo

b) poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowia-dającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest

53 Ibidem .

zawinione ‒ trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;

4) wydania uzyskanych korzyści .

2 . Niezależnie od roszczeń, określonych w ust . 1, uprawniony może się domagać:

1) jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w spo-sób i w zakresie określonym przez sąd;

2) zapłaty przez osobę, która naruszyła autorskie prawa ma-jątkowe, odpowiedniej sumy pieniężnej, nie niższej niż dwu-krotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odnie-sionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia, na rzecz Funduszu, o którym mowa w art . 111, gdy naruszenie jest zawinione i zostało dokonane w ramach działalności gospo-darczej wykonywanej w cudzym albo we własnym imieniu, choćby na cudzy rachunek .

3 . Sąd może nakazać osobie, która naruszyła autorskie prawa majątkowe, na jej wniosek i za zgodą uprawnionego, w przypad-ku gdy naruszenie jest niezawinione, zapłatę stosownej sumy pie-niężnej na rzecz uprawnionego, jeżeli zaniechanie naruszania lub usunięcie skutków naruszenia byłoby dla osoby naruszającej nie-współmiernie dotkliwe .

4 . Sąd, rozstrzygając o naruszeniu prawa, może orzec na wnio-sek uprawnionego o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności może orzec o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu . Orzekając, sąd uwzględnia wagę naruszenia oraz interesy osób trzecich .

5 . Domniemywa się, że środki i materiały, o których mowa w ust . 4, są własnością osoby, która naruszyła autorskie prawa majątkowe .

6 . Przepis ust . 1 stosuje się odpowiednio w przypadku usuwania lub obchodzenia technicznych zabezpieczeń przed dostępem, zwie-lokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu, jeżeli działania te mają na celu bezprawne korzystanie z utworu .

7 . Przepisy ust . 1 i 2 stosuje się odpowiednio w przypadku usu-wania lub zmiany bez upoważnienia jakichkolwiek elektronicznych informacji na temat zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, a także świadomego rozpowszechniania utworów z bezprawnie usuniętymi lub zmodyfikowanymi takimi informa-cjami” .

W następczej ochronie osobistych praw autorskich chodzi więc o, na ile to możliwe, doprowadzenie do kojarzenia przez potencjal-nych odbiorców utworu jedynie z prawdziwym, a nie rzekomym twórcą . W przypadku naruszenia zawinionego, sprawca może też fi-nansowo odczuć skutki swojego bezprawnego zachowania . Ochrona majątkowych praw autorskich przede wszystkim polega na uzyska-niu przez twórcę należnych mu dochodów i działauzyska-niu represyjnym wobec sprawcy .

Jednocześnie warto zauważyć, że twórczość naukowa jest do-brem osobistym wymienionym w art . 23 k .c . Artykuł 24 k .c . brzmi:

„§ 1 . Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działa-niem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne . W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby zło-żyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie . Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pie-niężnej na wskazany cel społeczny . § 2 . Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszko-dowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych . § 3 . Przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym” . Takie sformułowanie normy oznacza, że

mamy do czynienia ze zbiegiem przepisów, a w konkretnych oko-licznościach dany twórca będzie decydował, na które normy będzie się powoływał .

Odpowiedzialność za przestępstwo przywłaszczenia sobie au-torstwa cudzego utworu wygląda zaś następująco: kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolno-ści do lat 3 (art . 115 prawa autorskiego) . W literaturze jest wyra-żany pogląd, że zakaz przywłaszczania cudzego autorstwa, który w praktyce artystycznej skierowany jest przeciw nieautoryzowa-nemu korzystaniu z czyjegoś dorobku twórczego, stanowi zasadę wyznaczającą granicę swobody twórczości artystycznej . Innymi słowy, plagiat, rozumiany jako powtórzenie cudzego utworu bądź jego fragmentu, bez wskazania jego faktycznego autora, stanowi bezwzględne ograniczenie wolności twórczej . Jak wynika ze spe-cyfiki przekazu wizualnego, w przypadkach zarzutu o popełnienie plagiatu dzieła sztuki rzadko kiedy możemy mówić o klasycznych przykładach kradzieży intelektualnej, z jaką mamy do czynienia np . w przypadku dzieła literackiego, a częściej spotkać się można z niedozwolonym naśladownictwem⁵⁴ . Przestępstwo przywłasz-czenia cudzego utworu może występować pod różnymi postaciami . Do tej pory poddano analizie sytuacje, które miały jawny charakter, ponieważ autor splagiatowanego utworu był znany . Istnieją również takie sytuacje, w których prawdziwy twórca za swoją zgodą i celowo pozostaje w ukryciu . Jako twórca jest zaś ujawniana inna osoba . Zjawisko to zwykło określać się mianem ghostwritingu .

Ghostwriting polega na tworzeniu utworu na zamówienie innej osoby, któremu towarzyszy porozumienie między stronami przewi-dujące, że rozpowszechnianie dzieła będzie się odbywało z przypi-saniem autorstwa lub współautorstwa, wprost albo w sposób

doro-54 Por . M .M . Bieczyński, Plagiat jako immanentna granica wolności twórczości artystycznej, „Studia Prawnicze” 2011, nr 2, s . 7‒58 .

zumiany, zamawiającemu⁵⁵ . „Opisywany proceder ma wiele odcieni i może polegać na różnych formach przywłaszczania autorstwa wyników cudzej twórczości, jak np .: zlecanie tworzenia niesygno-wanych przemówień okolicznościowych (głównie dla polityków czy gwiazd show-biznesu), co określa się powszechnie mianem speech- writingu; korzystanie ze specjalistycznej nieujawnionej »pomocy«

przy redagowaniu tekstów pisanych, zazwyczaj pamiętników lub autobiografii (przy czym nie chodzi o prace wyłącznie edytorskie, lecz o czynności w istocie zastępujące pracę autora w całości lub stanowiące co najmniej współudział dający podstawę do przyznania

»pomocnikowi« statusu współtwórcy)”⁵⁶ .

Grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wol-ności do lat 3 podlega również ten, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideo-gram lub nadanie . Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż określony w art . 115 ust . 1 lub ust . 2 narusza cudze prawa autorskie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku .

Problem plagiatów w szkolnictwie wyższym może pojawiać się również w kontekście bezprawnego uzyskiwania przez studentów dyplomów ukończenia uczelni . Na podstawie art . 272 k .k .⁵⁷ kto wy-łudza poświadczenie nieprawdy przez podstępne wprowadzenie w błąd funkcjonariusza publicznego lub innej osoby upoważnionej do wystawienia dokumentu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 . Student plagiator nie spełnia warunku napisania pracy dyplomowej, wyłudza więc stwierdzenie faktu uprawniającego go

55 Por . K . Czub, Prawa osobiste twórców dóbr niematerialnych. Zagadnienia konstrukcyjne, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s . 124 .

56 K . Czub, Ghostwriting jako zjawisko prawne, „Państwo i Prawo” 2012, nr 11, s . 33 .

57 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r . ‒ Kodeks karny, Dz .U . z 1997 r . Nr 88, poz . 553 z późn . zm .

do obrony tej dyplomowej pracy . W tych okolicznościach uzyskany dyplom jest zatem konsekwencją wyłudzenia i sam staje się wyłu-dzeniem w momencie odbioru dokumentu z uczelni . Przestępstwem jest również przedstawienie pracodawcy dyplomu tak uzyskanego . Zgodnie z art . 273 k .k . sprawca podlega grzywnie, karze ogranicze-nia wolności albo pozbawieogranicze-nia wolności do lat 2 .

5. Autoplagiat – wewnętrznie sprzeczne pojęcie określające