Charakterystyka botaniczna i chemizm badanych gatunków porostów

Rycina 6. Plecha Hypogymnia physodes

[http://www.nagrzyby.pl/index.php?artname=stories&artmid=content&id=3943 (9.11.2012)].

Plecha gatunku Hypogymnia physodes (L.) Nyl. (Pustułka pęcherzykowata; syn. Parmelia physodes (L.) Ach.) jest listkowata, średnicę do 10 cm i jest luźno przytwierdzona do podłoża. Jej kształt przypomina rozetę, często o nieregularnym wyglądzie. Plecha ma nierzadko postać płatów o szerokości 2-3 mm. Górna powierzchnia plechy jest gładka, szara lub szarozielona, dolna ma kolor czarny, wzdłuż brzegów jasnobrązowy. Plecha H. physodes ma heteromeryczną budowę z korą na górnej i dolnej stronie. Soralia są typu wargowego i tworzą się na granicy warstwy korowej górnej oraz dolnej, natomiast białe lub białozielone soredia znajdują się na spodniej stronie kory górnej. Apotecja lekanorowe o średnicy 2-8 mm, są bardzo rzadko obecne. Porost wytwarza zarodniki 1-komórkowe, bezbarwne, elipsoidalne o wymiarach 6-9 x 4-5 µm, po 8 w worku.

H. physodes rośnie na podłożach o kwaśnym odczynie (pH 4,5): na korze drzew szpilkowych, liściastych, drewnie, słomianych dachach, natomiast rzadko występuje na ziemi i podłożu skalnym. Jest to gatunek bardzo pospolity i powszechnie występuje na terenie naszego kraju, jak również w innych częściach Europy, Ameryce Północnej, Afryce Wschodniej a nawet w Himalajach [Wójciak 2007, Purvis 1992].

W wyniku przeprowadzonych dotąd prac w H. physodes stwierdzono obecność depsydów: atranoryny, chloroatranoryny (w części korowej plechy), a także depsydonów: kwasu fyzodowego, kwasu hydroksyfyzodowego, kwasu fyzodalowego,

kwasu izofyzodowego oraz kwasu protocetrarowego (w części rdzeniowej) [Culberson 1979, Purvis i wsp. 1992, Huneck i Yoshimura 1999, Solhaug i wsp. 2009, Pavlovic

50 się w H. physodes (Norwegia) wykazały, że spośród substancji występujących w rdzeniowej części plechy najwyższe stężenie posiadał kwas fyzodalowy (2,7-8,4% suchej masy) i fyzodowy (3,3-5,0%). Znacznie niższa koncentrację wykazywały kwas protocetrarowy (0,26-0,52%), a także substancje zawarte w części korowej: atranoryna (0,14-0,43%) i chloroatranoryna (0,03-0,18%) [Solhaug i wsp. 2009]. W badaniach

wyciągu metanolowego otrzymanego z plech H. physodes zebranych

z uprzemysłowionych obszarów na terenie Polski (Śląsk-Kraków), procentowa zawartość każdego z kwasów: fyzodowego, fyzodalowego, hydroksyfyzodowego, mieściła się w granicach 16,5%-25,8%, natomiast zawartość atranoryny wynosiła 1,7-3,1% [Białońska

i Dayan 2005]. Udowodniono, że związki o charakterze depsydonów, występujące

w plesze H. physodes, mogą posiadać zdolność wiązania kationów niektórych metali

[Hauck i Hunek 2007]. Według danych piśmiennictwa kwas fyzodalowy wykazywał

niezwykle silną (95%) zdolność absorbowania jonów metali Fe3+. Cechę te posiadały również kwas fyzodowy i protocetrarowy, jednak w stopniu znaczenie niższym od wymienionych wyżej związków (około 44 i 43%, odpowiednio). Zjawiska nie zaobserwowano dla jonów Fe+2

. Ponadto zdolność absorpcji kationów metali, jednak już w dużo mniejszym stopniu, dotyczyła jonów Ca2+

i Mg²⁺. Badane depsydony nie wykazywały zdolności do kompleksowania jonów Cu2+

. Wykazano, że zawartość związków czynnych może wahać się w zależności od środowiska życia porostów (stopnia nasłonecznienia i zanieczyszczenia środowiska) [Hauck i Hunek 2007, Solhaug i wsp.

2009]. Dotychczas stwierdzone właściwości biologiczne związków i wyciągów

51

2.3.2. Parmelia sulcata

Rycina 7. Plecha Parmelia sulcata

[http://www.lichens.lastdragon.org/Parmelia_sulcata.html (9.11.2012)].

Gatunek Parmelia sulcata Taylor (Tarczownica bruzdkowana; syn. Parmotrema sulcatum (Taylor) M. Choisy) posiada plechę listkowatą, rozetkowatą, nieregularną o średnicy 5-20 cm. Plecha o barwie popielatej, niebieskawoszarej lub zielonkawoszarej, formuje płaty o szerokości do 0,5 cm, przylegające lub nieco zachodzące na siebie. Na powierzchni plechy występują białe pseudocyfelle, często tworzące wypukłą, delikatną siateczkę, na powierzchni których tworzą się podłużne, w postaci bruzdek lub koliste soralia z sorediami o ziarnistej strukturze. Dolna strona plechy w środkowej części ma kolor czarny, natomiast na obwodzie jest brunatna z licznymi chwytnikami. Apotecja o czerwonobrunatnych tarczkach o średnicy 2-5 mm są typu lekanorowego i występują bardzo rzadko. Porost wytwarza zarodniki 1-komórkowe, bezbarwne, elipsoidalne o wymiarach 13-16 x 6 -8 μm, umieszczone po 8 w worku.

P. sulcata rośnie na korze drzew liściastych i szpilkowych, występuje również na drewnie, słomianych dachach. Porost ten rzadko można spotkać na zasobnym w azot podłożu skalnym lub na glebie. Tarczownica bruzdkowana jest jednym z najszerzej rozpowszechnionych na kuli ziemskiej porostów. W Polsce występuje na terenie całego kraju [Wójciak 2007, Purvis i wsp.1992].

Dotychczasowe badania wskazują, że P. sulcata syntetyzuje atranorynę (depsyd) i kwas salazynowy (despydon) [Purvis i wsp. 1992, Culberson 1979]. W piśmiennictwie z początków wieku XX znajdują się wzmianki o obecności kwasu lobarowego czy protocetrarowego w plechach opisywanego gatunku [Culberson 1979]. Przebadane dotąd właściwości biologiczne związków i wyciągów z P. sulcata opisano w rozdziałach 3.1.1., 3.2.1.

52

2.3.3. Hypocenomyce scalaris

Rycina 8. Plecha Hypocenomyce scalaris

[http://www.nagrzyby.pl/index.php?artname=gatunek&id=2955&page=1&atlas=atlas_lacinskiep]

[http://www.lichens.lastdragon.org/Hypocenomyce_scalaris.html (9.11.2012)].

Gatunek Hypocenomyce scalaris (Ach. ex Lilj.) M. Choisy (paznokietnik ostrygowaty; syn. Lecidea scalaris (Ach.)) posiada plechę złożoną z drobnych łuseczek o średnicy 0,5-2,0 mm, o kolistym lub muszelkowatym kształcie. Łuseczki posiadające oliwkową, szaro-, żółtozieloną lub brunatną barwę, nakładają się na siebie dachówkowato a ich brzeg nie przylega do podłoża i jest lekko zadarty ku górze. Na krawędziach i po spodniej stronie plechy, wzdłuż brzegu, znajdują się biało-żółtawe, zielonkawe lub brązowawe soredia o mączystej, ziarenkowatej strukturze. Apotecja o średnicy 1,5-2,0 mm, czarne i płaskie, niebieskoszaro przyprószone, występują bardzo rzadko i przyczepione są delikatnie do łuseczkowatej plechy. H. scalaris wytwarza 1-komórkowe zarodniki o wymiarach 7-8 x 3-4 μm, umieszczone po 8 w worku.

Zajmowane przez H. scalaris podłoża to kora drzew szpilkowych i liściastych oraz drewno. Gatunek ten rzadko rośnie na podłożu skalnym. Paznokietnik ostrygowaty jest rozpowszechniony niemal na całej kuli ziemskiej. Występuje pospolicie w Europie, Ameryce Północnej, Australii i na obszarze byłego Związku Radzieckiego. W Polsce jest pospolity na terenie całego kraju [Wójciak 2007, Purvis i wsp. 1992].

Z H. scalaris wyizolowano dotąd kwas lekanorowy [Huneck i Yoshimura 1999]. Badania aktywności biologicznej, dotyczyły kwasu lekanorowego pozyskiwanego z innych porostów niż H. scalaris, jak: Parmotrema tinctorum, Parmotrema stuppeum, Ochrolechia androgyna, O. parella i zostały omówione w rozdziale 3.1.3. Nie ma danych na temat działania biologicznego wyciągów otrzymanych z H. scalaris.

53

2.3.4. Cladonia uncialis

Rycina 9. Plecha Cladonia uncialis

[http://www.lichens.lastdragon.org/Cladonia_uncialis_uncialis.html (9.11.2012)].

Cladonia uncialis (L.) Weber ex Wigg. (Chrobotek gwiazdkowaty; syn. Lichen uncialis L. 1753) wytwarza wielopostaciową plechę. Pojawiające się wcześnie łuseczki, należące do plechy pierwotnej dość szybko zanikają. Później tworzą się tzw. podecja (mają postać trzoneczków), o wysokości 1,5-6 cm, grubości 1-3 mm i zielonożółtym lub zielonoszarym zabarwieniu, często brunatniejącym na szczycie. Mają one wałeczkowaty kształt, rosną pionowo lub pokładają się, a na końcach rozgałęziają się widełkowato na 3-5 ostro zakończonych części. Podecja bez łusek i sorediów, posiadają często w kątach rozgałęzień otworek oraz pyknidia z czerwoną galaretą. Apotecja (średnica do 0,8 mm) występują rzadko i ulokowane są na szczytach podecjów. Porost wytwarza 1-komórkowe, bezbarwne zarodniki o wymiarach 3-3,5 µm, po 8 w worku.

C. uncialis porasta gleby. Chrobotek gwiazdkowaty rośnie w lasach szpilkowych, na wrzosowiskach, przydrożach a także wydmach. Jest to gatunek pospolicie występujący na terenie naszego kraju, jak również w pozostałej części Europy i Ameryce Północnej

[Wójciak 2007, Purvis i wsp. 1992].

Metabolity wtórne C. uncialis to głównie kwas (-)-usninowy (dibenzofuran),

kwas skwamatowy (depsyd). Według danych piśminnictwa, niektóre z badanych próbek

zawierały jeszcze kwas tamnolowy lub hypotamnolowy [Purvis i wsp 1992, Culberson

1979]. Wykryte dotąd właściwości biologiczne obecnego w badanym gatunku kwasu

(-)-usninowego zaprezentowano w rozdziale 3.1.7. Kwas skwamatowy jak i wyciągi z C. uncialis nie były do tej pory badane (rozdział 3.1.4. i 3.2.2.).

54