Rozdział I. ŹRÓDŁA UTRZYMANIA GOSPODARSTW DOMOWYCH
1.2. Charakterystyka demograficzno-społeczna i ekonomiczna gospodarstw domowych według
1.2.1. Gospodarstwa domowe według głównego źródła utrzymania i liczby osób w gospodarstwie.
Na źródło utrzymania gospodarstw wpływa zarówno ich wielkość, jak i skład. Wśród ogółu gospodarstw domowych utrzymujących się z dochodów z pracy blisko 70% stanowiły gospodarstwa 3 i więcej osobowe. W miastach odsetek takich gospodarstw wynosił 61,3%, natomiast na wsi przekroczył 80%. Niezarobkowe źródło, które było głównym źródłem utrzymania dla 35,7% gospodarstw domowych w Polsce dominowało w gospodarstwach
34
małych – jedno i dwuosobowych – stanowiąc łącznie 72,4%. W miastach takich gospodarstw było blisko 76%, na wsi natomiast 65% (patrz tabl. 1.5).
Tabl. 1.5. Gospodarstwa domowe według liczby osób w gospodarstwie i głównego źródła utrzymania w 2011 roku
Główne źródło utrzymania
gospodarstwa domowego Ogółem
Gospodarstwa domowe według liczby osób
1 2 3 4 5 i więcej
w tys. w odsetkach (struktura pozioma)
Ogółem** 13568,0 24,0 25,7 20,2 16,2 13,9
w tym:
Dochody z pracy 7648,5 12,8 19,2 24,7 23,5 19,8 Niezarobkowe źródło 4844,2 36,6 35,8 14,6 6,6 6,4
Pozostałe źródła dochodów
osobno niewymienione 422,8 52,6 19,9 13,8 8,0 5,7 Na utrzymaniu 41,7 80,0 14,8 3,9 0,8 0,4 Miasta 9146,9 27,2 28,3 21,2 14,9 8,4 w tym: Dochody z pracy 4989,7 16,0 22,7 27,2 22,3 11,8 Niezarobkowe źródło 3388,2 38,5 37,1 14,2 5,8 4,3
Pozostałe źródła dochodów
osobno niewymienione 324,9 55,8 20,2 13,1 6,9 3,9 Na utrzymaniu 30,2 80,3 15,0 3,7 0,7 0,2 Wieś 4421,1 17,3 20,2 18,1 19,0 25,3 w tym: Dochody z pracy 2658,8 6,7 12,5 20,0 25,9 34,9 Niezarobkowe źródło 1456,0 32,1 32,9 15,3 8,4 11,3
Pozostałe źródła dochodów
osobno niewymienione 97,9 41,7 18,9 16,1 11,6 11,6
Na utrzymaniu 11,5 79,1 14,3 4,5 1,3 0,8
* łącznie z dochodami z wynajmu
** dochody z własności oraz nieustalone źródło tylko w pozycji „Ogółem”
Należy tu dodać, że wpływ na taką strukturę źródeł utrzymania według liczby osób miały również typy gospodarstw. W 2011 roku wśród gospodarstw nierodzinnych jednoosobowych – 44,8% stanowiły takie, w których osoby były w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni w wieku 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej). W spisie odnotowano przeszło 1024 tys. gospodarstw domowych jednorodzinnych tworzonych wyłącznie przez osoby w wieku 60 lat i więcej, których indywidualne źródła dochodów mogły pochodzić w większości przypadków ze źródeł niezarobkowych. Gospodarstwa pozostające głównie na utrzymaniu osób spoza gospodarstwa domowego – zarówno w miastach, jak i na wsi – w około 80% składały się z jednej osoby, nieposiadającej własnych źródeł dochodu, bądź posiadane środki były niewystarczające.
1.2.2. Pokoleniowe grupy wieku ludności a źródła utrzymania gospodarstw domowych Pokoleniowe grupy wieku są najbardziej syntetyczną miarą charakteryzującą gospodarstwa domowe pod względem demograficznym. Zwykle stosowany podział wyodrębnia gospodarstwa, w skład których wchodzą osoby młode (w wieku 0-29 lat),
35
w średnim wieku (30-59 lat), osoby starsze (w wieku 60 lat i więcej) oraz pozostałe gospodarstwa domowe, których skład pokoleniowy ludności był bardziej zróżnicowany.
Wiek osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego, jak również miejsce zamieszkania, w istotny sposób wpływa na rodzaj źródła utrzymania gospodarstwa domowego. W 2011 roku gospodarstwa domowe składające się wyłącznie z osób młodych – zarówno w miastach, jak i na wsi – najczęściej utrzymywały się z dochodów z pracy (62,5% w miastach i 57,7% na wsi) i była to najczęściej praca najemna. Na wsi w tej grupie gospodarstw domowych zwraca uwagę, że ponad 5% gospodarstw pozostawało na utrzymaniu innych osób spoza ich gospodarstwa domowego – w miastach udział ich był zdecydowanie niższy i wynosił 3,5% (patrz tabl. 1.6).
Gospodarstwa domowe osób wyłącznie w wieku średnim zamieszkałe zarówno w miastach, jak i na wsi – podobnie jak osób młodych – utrzymywały się głównie z pracy. Zwraca uwagę, że ponad 20% tego typu gospodarstw utrzymywało się z niezarobkowych źródeł. Wśród nich w miastach przeważały gospodarstwa utrzymujące się z emerytur (8,7%), natomiast na wsi utrzymujące się z rent (12%).
Z kolei dla gospodarstw domowych złożonych wyłącznie z osób starszych, dwa najbardziej znaczące źródła utrzymania to przede wszystkim niezarobkowe źródła – emerytura i renta. W miastach z emerytury utrzymywało się blisko 84% takich gospodarstw, natomiast na wsi przeszło 85%. Z kolei renta stanowiła podstawę utrzymania dla 9% gospodarstw osób starszych w miastach i 8,7% na wsi.
Według wyników NSP 2011 więcej gospodarstw domowych, w skład których wchodzi osoba starsza mieszka w miastach (1695,8 tys.), niż na wsi (1315,0 tys.). Odsetek takich gospodarstw w miastach wynosi 18,5% w stosunku do ogółu gospodarstw domowych. Na wsi natomiast stanowią one blisko 30% ogółu gospodarstw domowych. Wśród gospodarstw na wsi najczęstszym typem były gospodarstwa złożone z osób młodych i w średnim wieku z osobami starszymi, tzn. trzypokoleniowe (liczyły one 770,3 tys.). Najczęściej jako główne źródło utrzymania gospodarstwa takie deklarowały pracę (prawie 76%). Należy jednak zwrócić uwagę, że blisko połowa (47,8%) tego typu gospodarstw utrzymywała się głównie z pracy najemnej, natomiast z pracy w rolnictwie 22,8%. Odsetek gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł wynosił blisko 23% (w tym emerytura 18,5%).
W miastach gospodarstwa złożone z osób młodych, w średnim wieku i z osobami starszymi liczyły 646,4 tys. i podobnie układała się wśród nich struktura źródeł utrzymania. Najczęściej gospodarstwa takie utrzymywały się z pracy 62,4% (w tym praca najemna 53,2%). Jednak w miastach zdecydowanie częściej niż na wsi niezarobkowe źródło stanowiło podstawę utrzymania dla tego typu gospodarstw i odsetek ten wynosił blisko 36% (w tym emerytura 30,9%).
Skład pokoleniowy gospodarstwa wieloosobowego jest bardziej zróżnicowany i ma znaczenie przy ustalaniu głównego źródła utrzymania gospodarstwa. W gospodarstwach większych daje się zauważyć wpływ źródła utrzymania osób starszych na główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego. Czynnikiem różnicującym jest także miejsce zamieszkania takich gospodarstw.
36
Tabl. 1.6. Gospodarstwa domowe według głównego źródła utrzymania oraz pokoleniowych grup wieku ludności w 2011 roku
Wyszczególnienie Ogółem
W gospodarstwie domowym są osoby: wyłą-cznie młode wyłą-cznie w średnim wieku wyłą-cznie starsze młode i w średnim wieku młode w średnim wieku młode i w średnim wieku z osobami starszymi w tysiącach Ogółem* 13568,0 941,0 2143,6 2623,0 4849,7 262,8 1331,3 1416,6 w tym: Miasta* 9146,9 744,9 1612,1 1925,4 3168,8 182,6 866,8 646,4 w tym gospodarstwa
utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 54,6 62,5 64,7 4,9 83,8 26,7 32,2 62,4 najemnej 47,0 57,0 55,6 3,6 72,1 23,3 27,3 53,2 na rachunek własny poza rolnictwem** 7,1 5,3 8,7 1,2 11,1 3,2 4,5 8,1 w rolnictwie 0,4 0,2 0,4 0,1 0,6 0,2 0,4 1,0 z niezarobkowych źródeł 37,0 3,5 21,2 93,4 9,3 70,9 65,5 35,8 z emerytur 29,4 – 8,7 83,8 3,7 63,9 57,6 30,9 z rent 5,8 1,6 8,3 9,0 3,4 6,4 7,3 4,1 z pozostałych niezarobkowych źródeł 1,9 1,9 4,2 0,5 2,2 0,6 0,7 0,8 pozostające na utrzymaniu 0,3 3,5 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 w tysiącach Wieś* 4421,1 196,0 531,5 697,6 1680,9 80,2 464,5 770,3 w tym gospodarstwa
utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 60,1 57,7 57,6 3,5 84,5 37,2 38,7 75,9 najemnej 42,8 49,2 40,6 1,8 63,6 26,6 23,2 47,8 na rachunek własny poza rolnictwem** 6,1 5,3 6,9 0,7 9,7 3,0 2,9 5,3 w rolnictwie 11,2 3,1 10,1 1,0 11,2 7,6 12,5 22,8 z niezarobkowych źródeł 32,9 4,5 24,5 94,8 9,2 60,9 59,4 22,9 z emerytur 24,8 0,0 7,3 85,4 2,5 53,4 50,3 18,5 z rent 6,2 1,5 12,0 8,7 4,3 6,9 8,3 3,8 z pozostałych niezarobkowych źródeł 2,0 3,0 5,2 0,8 2,4 0,5 0,7 0,6 pozostające na utrzymaniu 0,3 5,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
* w dalszym podziale nie uwzględniono gospodarstw domowych utrzymujących się z dochodów z własności, pozostałych źródeł osobno niewymienionych oraz o nieustalonym źródle utrzymania
** łącznie z dochodami z wynajmu
Zdecydowany wpływ źródła utrzymania osób starszych na źródło gospodarstwa domowego widoczny jest wśród gospodarstw złożonych z osób młodych i starszych oraz z osób w średnim wieku i starszych. Należy zauważyć, ze wśród omawianych typów gospodarstw domowych, w których występuje osoba starsza, odnotowano zarówno w miastach, jak też na wsi, znikomy odsetek gospodarstw, które pozostawały na utrzymaniu innej osoby spoza gospodarstwa domowego.
37
W miastach gospodarstwa złożone z osób młodych i starszych w blisko 71% utrzymywały się z niezarobkowych źródeł, z czego emerytura stanowiła 63,9%, natomiast praca tylko 26,7% (w tym praca najemna 23,3%). Na wsi gospodarstwa takie zdecydowanie częściej niż w miastach utrzymywały się z pracy (37,2%), w tym z pracy najemnej (26,6%). Praca w swoim gospodarstwie rolnym stanowiła źródło utrzymania tylko 7,6% tego typu gospodarstw na wsi. Konsekwentnie więc na wsi wśród gospodarstw złożonych z osób młodych i starszych występuje niższy niż w miastach (60,9%) odsetek gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł.
W miastach wśród gospodarstw domowych, w których była osoba starsza najczęściej spotykane są gospodarstwa złożone z osób w średnim wieku i z osobą starszą – liczyły one 866,8 tys. Podobnie jak gospodarstwa złożone z osób młodych i starszych, najczęściej deklarowały one jako główne źródło utrzymania niezarobkowe źródło (65,5%), natomiast praca stanowiła ponad 32%.
1.2.3. Gospodarstwa domowe według składu rodzinnego i źródeł utrzymania
Na źródła utrzymania gospodarstw domowych niewątpliwy wpływ ma również jego typ. Ze względu na liczbę oraz stosunek pokrewieństwa osób w gospodarstwie wyróżnić można następujące typy gospodarstw domowych: rodzinne (jedno lub więcej rodzinne), w składzie których wyodrębniono co najmniej jedną rodzinę biologiczną – małżeństwo lub partnerów (z dziećmi lub bez dzieci), samotnego rodzica (matkę lub ojca) z dziećmi – bez względu na wiek dzieci i posiadane źródła utrzymania oraz nierodzinne (jedno lub wieloosobowe).
Wśród ogółu (13568,0 tys.) gospodarstw domowych w Polsce w 2011 roku zbiorowość gospodarstw domowych rodzinnych wynosiła 9887,3 tys., tj. 72,8% (w tym gospodarstw jednorodzinnych 8889,9 tys., tj. 65,5%). Pozostała zaś zbiorowość (3680,6 tys., tj. 27,1%) to gospodarstwa nierodzinne, wśród których dominowały gospodarstwa jednoosobowe stanowiąc prawie 90% (patrz tabl. 1.7).
W odniesieniu do gospodarstw jednorodzinnych można mówić zarówno o głównym źródle utrzymania gospodarstwa jak i rodziny. Wśród 6357,3 tys. gospodarstw jednorodzinnych zamieszkałych w miastach, najwyższy odsetek stanowiły utrzymujące się z pracy (64,2%) i były to głównie dochody z pracy najemnej (55,1%). Z pracy na rachunek własny utrzymywało się 9,1% takich gospodarstw, a główne dochody pochodziły z pracy poza rolnictwem. Oznacza to, że większość tych gospodarstw tworzyły osoby stosunkowo młode lub w średnim wieku, aktywne zawodowo, które czerpały dochody z wykonywanej osobiście pracy (co znalazło odzwierciedlenie w źródłach utrzymania ich gospodarstw domowych), a znacznie rzadziej w starszym wieku.
Przeszło co trzecie gospodarstwo domowe jednorodzinne zamieszkałe w miastach utrzymywało się z niezarobkowych źródeł i najczęściej była to emerytura (25,7%). Wśród ogółu gospodarstw w miastach odsetek gospodarstw, w skład których wchodzą dwie lub więcej rodzin był niewielki (4,6%), a wśród ogółu gospodarstw rodzinnych stanowiły one ponad 6%. Zauważa się, że struktura źródeł utrzymania tych gospodarstw jest bardzo zbliżona do gospodarstw jednorodzinnych.
38
Tabl. 1.7. Gospodarstwa domowe według składu rodzinnego i głównego źródła utrzymania w 2011 roku
Główne źródło utrzymania
gospodarstwa domowego Ogółem
Gospodarstwa domowe
rodzinne nierodzinne razem rodzinnejedno- więcej dwu i
rodzinne
razem jedno-w tym osobowe
w tysiącach
Ogółem* 13568,0 9887,3 8889,9 997,4 3680,6 3254,7
Miasta* 9146,9 6357,3 5938,8 418,5 2789,5 2488,0
w tym gospodarstwa utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 54,6 64,4 64,2 66,6 32,1 32,1 najemnej 47,0 55,3 55,1 57,3 28,1 27,9 na rachunek własny 7,6 9,1 9,1 9,3 4,1 4,2 poza rolnictwem** 7,1 8,6 8,6 8,2 3,9 4,0 w rolnictwie 0,4 0,5 0,5 1,1 0,2 0,2 z niezarobkowych źródeł 37,0 31,2 31,2 31,2 50,3 52,4 z emerytur 29,4 25,7 25,7 25,5 37,8 39,5 z rent 5,8 4,0 3,9 4,3 10,0 10,3
z pozostałych niezarobkowych źródeł 1,9 1,6 1,6 1,5 2,5 2,6
na utrzymaniu 0,3 0,0 0,0 0,0 1,0 1,0
w tysiącach
Wieś* 4421,1 3530,1 2951,1 579,0 891,1 766,7
w tym gospodarstwa utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 60,1 69,3 67,5 78,0 24,0 23,4 najemnej 42,8 49,4 48,9 52,1 16,4 16,0 na rachunek własny 17,4 19,8 18,6 25,9 7,6 7,4 poza rolnictwem** 6,1 7,0 7,3 5,7 2,6 2,7 w rolnictwie 11,2 12,8 11,3 20,2 5,0 4,7 z niezarobkowych źródeł 32,9 26,9 28,1 20,6 56,8 60,9 z emerytur 24,8 20,5 21,4 15,8 41,8 45,2 z rent 6,2 4,8 4,9 3,8 11,7 12,3
z pozostałych niezarobkowych źródeł 2,0 1,6 1,8 1,0 3,3 3,4
na utrzymaniu 0,3 0,0 0,0 0,0 1,2 1,2
* w dalszym podziale nie uwzględniono dochodów z własności, pozostałych źródeł osobno niewymienionych oraz nieustalonego źródła utrzymania gospodarstwa
** łącznie z dochodami z wynajmu
Według wyników spisu 2011 gospodarstwa domowe nierodzinne, których odnotowano w miastach 2789,5 tys. to przede wszystkim gospodarstwa jednoosobowe stanowiące blisko 90% takich gospodarstw. Tylko 16,3% to gospodarstwa osób młodych, prawie 36% w średnim wieku, a przeszło 42% spośród nich tworzone było przez osoby starsze, tzn. w wieku 60 lat i więcej.
Ze wszystkich przedstawionych typów gospodarstw domowych zamieszkałych w miastach, właśnie nierodzinne – jednoosobowe gospodarstwa najrzadziej utrzymywały się z pracy (32,1%), a ponad 52% ze źródeł niezarobkowych. Wśród gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych dominowały co prawda gospodarstwa utrzymujące się z emerytur (39,5%), ale co jest warte podkreślenia to fakt, że blisko 10% stanowiły gospodarstwa utrzymujące się z różnego rodzaju rent (z tytułu niezdolności do pracy, rodzinnej, czy socjalnej) i jest to najwyższy odsetek gospodarstw z tego rodzaju źródłem utrzymania w strukturze według typu gospodarstwa.
39
Wśród ogółu gospodarstw domowych zamieszkałych na wsi zbiorowość gospodarstw jednorodzinnych wynosiła 2951,1 tys. i stanowiły one blisko 67%. Gospodarstwa tego typu utrzymywały się podobnie jak gospodarstwa zamieszkałe w miastach głównie z pracy (67,5%). Były to nieco rzadziej niż w miastach dochody z pracy najemnej (48,9%), ale częściej z pracy na rachunek własny (18,6%) gdzie dominowały dochody uzyskiwane z pracy na rachunek własny w rolnictwie (11,3%). Ponad 28% takich gospodarstw utrzymywało się z niezarobkowych źródeł (czyli tylko o ponad trzy punkty procentowe mniej niż w miastach). Gospodarstwa domowe dwu i więcej rodzinne zamieszkałe w miastach jak i na wsi są zróżnicowane pod względem źródeł utrzymania. O ile w miastach w tego typu gospodarstwach udział utrzymujących się z pracy nie przekraczał 67%, to na wsi wynosił 78% i co jest ważne – dochody z pracy na rachunek własny (25,9% łącznie, w tym z pracy w swoim gospodarstwie aż 20,2%) stanowiły najwyższy odsetek wśród gospodarstw rodzinnych (na wsi i w mieście). Należy podkreślić, że tylko dla co szóstego gospodarstwa dwu i więcej rodzinnego na wsi podstawę utrzymania stanowiło niezarobkowe źródło.
Na wsi 24,2% gospodarstw domowych to gospodarstwa nierodzinne i podobnie jak w miastach najczęściej (przeszło w 86%) składały się z jednej osoby. Najczęściej (w przeszło 60%) utrzymywały się ze źródeł niezarobkowych i były to głównie emerytura (45,2%) oraz różnego rodzaju renty (12,3%), z pracy zaś tylko 23,4%.
Warto w tym miejscu dodać, że struktura wieku w gospodarstwach jednoosobowych na wsi jest inna niż w mieście. Jednoosobowe gospodarstwa osób do 29 lat stanowią zaledwie 9,4%, w wieku 30-59 lat – 37,2%, natomiast osoby starsze (w wieku 60 lat i więcej) w takich gospodarstwach aż 53,5% (czyli znacznie więcej niż w gospodarstwach w miastach).
Tabl. 1.8. Gospodarstwa domowe według składu rodzinnego i liczby źródeł utrzymania w 2011 roku
Wyszczególnienie Ogółem
Gospodarstwa domowe
rodzinne nierodzinne jednorodzinne dwu i więcej rodzinne razem w tym
jedno-osobowe
w tysiącach
Ogółem* 13568,0 8889,9 997,4 3680,6 3254,7
Gospodarstwa domowe
utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z jednego źródła dochodu 82,8 83,3 80,7 82,1 84,4 z dwóch źródeł dochodu 12,9 14,3 18,5 7,8 8,0
w tysiącach
Miasta* 9146,9 5938,9 418,5 2789,5 2488,0
Gospodarstwa domowe
utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z jednego źródła dochodu 83,4 83,8 83,6 82,5 84,4 z dwóch źródeł dochodu 12,2 13,8 15,5 8,3 8,4
w tysiącach
Wieś* 4421,1 2951,1 579,0 891,1 766,7
Gospodarstwa domowe
utrzymujące się: w odsetkach (struktura pionowa)
z jednego źródła dochodu 81,5 82,3 78,7 80,7 84,5 z dwóch źródeł dochodu 14,2 15,3 20,7 6,5 6,5
40
Rozpatrując omawiane typy gospodarstw domowych oraz liczbę posiadanych źródeł utrzymania gospodarstwa zauważa się również pewne zależności. Dwa źródła dochodu – zarówno w miastach jak i na wsi – najczęściej deklarowały gospodarstwa, w skład których wchodziły dwie i więcej rodzin. Na wsi ich udział wynosił ponad 20%, natomiast w miastach był niższy i stanowił ponad 15% (patrz tabl. 1.8).
Najrzadziej posiadanie drugiego źródła dochodu, zarówno wśród zamieszkałych w miastach, jak też na wsi, deklarowały gospodarstwa domowe nierodzinne. Tylko 8,3% gospodarstw domowych nierodzinnych w miastach i 6,5% na wsi deklarowało posiadanie dodatkowego źródła utrzymania.
1.2.4. Źródła utrzymania gospodarstw domowych a aktywność ekonomiczna ich członków
W celu lepszego rozpoznania sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych warto przedstawić ich charakterystykę ze względu na główny status aktywności ekonomicznej osób będących członkami gospodarstw i wpływ tego czynnika na źródła utrzymania gospodarstw domowych.
Ze względu na aktywność ekonomiczną osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego wyodrębniono cztery podstawowe typy gospodarstw:
1. gospodarstwa, w których była przynajmniej jedna osoba pracująca i ewentualnie bierna zawodowo, ale nie było osób bezrobotnych,
2. gospodarstwa, w których była przynajmniej jedna osoba pracująca i przynajmniej jedna osoba bezrobotna i ewentualnie bierna zawodowo,
3. gospodarstwa bez osób pracujących, ale z przynajmniej jedną osobą bezrobotną i ewentualnie bierną zawodowo,
4. pozostałe gospodarstwa, tzn. gospodarstwa osób biernych zawodowo i takich, w których nie ustalono statusu na rynku pracy tworzących ich osób.
Według wyników NSP 2011, wśród 13568,0 tys. gospodarstw domowych, biorąc pod uwagę status na rynku pracy 8681,1 tys. miało w swoim składzie osobę pracującą, przy czym niemal 56% (7552,3 tys.) stanowiły gospodarstwa domowe, w których była osoba pracująca, a nie było osób bezrobotnych (patrz tabl. 1.9).
Tabl. 1.9. Gospodarstwa domowe według aktywności ekonomicznej członków gospodarstwa i miejsca zamieszkania w latach 2002-2011
Gospodarstwa domowe Ogółem Miasta Wieś w tys. w % w tys. w % w tys. w %
Ogółem 13568,0 100,0 9146,9 100,0 4421,1 100,0
Z przynajmniej jedną osobą pracującą 8681,1 64,0 5619,2 61,4 3061,9 69,3 bez osób bezrobotnych 7552,3 55,7 4934,0 53,9 2618,3 59,2 z przynajmniej 1 osobą bezrobotną 1128,8 8,3 685,3 7,5 443,6 10,0 Bez pracujących, ale z przynajmniej
jedną osobą bezrobotną 598,1 4,4 422,9 4,6 175,2 4,0
Pozostałe 4288,8 31,6 3104,8 33,9 1184,0 26,8
Drugą najliczniejszą grupą (4288,8 tys., czyli 31,6%) były gospodarstwa domowe, w których wszyscy członkowie gospodarstwa były osobami biernymi zawodowo. Najmniej
41
liczną grupę (4,4%) stanowiły gospodarstwa domowe, w składzie których była przynajmniej jedna osoba bezrobotna i nie było osób pracujących.
Gospodarstwa domowe posiadające w swoim składzie osobę pracującą – zarówno z osobami bezrobotnymi jak i bez osób bezrobotnych – częściej występowały na wsi niż w miastach. Ich udziały wynosiły odpowiednio: blisko 70% na wsi i ponad 61% w miastach.
Rozpatrując gospodarstwa domowe według liczby osób pracujących wchodzących w ich skład, należy zwrócić uwagę, na nieco większy udział gospodarstw z jedną osobą pracującą zamieszkałych w miastach. Natomiast gospodarstwa z dwiema i trzema osobami pracującymi stanowiły wyższy odsetek na wsi niż w miastach.
Z kolei gospodarstwa domowe osób biernych zawodowo zdecydowanie częściej mieszkały w miastach niż na wsi, a ich udziały kształtowały się następująco: 33,9% w miastach, 26,8% na wsi.
Aktywność ekonomiczna członków gospodarstw domowych determinuje źródła, z których utrzymują się gospodarstwa domowe.
Gospodarstwa, w składzie których była przynajmniej jedna osoba pracująca, w zdecydowanej większości (ponad 85%) utrzymywały się głównie z dochodów z pracy i najczęściej była to praca najemna (blisko 69%). Należy zwrócić uwagę, że obecność osoby bezrobotnej w składzie takich gospodarstw tylko nieznacznie wpływała na rodzaj głównego źródła utrzymania. Gospodarstwa z osobą pracującą i bezrobotną nieco częściej utrzymywały się z pracy najemnej (72,1%), natomiast rzadziej utrzymywały się z pracy na rachunek własny (12,5%), niż te gdzie nie było osoby bezrobotnej (17%) (patrz tabl. 1.10).
Tabl. 1.10. Gospodarstwa domowe według rodzaju głównego źródła utrzymania i aktywności ekonomicznej ich członków w 2011 roku
Gospodarstwa domowe Ogółem
Gospodarstwa domowe z przynajmniej 1 osobą pracującą bez
pracujących, ale z przyn. 1 osobą bezrobotną pozostałe razem bez osób bezrobot-nych z przynaj-mniej 1 osobą bezrobotną w tysiącach Ogółem* 13568,0 8681,1 7552,3 1128,8 598,1 4288,8
w tym utrzymujące się głównie: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 56,4 85,3 85,4 84,6 8,6 4,5 najemnej: 45,6 68,9 68,4 72,1 7,0 3,9 na rachunek własny: 8,4 16,4 17,0 12,5 1,6 0,7 poza rolnictwem 6,8 10,3 10,6 8,4 1,1 0,5 w rolnictwie 3,9 6,1 6,3 4,1 0,5 0,2 z niezarobkowych źródeł: 35,7 13,7 13,6 14,1 67,1 75,9 emerytur 27,9 11,0 11,3 9,2 31,0 61,6 rent 5,9 2,2 2,1 3,3 15,6 12,0 w tym:
renty z tytułu niezdolności do 3,3 1,5 1,3 2,3 9,0 6,1 pracy
innych świadczeń 1,9 0,4 0,3 1,6 20,4 2,3
z pozostałych źródeł, osobno nie wymienionych
3,3 0,9 0,8 1,3 23,7 5,3
na utrzymaniu 0,3 0,0 0,0 0,0 0,5 0,9
* w dalszym podziale nie uwzględniono gospodarstw o nieustalonym źródle utrzymania oraz utrzymujących się z dochodów z własności
42
Rozpatrując zbiorowość gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z dochodów z pracy widoczny jest wpływ liczby osób pracujących wchodzących w skład gospodarstwa domowego na rodzaj źródła utrzymania. Im więcej osób pracujących wchodziło w skład gospodarstwa, tym częściej gospodarstwo domowe deklarowało jako główne źródło utrzymywania dochody z pracy. Wśród gospodarstw domowych, gdzie była jedna osoba pracująca i nie było osób bezrobotnych, blisko 77% utrzymywało się z pracy. Natomiast w przypadku, kiedy w skład gospodarstwa wchodziło dwie i trzy osoby pracujące ponad 90% gospodarstw utrzymywało się z pracy (patrz wykres 4). Sytuacja taka występowała zarówno wśród gospodarstw zamieszkałych w miastach, jak też na wsi. Podobną zależność obserwuje się wśród gospodarstw domowych z osobą pracującą i bezrobotną (patrz wykres 5).
Wykres 4. Struktura gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z dochodów z pracy według liczby pracujących oraz miejsca zamieszkania w gospodarstwach
domowych bez osób bezrobotnych w 2011 roku (w %)
Wykres 5. Struktura gospodarstw domowych utrzymujących się głównie z dochodów z pracy według liczby pracujących oraz miejsca zamieszkania w gospodarstwach
domowych z przynajmniej 1 osobą bezrobotną w 2011 roku (w %)
W obu omawianych typach gospodarstw, w składzie których była osoba pracująca, zbliżony był odsetek gospodarstw utrzymujących się z niezarobkowych źródeł i oscylował na poziomie 14%. Wśród nich największy był udział gospodarstw utrzymujących się z emerytur. Oznacza to, że dochody ze źródeł niezarobkowych osoby bezrobotnej lub biernej zawodowo wchodzącej w skład tych gospodarstw nie wpływały w istotnym stopniu na główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego, w którym była przynajmniej jedna osoba pracująca.
Z kolei w przypadku gospodarstw domowych, w składzie których nie było osoby pracującej, dominującym źródłem utrzymania były niezarobkowe źródła. Najwyższy udział utrzymujących się głównie z niezarobkowych źródeł (blisko 76%) odnotowano wśród gospodarstw, w których wszystkie osoby były bierne zawodowo i dominowały gospodarstwa
76,8 92,5 91,9 77,3 93,3 93,4 75,7 91,1 90,6
0 50 100
Ogółem Miasta Wieś
z 1 osobą pracującą z 2 osobami pracującymi z 3 i więcej osobami pracującymi
81,1 88,6 92,2 81,5 89,5 93,6 80,2 87,5 91,2
0 50 100
Ogółem Miasta Wieś
43
utrzymujące się z emerytur (61,6%). Kolejna grupa wśród nich to gospodarstwa utrzymujące się z rent (12%) oraz innych świadczeń i pozostałych niezarobkowych źródeł (7,6%). Natomiast praca stanowiła źródło utrzymania tylko dla 4,5% takich gospodarstw.
Również w grupie gospodarstw, gdzie była osoba bezrobotna, a nie było pracujących najwięcej – ponad 67% – głównie utrzymywało się z niezarobkowego źródła. Należy jednak zauważyć, że udziały poszczególnych rodzajów świadczeń były inne. Dla ponad 44% tego typu gospodarstw podstawę utrzymania stanowiły łącznie inne świadczenia (w tym zasiłki dla bezrobotnych oraz świadczenia i zasiłki przedemerytalne) i pozostałe niezarobkowe źródła, dla 31,0% emerytury, a dla ponad 15% renty – głównie z tytułu niezdolności do pracy.
Tabl. 1.11. Gospodarstwa domowe według rodzaju głównego źródła utrzymania i aktywności ekonomicznej ich członków w 2011 roku
Gospodarstwa domowe Ogółem
Gospodarstwa domowe z przynajmniej 1 osobą pracującą bez
pracujących ale z przyn. 1 osobą bezrobotną pozosta -łe razem bezrobot-bez osób
nych z przynaj-mniej 1 osobą bezrobotną w tysiącach Miasta* 9146,9 5619,2 4934,0 685,3 422,9 3104,8
w tym: utrzymujące się głównie: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 54,6 85,3 85,4 84,7 9,0 5,1 najemnej: 47,0 73,5 73,3 74,9 7,3 4,4 na rachunek własny: 7,6 11,8 12,1 9,8 1,7 0,7 poza rolnictwem 7,1 11,2 11,5 9,2 1,2 0,6 w rolnictwie 0,4 0,6 0,6 0,6 0,4 0,1 z niezarobkowych źródeł: 37,0 13,6 13,6 13,9 65,4 75,5 emerytur 29,3 11,3 11,6 9,3 31,1 61,7 rent 5,8 1,9 1,8 2,9 14,5 11,6 w tym:
renty z tytułu niezdolności do pracy 2,9 1,2 1,1 2,0 8,2 5,3
innych świadczeń 1,9 0,4 0,2 1,6 19,7 2,2
z pozostałych źródeł, osobno
niewymienionych 3,7 0,9 0,8 1,4 25,0 5,8
na utrzymaniu 0,3 0,0 0,0 0,0 0,5 0,9
w tysiącach
Wieś* 4 421,1 3 061,9 2 618,3 443,6 175,2 1 184,0
w tym: utrzymujące się głównie: w odsetkach (struktura pionowa)
z pracy 60,1 85,3 85,4 84,4 7,7 2,9 najemnej: 42,8 60,5 59,3 67,7 6,2 2,4 na rachunek własny: 17,4 24,8 26,1 16,7 1,5 0,6 poza rolnictwem 6,1 8,7 8,9 7,2 1,0 0,3 w rolnictwie 11,2 16,1 17,2 9,5 0,5 0,2 z niezarobkowych źródeł: 32,9 13,8 13,7 14,4 71,1 76,8 emerytur 24,3 10,2 10,5 8,6 30,3 59,8 rent 6,2 2,8 2,6 3,9 18,3 13,2 w tym:
renty z tytułu niezdolności do pracy 4,0 2,0 1,8 2,8 11,0 8,1
innych świadczeń 2,0 0,5 0,4 1,6 22,0 2,7
z pozostałych źródeł, osobno
niewymienionych 2,4 0,8 0,8 1,2 20,7 3,7
na utrzymaniu 0,3 0,0 0,0 0,0 0,3 0,9
* w dalszym podziale nie uwzględniono gospodarstw o nieustalonym źródle utrzymania oraz utrzymujących się z dochodów z własności
44
Różnice w strukturze źródeł utrzymania między gospodarstwami mieszkającymi w mieście i na wsi dotyczą przede wszystkim dochodów z pracy najemnej i pracy na własny rachunek, a w niewielkim stopniu niezarobkowych źródeł.
Wśród gospodarstw domowych z przynajmniej 1 osobą pracującą, odsetek utrzymujących się z pracy był identyczny na wsi i w mieście i wynosił 85,3%. Należy jednak zauważyć, że w miastach więcej gospodarstw utrzymywało się z pracy najemnej (szczególnie w sektorze publicznym), a na wsi – więcej z pracy na własny rachunek w rolnictwie (patrz tabl. 1.11).
W gospodarstwach z osobami pracującymi odsetek mieszkańców miast utrzymujących się z pracy najemnej wynosił 73,5% i był o 13 punktów procentowych wyższy niż wśród mieszkańców wsi. W przypadku pracy na rachunek własny, z tego źródła utrzymywało się 11,8% gospodarstw domowych w miastach, ale aż 24,8% na wsi. Wpływ na tę różnicę miała przede wszystkim praca na rachunek własny w rolnictwie, która to kategoria dochodów praktycznie nie występowała w miastach. Natomiast odsetek utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych był niemal identyczny wśród gospodarstw domowych mieszkających w mieście i na wsi.