Charakterystyka kompetencji kreatywności

Głównym zadaniem nauczyciela, oprócz przekazu wiadomości, jest tworzenie sytuacji problemowych i stymulowanie twórczych postaw edukacyjnych uczniów. W jego pracy zasadniczą rolę pełnią więc kompetencje kreatywności. Nauczyciel kreatywny to nauczyciel otwarty na pomysły innych, stale wzbogacający swą wiedzę merytoryczną i podnoszący swoje kwalifikacje zawodowe. Efektem twórczego działania nauczyciela jest tzw.

nowatorstwo pedagogiczne, stałe doskonalenie własne jako nieodłączny atrybut osobowości nauczyciela. Nauczyciel, któremu nie obce są kompetencje kreatywności, bezustannie poszukuje, bada, eksperymentuje, jest bez reszty zaangażowany w to, co robi, odpowiedzialny, wytrwały w dążeniu do wytyczonego celu, charakteryzuje go elastyczność myślenia. Tylko twórcze działanie nauczycieli daje gwarancje wysokiego poziomu kształcenia w naszym szkolnictwie.

Dane w tabeli 13 prezentują analizę ilościową odnoszącą się do kompetencji kreatywności nauczycieli, którą uzyskano na podstawie arkusza samooceny nauczycieli i oceny dokonanej przez dyrektorów szkół.

113

Tabela 13. Kompetencje kreatywności nauczycieli wczesnej edukacji w świetle ich samooceny i oceny dyrektorów szkół

Kompetencje kreatywności

Ocena nauczycieli (N = 529)

Ocen dyrektorów (N = 494)

Poziom oceny (wyrażony medianą) Badane kategorie:

Wysoka Średnia Niska Wysoka Średnia Niska

Nauczyciele Dyrektorzy

N % N % N % N % N % N %

umiejętność samodzielnego dokonania analizy programów nauczania i

decydowania o wyborze jednego z nich

383 72,4 133 25,1 13 2,5 352 71,3 133 26,9 9 1,8 wysoka wysoka umiejętność opracowania programu

autorskiego 207 39,1 268 50,7 54 10,2 183 37,0 245 49,6 66 13,4 średnia średnia doskonalenie własnego warsztatu

pracy, podejmowanie próby jego modernizacji, wprowadzanie innowacji

381 72,0 135 25,5 13 2,5 313 63,4 162 32,8 19 3,8 wysoka wysoka tworzenie własnych projektów

edukacyjnych (np. scenariusze, programy nauczania, artykuły) i publikowanie ich w czasopismach pedagogicznych

197 37,2 216 40,8 116 21,9 169 34,2 197 39,9 128 25,9 średnia średnia

dążenie do uzyskania dodatkowych kwalifikacji, uczestnictwo w

organizowanych formach doskonalenia zawodowego, np. kursach w

placówkach doskonalenia, ośrodkach metodycznych, naradach

szkoleniowych

396 74,9 124 23,4 9 1,7 315 63,8 150 30,4 29 5,9 wysoka wysoka

N – liczba ocenianych nauczycieli

114

W tym miejscu warto przypomnieć, że zintegrowana edukacja wczesnoszkolna zakłada, między innymi, zlikwidowanie podziału na odrębne przedmioty nauczania. W ślad za tym program nauczania powinien mieć zintegrowany charakter i całościowo ujmowane treści kształcenia, podporządkowane celom edukacyjnym a nie przedmiotom nauczania.

Wolny rynek wydawniczy dostarczył w ostatnich latach licznych propozycji programów nauczania dla etapu zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej. Z roku na rok pojawiają się wydawnictwa zajmujące się edytorstwem książek szkolnych. Oferta wydawnicza jest interesująca zarówno pod względem dydaktycznym, merytorycznym, jak i edytorskim. Liczba funkcjonujących obecnie programów zmienia się w szybkim tempie.

Z jednej strony, dowolność wyboru programu nauczania, możliwość dostosowania oferty edukacyjnej do potrzeb i oczekiwań środowiska szkoły, z drugiej zaś, świadomość doniosłości roli programu w realizacji celów kształcenia, wyznaczają nauczycielom nie lada zadanie związane z ewaluacją programów nauczania. Program nauczania jest jednym z najważniejszych narzędzi organizacji procesu nauczania – uczenia się, wpływającym na osiągnięcia edukacyjne uczniów. Od jego koncepcji, filozofii, adekwatności celów, treści, metod i środków dydaktycznych zależy w dużej mierze jakość procesu i uzyskiwane efekty.

Program nauczania dla zajęć edukacyjnych danego oddziału dobiera nauczyciel prowadzący zajęcia, uwzględniając możliwości uczniów i wyposażenie szkoły. Konsekwencją tego uprawnienia jest ponoszenie odpowiedzialności za swoje wybory. Nauczyciele stają więc przed dylematem, jak spośród licznych propozycji wydawniczych wybrać program najlepszy dla uczniów, a także dla nich samych. Wydawnictwa pedagogiczne prześcigają się bowiem w pomysłowości promocji, mającej na celu pozyskanie klienta. Podejmują różnorodne działania marketingowe, np. organizują spotkania z nauczycielami, rozdają programy – gratis, przysyłają foldery reklamujące nowe podręczniki i kuszą bezpłatnymi materiałami metodycznymi czy środkami dydaktycznymi. Trudno jednak ocenić programy z folderu, trudno też ocenić ich wartość po kilkuminutowym przeglądzie.

Zaskakujące wydają się zatem wyniki badań własnych, w których, jak pokazują dane w tabeli 13, bezwzględna większość badanych, zarówno nauczycieli, jak i ich dyrektorów, wybrała najwyższą notę dotyczącą umiejętności nauczycieli w samodzielnym dokonaniu analizy programów nauczania i decydowania o wyborze jednego z nich (383 wysokich ocen nauczycieli, tj. 72,4% i 352 wysokich ocen dyrektorów, tj. 71,3%).

Wyżej przedstawione refleksje skłaniają do postawienia pytań: Czy rzeczywiście nauczyciele wczesnej edukacji są tak doskonale przygotowani do trudnej sztuki wyboru programu nauczania, który jest jednym z najważniejszych narzędzi organizacji procesu

115

nauczania – uczenia się, wpływającym na osiągnięcia edukacyjne uczniów? Czy w związku z tym nauczyciele potrafią odpowiedzieć na pytania: Który program uznać za dobry? Jakimi kryteriami kierować się przy jego ocenie? Co robić, jeżeli uznamy, że program nie zaspokaja naszych oczekiwań i potrzeb uczniów? Na jakiej podstawie nauczyciel ma dokonywać wyboru programu? Co powinno stanowić podstawę do podejmowania decyzji w sprawie zatwierdzenia programu do użytku szkolnego? Jeśli nauczyciele znają odpowiedź na wyżej postawione pytania, to dlaczego wyniki dotyczące umiejętności zredagowania programu autorskiego już nie są tak zadowalające?

Materiał empiryczny wskazuje na istniejące problemy w przypadku umiejętności opracowania programu autorskiego - większość nauczycieli wybierała średnią wartość swoich zdolności w tym kierunku (tj. 50,7%). Opinia 49,6% dyrektorów potwierdza samoocenę nauczycieli. Niepokojącym jest, iż największą trudność sprawia nauczycielom sztuka tworzenia własnych projektów edukacyjnych (np. scenariuszy, artykułów) i publikowania ich w czasopismach pedagogicznych. W tym przypadku można mówić o braku przewagi jednej z trzech kategorii ocen nauczycieli. Podobna liczba nauczycieli na wysokim (nauczyciele – 37,2

%, dyrektorzy – 34,2%), średnim (nauczyciele – 40,8%, dyrektorzy - 39,9%) i niskim (nauczyciele – 21,9%, dyrektorzy -25,9%) poziomie tworzy projekty edukacyjne i publikuje je w czasopismach pedagogicznych.

Porównując prezentowane wyżej wyniki badań własnych z wynikami badań A.

Włoch, można wyprowadzić podobne wnioski. Mianowicie, niewielu nauczycieli pisze własne scenariusze zajęć. Większość z nich korzysta także z gotowych programów nauczania, a tylko znikomy procent badanych podejmuje się układania programów autorskich lub modyfikacji programów istniejących. Jednakową dla obu badań staje się konkluzja, że nauczyciele wolą korzystać z już opracowanych i niejednokrotnie sprawdzonych przez kolegów koncepcji niż tworzyć własne i ponosić za nie pełną moralną i profesjonalną odpowiedzialność.

W toku badań stwierdzono, że ponad połowa respondentów wysoko ocenia swój wkład w doskonalenie warsztatu pracy, podejmowanie prób jego modernizacji, wprowadzanie innowacji przez nauczycieli wczesnej edukacji. Tym sposobem doskonalą własną praktykę, wzbogacając ją o nowe rozwiązania, które umożliwiają osiągnięcie wyższych rezultatów dydaktyczno – wychowawczych, przyczyniając się tym sposobem do postępu. Badani nauczyciele bezustannie poszukują, badają, eksperymentują, konstruując swój twórczy warsztat pracy, wychodząc poza utarte szlaki.

116

Zgodnie z informacjami uzyskanymi od doradcy metodycznego obserwowani nauczyciele wczesnej edukacji wprowadzali innowacje na zajęciach przejawiające się wykorzystywaniem nowoczesnych metod aktywizujących oraz oryginalnych środków dydaktycznych, co wskazuje na wysoko rozwinięte kompetencje kreatywności.

W uzyskanych wypowiedziach jest więc pewna sprzeczność. Z jednej strony wielu nauczycieli przyznaje się do problemów w zakresie tworzenia własnych projektów edukacyjnych, z drugiej znów deklarują wprowadzanie innowacji do procesu edukacyjnego.

Wszystko wskazuje na to, że nauczyciele dostrzegają problemy w zakresie kreowania swojego warsztatu pracy, a jednocześnie starają się go ustawicznie doskonalić podejmując próby jego modernizacji.

Kolejny oceniany wskaźnik kompetencji kreatywności to dążenie do uzyskania dodatkowych kwalifikacji, uczestnictwo w organizowanych formach doskonalenia zawodowego, np. kursach w placówkach doskonalenia, ośrodkach metodycznych, naradach szkoleniowych. I w tym przypadku w kategorii oceny „wysoka” znajdowało się ponad 50%

badanych. Wyniki te świadczą o tym, iż nauczyciele zdają sobie sprawę z tego, że doskonałość i mistrzostwo w zawodzie mogą zdobyć w trakcie pracy, uczestnicząc w różnorodnych formach kształcenia ustawicznego. Badani są świadomi, że pracę nad rozwijaniem własnych możliwości innowacyjnych i sił twórczych powinni kontynuować przez cały czas swojej kariery zawodowej, swoją wiedzę nieustannie aktualizować i przystosowywać do zachodzących zmian.

Potwierdzenie takiego stanu rzeczy ma też miejsce w badaniach przeprowadzonych przez L. Kacprzaka, których wnioskiem jest stwierdzenie, że wszyscy nauczyciele biorą udział w szkoleniach i kursach doskonalących umiejętności i czynią to ustawicznie (L.

Kacprzak 2003).

Przedstawione wyniki badań wskazują na dwie zarysowujące się tendencje: z jednej strony nauczycieli charakteryzuje działanie twórcze przejawiające się m.in. umiejętnością dokonania analizy programów nauczania i na tej podstawie wyborze jednego z nich, doskonaleniem własnego warsztatu pracy, podejmowaniem próby jego modernizacji oraz dążeniem do uzyskania dodatkowych kwalifikacji. Z drugiej strony jednak nauczyciele nie zawsze są gotowi do opracowania programu autorskiego, do tworzenia własnych projektów edukacyjnych, np. scenariuszy, programów nauczania czy artykułów.

Z ogólnego zestawienia dotyczącego samooceny nauczycieli i ocen dyrektorów szkół dotyczących kompetencji kreatywności nauczycieli wczesnej edukacji wynika, że są one rozwinięte na średnim poziomie. Niemniej jednak tę część badań można podsumować

117

optymistycznym stwierdzeniem, że badani nauczyciele potrafią spojrzeć krytycznie na własną pracę. Gwarantuje to uświadomienie sobie konieczności nieustannego doskonalenia, potrzeby ciągłego uzupełniania swojej wiedzy i działań twórczych.