Ingerencja państwa w prawa autorskie – konieczność zapewnienia w demokratycznym państwie ochrony

moralności publicznej oraz ochrony wolności i praw innych osób

Biorąc pod uwagę przesłanki umożliwiające państwu ingeren-cję w wolność wypowiedzi, należy stwierdzić, że w normalnych, nienadzwyczajnych, stanach ingerencja w prawa autorskie może nastąpić w imię ochrony moralności publicznej lub ochrony wol-ności i praw innych osób . Podkreślić przy tym wypada, że ochrona przysługuje odpowiedzialnej wypowiedzi . Nie jest natomiast brana pod uwagę forma wypowiedzi jako taka . W naturalny wręcz sposób sytuacje konfliktowe przytrafiają się w przypadku utworów z nurtu tzw . sztuki alternatywnej lub krytycznej .

Obowiązki i odpowiedzialność nakładane przez Konwencję Praw Człowieka na korzystających ze swobody wypowiedzi mają za-stosowanie również do artystów i osób eksponujących ich dzieła . W przypadkach ograniczeń zmierzających do ochrony moralności należy dopuścić szczególnie szeroki krajowy margines swobody ocen, gdyż brakuje jednolitej europejskiej koncepcji moralności²³ . W przypadku wypowiedzi nawiązującej do przekonań religijnych lub wierzeń można wskazać obowiązek możliwie pełnego unikania wyrażeń, które w sposób nieuzasadniony obrażają innych i tym samym nie przyczyniają się w jakiejkolwiek formie do publicz-nej dyskusji władpublicz-nej pogłębić dalszy postęp w ludzkich sprawach . Można przyjąć jako zasadę, że w niektórych społeczeństwach de-mokratycznych jest konieczne karanie lub nawet zapobieganie nie-stosownym atakom na przedmioty czci religijnej, zawsze jednak z zastrzeżeniem, że zastosowane środki będą proporcjonalne do

23 Por . I .C . Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach Europejskiego Try-bunału Praw Człowieka w Strasburgu, Zakamycze 2003, s . 436 .

uprawnionego celu²⁴ . Praktyka zdecydowanie wskazuje, że sztuka krytyczna wkracza w sferę moralności i uczuć religijnych .

Opinia publiczna raz po raz wstrząsana jest nowymi informacja-mi na temat prowokacyjnych dzieł sztuki . Z reguły są to wydarzenia z obszaru tzw . sztuki krytycznej, która sięgając po nowe środki wy-razu, stara się komentować zmieniającą się rzeczywistość społeczną i współczesną kondycję człowieka . (…) Trzeba mieć świadomość, iż taka twórczość jest pewnym marginalnym elementem kultury . (…) Należy raczej postulować, aby masowe ideologie, które często stoją u podłoża różnych prowokacji, zastąpione zostały prawdziwymi, przeżywanymi i przemyślanymi osobiście przez artystę ideami . (…) Trzeba wciąż przypominać starą prawdę, iż w sztuce, tak jak w ży-ciu, są granice, a ten, kto tego nie dostrzega, jest albo pozbawiony wrażliwości, albo żyje w zakłamaniu . W odczuciu współczesnego społeczeństwa zawód artysty cieszy się specjalnymi przywilejami w zakresie wolności . Zastanówmy się jednak, czy stawianie artysty ponad prawami, które obowiązują każdego człowieka, nie jest prze-sądem i czy nie należy mu się przeciwstawiać”²⁵ .

Z obserwacji wynika, że w chwili obecnej ochrona moralności publicznej może przybierać formę udostępniania w publicznych placówkach wydarzeń kulturalnych z podtekstem obyczajowym w ramach imprez od 18 lat i/lub biletowanych . Moralność może zatem uzyskać ochronę uprzednią . Podobnie może być nawet za-bezpieczona przed naruszeniem cześć (honor, reputacja) człowieka i jego inne dobra osobiste – jak np . prawo do niezakłóconego kulty-wowania pamięci o osobie zmarłej²⁶ . W tym zakresie szczególna rola przypada sądowemu zakazowi publikacji . Warunki ustanowienia zakazu są następujące: musi on być uzasadniony w konkretnych

24 Por . wyrok ETPC z dnia 20 września 1994 r . w sprawie Otto-Preminger--Institut przeciwko Austrii, skarga nr 13470/87, A . 295-A .

25 B . Wieczorek, Granice prowokacji, „Przewodnik Katolicki” 2003, nr 36, http://www .przk .pl/nr/kultura/granice_prowokacji .html [dostęp: 1 .12 .2011 r .] .

26 Por . wyrok SN z dnia 23 września 2009 r ., I CSK 346/08, OSNC 2010, nr 3, poz . 48 .

okolicznościach sprawy, nie może być bezterminowy i nie może sprzeciwiać się ważnemu interesowi publicznemu .

Tak więc de lege lata: udzielając zabezpieczenia, sąd musi okre-ślić czas trwania zakazu publikacji, który nie może być dłuższy niż rok . Jeżeli postępowanie w sprawie jest w toku, uprawniony może przed upływem okresu, na który orzeczono zakaz publikacji, żą-dać dalszego zabezpieczenia . Wówczas zakaz publikacji pozostaje w mocy do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku (art . 755 § 2 k .p .c .)²⁷ . Na podstawie z art . 755§ 2 k .p .c .²⁸ w sprawach przeciwko środkom społecznego przekazu o ochronę dóbr osobistych sąd od-mówi udzielenia zabezpieczenia polegającego na zakazie publikacji, jeżeli zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes publiczny . Przed-stawiona regulacja jest interpretowana następująco: „Aby doszło do ingerencji, trzeba wykazać istnienie niezwykle przekonujących racji, które ją uzasadniają . Ów test jest szczególnie wymagający w przypadku tak poważnej ingerencji jak sądowy zakaz wstrzymu-jący publikację, zwłaszcza gdy ma »uprzedni« charakter . (…) Polskie sądy są skłonne postępować zgodnie z zasadą »lepiej zapobiegać niż karać« (przy czym nie chodzi o dolegliwość karną, lecz następczą sankcję cywilną) . Polska praktyka sądowa odbiega więc znacznie od współczesnego standardu . O ile porównanie z »wewnętrzną«

praktyką państw demokratycznych wiedzie do frustrujących kon-statacji, iż daleko nam jeszcze do »demokratycznego standardu«, o tyle sprzeczność ze standardem strasburskim będzie skutkować przegranymi procesami przed Trybunałem . Chociaż uchylanie przez sądy odwoławcze zarządzeń tymczasowych wydanych przez sądy pierwszej instancji jest dobrym sygnałem, nie zmienia to faktu, że postanowienia obowiązują przez długi czas . A już sama długo-trwałość stanowi naruszenie Konwencji [Praw Człowieka], mimo

27 Por . P . Cioch, Postępowanie zabezpieczające po nowelizacji Kodeksu postę-powania cywilnego z 16 września 2011 roku, „Radca Prawny” 2012, nr 6, s . 7‒14 .

28 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r . ‒ Kodeks postępowania cywilnego, Dz .U . Nr 43, poz . 296 z późn . zm .

iż ostatecznie dochodzi do rozpowszechniania zakwestionowanej pierwotnie publikacji lub innego materiału”²⁹ . Warto jednak zwrócić w tym miejscu uwagę, że tego typu poglądy były wyrażane w chwili, gdy było możliwe orzeczenie zakazu publikacji bez określenia czasu trwania tego zakazu, czyli bezterminowo .

Zakaz jest jednak szczególnie dotkliwy, gdy działa prewencyjnie . Sędziowski werdykt powoduje, że informacja lub pogląd w ogóle nie podlegają rozpowszechnianiu . Skutek jest więc identyczny jak w przypadku wstępnej cenzury administracyjnej³⁰ . Zabezpieczenie roszczenia może być stosowane również wtedy, gdy wykonalność lub skuteczność orzeczenia sądowego nie budzi wątpliwości, a mimo to ochrona, jaką zapewni uprawnionemu przyszłe orzeczenie w spra-wie nie będzie stanowiło należytej ochrony, gdy ochrona ta zostanie udzielona zbyt późno³¹ . Często czas mijający od momentu wszczęcia postępowania do wydania prawomocnego orzeczenia może spowo-dować takie zmiany w sferze osobistej czy majątkowej, że wykonanie zapadłego orzeczenia merytorycznego już nie zapewni udzielenia należytej ochrony prawnej³² .

Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że skazanie za na-ruszenie praw autorskich, co do zasady, może stanowić nana-ruszenie art . 10 Konwencji Praw Człowieka, ale istotna jest klauzula limi-tacyjna z ust . 2 tego artykułu . Artykuł 10 Konwencji stosuje się także do komunikowania się za pośrednictwem Internetu, a wol-ność wypowiedzi obejmuje również publikację fotografii . Mając na uwadze owe komercyjne zastosowanie zdjęć oraz konieczność

29 I .C . Kamiński, Sądowy zakaz publikacji w świetle konstytucyjnych argu-mentów prawnoporównawczych i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Studia Prawnicze” 2002, nr 4, s . 77‒78 .

30 Idem, Sądowy zakaz publikacji a europejskie standardy swobody wypowiedzi,

„Europejski Przegląd Sądowy”, 2007, nr 9, s . 27 .

31 Por . A . Jakubecki, Postępowanie zabezpieczające w sprawach z zakresu włas-ności intelektualnej, Zakamycze 2000, s . 136‒141 .

32 Por . F . Zedler, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, t . I, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 1995, s . 75‒76 .

ochrony prawa własności wynikającego z art . 1 protokołu nr 1 do EKPC, którego elementem składowym jest własność intelektualna, Trybunał stwierdził, że władzom państwa-strony Konwencji po-zostawiony został szeroki margines uznania³³ . Pojęcie szerokiego marginesu oceny jest związane z badaniem, czy został zachowany rozsądny stosunek proporcjonalności między użytymi do ograni-czenia gwarancji konwencyjnych środkami a chronionym celem³⁴ .

3. Konflikt między ochroną praw autorskich a swobodnym