Charakterystyka kompetencji współdziałania

Ważnym składnikiem aktywności zawodowej nauczyciela są kompetencje współdziałania widoczne w jego prospołecznych zachowaniach i umiejętnym integrowaniu zespołów uczniowskich oraz innych podmiotów edukacyjnych. Wymagają one przede wszystkim posiadania wiedzy o prawidłowościach współdziałania i rozwoju społecznym uczniów, sprawności w modyfikowaniu własnego stylu kierowania grupą wychowanków w zależności od stopnia ich rozwoju i dojrzałości społeczno – moralnej oraz rozumienia potrzeby współpracy z pozaszkolnymi uczestnikami procesu edukacyjnego i umiejętności współdziałania na rzecz tworzenia warunków do uczenia się we współpracy i współodpowiedzialności za końcowy ich efekt (J. Szempruch 2001). W tabeli 12 ukazano dane uzyskane na podstawie pisemnej samooceny nauczycieli i oceny dyrektorów szkół inspirowanej pytaniami 21-26 kwestionariusza.

.

108

Tabela 12. Kompetencje współdziałania nauczycieli wczesnej edukacji w świetle ich samooceny i oceny dyrektorów szkół

Kompetencje współdziałania

Ocena nauczycieli (N = 529)

Ocen dyrektorów (N = 494)

Poziom oceny (wyrażony medianą) Badane kategorie:

Wysoka Średnia Niska Wysoka Średnia Niska

Nauczyciele Dyrektorzy

N % N % N % N % N % N %

rozwiązywanie konfliktów interpersonalnych w klasie przez

negocjowanie i kompromis oraz kształcenie u wychowanków tych umiejętności

456 86,2 69 13,0 4 0,8 403 81,6 85 17,2 6 1,2 wysoka wysoka

dbanie o to, aby w zespole uczniowskim

panowała korzystna atmosfera 490 92,6 35 6,6 4 0,8 441 89,3 48 9,7 5 1,0 wysoka wysoka łatwość w nawiązywaniu kontaktów z

rodzicami uczniów 437 82,6 86 16,3 6 1,1 405 82,0 88 17,8 1 0,2 wysoka wysoka pomaganie rodzicom w rozwiązywaniu

problemów wychowawczych 405 76,6 118 22,3 6 1,1 379 76,7 111 22,5 4 0,8 wysoka wysoka umiejętność współpracy i harmonijnego

współżycia w zespole nauczycielskim 422 79,8 103 19,5 4 0,8 383 77,5 103 20,9 8 1,6 wysoka wysoka korzystanie z pomocy instytucji

wspierających pracę szkoły, np. poradni psychologiczno – pedagogicznej

342 64,7 172 32,5 15 2,8 343 69,4 138 27,9 13 2,6 wysoka wysoka

N – liczba ocenianych nauczycieli

109

Uwzględniając ogólnie ilość i jakość uzyskanych opinii nauczycieli i dyrektorów w zakresie opanowania kompetencji współdziałania nauczycieli wczesnej edukacji przedstawione w tabeli 12, można powiedzieć, że zdecydowana większość nauczycieli wysoko szacowała swoje umiejętności współpracy ze wszystkimi podmiotami edukacyjnymi.

Opinia dyrektorów potwierdza wysoką samoocenę swoich podwładnych.

Na tej podstawie można orzec, że nauczyciele dbają o to, aby w zespole uczniowskim panowała korzystna atmosfera (490 wysokich ocen nauczycieli, tj. 92,6% i 441 wysokich ocen dyrektorów, tj. 89,3%), starają się skutecznie rozwiązywać konflikty interpersonalne w klasie przez negocjowanie i kompromis oraz kształcą w wychowankach te umiejętności (456 wysokich ocen nauczycieli, tj. 86,2% i 403 wysokich ocen dyrektorów, tj. 81,6%).

Według doradcy metodycznego na uwagę zasługuje zdyscyplinowanie i kultura osobista uczniów, które zostały „wypracowane” niewątpliwie w trakcie prawidłowo realizowanego procesu opiekuńczo – wychowawczego we współpracy z rodzicami. Te czynniki, jak i fakt stworzenia warunków do kształtowania umiejętności ponadprzedmiotowej, jaką jest efektywna współpraca w zespole uczniowskim, są wyrazem rozwiniętych kompetencji współdziałania u nauczycieli wczesnej edukacji.

Fakt, że badani nauczyciele czuwają nad sprzyjającym klimatem w klasie, a w sytuacjach spornych dążą do rozwiązania problemu, powinien bardzo cieszyć, bowiem dla wielu uczniów klasa jest miejscem najważniejszej aktywności życiowej: może stać się miejscem zaspokajającym ważne potrzeby społeczne i źródłem osobistych doświadczeń, ale może także zmienić się w miejsce puste i nudne, egzystować w świadomości jako zbiorowisko osób niepowiązanych żadnymi istotnymi interesami, niezdolnych do podjęcia wspólnego działania. To, czym dla ucznia stanie się klasa, w dużej mierze zależy właśnie od nauczyciela.

Według opinii zebranych od respondentów badani nauczyciele łatwo nawiązują kontakty z rodzicami uczniów (437 wysokich ocen nauczycieli, tj. 82,6% i 405 wysokich ocen dyrektorów, tj. 82,0%) i pomagają im w rozwiązywaniu problemów wychowawczych (405 wysokich ocen nauczycieli, tj. 76,6% i 379 wysokich ocen dyrektorów, tj. 76,7%).

Świadczy to o dobrych relacjach zachowanych we współpracy nauczycieli z rodzicami.

Nauczyciele rozumieją, że aby mieć szansę na „dobre wychowanie” ucznia, na jego rozwój i pielęgnowanie wartości ogólnoludzkich, by mieć szansę na autorytet muszą znaleźć płaszczyznę porozumienia z rodzicami, muszą zdobyć ich zaufanie, przezwyciężyć niechęć, jeżeli taka zaistnieje, i bierność. Nauczyciele zdają sobie sprawę ze współodpowiedzialności za wychowanie dzieci powierzone ich pieczy, a także że wszelkie ich działania muszą być

110

zrozumiałe i „czytelne” dla rodziców. Zapraszają więc opiekunów do szkoły, do udziału w różnych imprezach, aby pokazać co i dlaczego dzieje się w szkole, jakie kompetencje mają nauczyciele, co rodzice powinni dać szkole (swojemu dziecku), jak mają wspierać własne dziecko w szkolnym bytowaniu i w szkolnym rozwoju.

Jest to więc kolejny powód do zadowolenia, gdyż dobra współpraca z rodzicami ułatwia pokonywanie trudności w codziennej działalności pedagogicznej, jest źródłem zadowolenia osobistego i decyduje o autorytecie w środowisku. Efekty takiego partnerstwa warunkują jakość życia szkolnego.

Z badań własnych wynika, że w większości nauczyciele zgodnie współpracują również w zespole nauczycielskim (422 wysokich ocen nauczycieli, tj. 79,8% i 383 wysokich ocen dyrektorów, tj. 77,5%), Działania grupowe pozwalają na wtopienie umiejętności i wiedzy członków grupy we wspólne uczenie się i działanie, a zatem dobre współdziałanie daje większe efekty, wyższą jakość, niż gdyby to była suma indywidualnych działań każdego z osobna.

Jedną z wartościowszych dróg wzbogacania umiejętności pedagogicznych nauczycieli, zwłaszcza początkujących w zawodzie, jest systematyczny kontakt z nauczycielami przodującymi, o bogatym doświadczeniu w pracy z dziećmi. Obserwacja starszych kolegów, wzajemna wymiana spostrzeżeń we współpracy z nauczycielem metodykiem (doradcą, mentorem) oraz ukierunkowane samokształcenie mogą przyczynić się z pewnością do uzyskiwania lepszych rezultatów w pracy wychowawczo-dydaktycznej młodych nauczycieli.

Zgłębiając samoocenę nauczycieli i oceny dyrektorów szkół w zakresie kompetencji współdziałania nauczycieli wczesnej edukacji, można zauważyć, iż nauczyciele niekiedy pomijają w swojej pracy możliwość korzystania z pomocy instytucji wspierających pracę szkoły, np. poradni psychologiczno – pedagogicznej, mimo iż to jest działanie wynikające z funkcji wychowawcy (342 wysokich ocen nauczycieli, tj. 64,7%, ale też 172 średnie oceny nauczycieli, tj. 32,5% oraz 343 wysokie oceny dyrektorów, tj. 69,4%, ale też 138 średnie oceny dyrektorów, tj. 27,9% osób objętych badaniami).

Co jest przyczyną tego niepokojącego stanu rzeczy? Może być to spowodowane zderzeniem się we współpracy nauczyciela i poradni dwóch pól niekompetencji - ze strony nauczyciela jest to niewystarczająca wiedza z zakresu psychologii rozwojowej, wiedza dotycząca procesów poznawczych i emocjonalnych w planowaniu i realizacji działań dydaktycznych i wychowawczych, brak umiejętności projektowania działań edukacyjnych w kontekście specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów, a ze strony pracowników poradni natomiast, brak znajomości procesu kształcenia, umiejętności doboru strategii, form i

111

środków kształcenia do możliwości uczniów o specjalnych potrzebach. Poza tym opinie wydawane przez poradnie często nie spełniają oczekiwań nauczycieli, ponieważ nie wnoszą wiele nowego do ich dotychczasowej wiedzy o uczniu. Nauczyciele często oczekują konkretnych zestawów zadań, ćwiczeń, sposobów postępowania, które mogliby zastosować wobec każdego ucznia odwiedzającego poradnię (A. Frydrychowicz 2000). Na pewno problem ten można i należy przezwyciężać, choćby przez częstsze wizyty pracowników poradni w szkołach, ponieważ harmonijna współpraca nauczyciela z poradnią niesie za sobą wiele korzyści, szczególnie w sytuacji, kiedy to nauczyciel jest pierwszym diagnostą dziecka.

Poradnia psychologiczno-pedagogiczna jest placówką wspomagającą szkołę w różnych organizowanych przez nią na własnym terenie formach pomocy. Pracownicy poradni organizują szkolenia i warsztaty dla pedagogów szkolnych i nauczycieli, konsultacje na terenie poradni i szkół (również dla rodziców), dzięki którym uczestnicy, prowadząc dyskusje, mogą wymienić się swoim poglądami i doświadczeniami. Zapewniają specjalistyczną pomoc dla dzieci o różnych potrzebach edukacyjnych, opracowują i przekazują nauczycielom wskazówki do pracy z uczniem korzystającym z pomocy poradni oraz oferują pomoc w konstruowaniu indywidualnych i grupowych programów zajęć korekcyjno - kompensacyjnych⁵.

Zjawisko to potwierdziły wyniki badań innych autorów.

Kwestię kompetencji współdziałania poruszyła w swojej pracy A. Kozłowska. Jej badania wykazały, że przeważająca liczba nauczycieli deklaruje, iż jedną z najważniejszych dla nich zasad zachowania się nauczyciela jest współpraca z dziećmi i demokratyczne podejście do uczniów. Natomiast konsultacje z innymi nauczycielami, kontakty z rodzicami w porównaniu z innymi czynnościami związanymi z zawodem, np. nauczaniem, samokształceniem, wykonywaniem pomocy dydaktycznych, poprawą prac uczniowskich schodzą na dalszy plan. Szczególnie w przypadku nauczycieli z dłuższym stażem pracy w zawodzie, którzy nie potwierdzili kontaktów z innymi nauczycielami i nie zadeklarowali działalności publicznej. Może być to wynikiem posiadanego doświadczenia zawodowego lub zmęczenia. Znikomy procent badanych nauczycieli przyznał się do kontaktów z instytucjami oświatowymi. Podobnie, jak w przypadku wyników badań prowadzonych do mojej pracy, nauczyciele nie zawsze oceniali wysoko swoje kontakty, np. z poradnią psychologiczno – pedagogiczną (A. Kozłowska 1998).

5 Patrz: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno - pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z 7.01.2003.

112

Konsekwencją badań kierowanych przez J. Rusieckiego jest stwierdzenie, że najlepsza współpraca występuje pomiędzy samymi nauczycielami. Dobre kontakty osobowe mają także nauczyciele z uczniami. Natomiast najgorzej przedstawia się współpraca w relacjach nauczyciel – środowisko lokalne (wyłączając z tego rodziców uczniów). (J. Rusiecki 1999).

Ogólnym wnioskiem jest stwierdzenie, że stopień kompetencji współdziałania nauczycieli wczesnej edukacji jest wysoki. Należy jednak dołożyć starań, aby współpraca nauczycieli z pracownikami poradni psychologiczno – pedagogicznych układała się pomyślniej.