Charakterystyka lokalnych zmian przestrzennych

Przechodząc do analizy aktualnej sytuacji wsi zamagurskich konieczne jest, w pierwszym rzędzie wskazanie głównych źródeł przeobrażeń. Bardzo ważną ich część, stanowią zmiany w gospodarkach, na których oparte były zasady pierwotnego funkcjonowania lokalnej społeczności. Są one bezspornie elementem szerszych zmian ekonomiczno-polityczno-społecznych.

W układach typu niwowego, jednym z głównych czynników była utrata zna-czenia rolnictwa. Trudne, miejscowe warunki glebowe oraz klimatyczne, pozwalały na uprawę roli, jedynie na skalę lokalną. Rolnictwo przestało być głównym źródłem utrzymania wobec nowych technologii wymuszających zmiany jakościowe i ilo-ściowe. Wówczas ośrodki dysponujące innymi zasobami, głównie kulturowymi czy gospodarczymi, miały szansę oprzeć na nich swój dalszy rozwój. Tak było w przy-padku Frydmana, który dzięki swojemu połączeniu z Niedzicą, miał szansę rozwoju jako ośrodek turystyczny. Stara Spiska Wieś kontynuowała z kolei rozpoczętą wcze-śniej drogę miasteczka gospodarczego (Radziszewska 1969). Aktualnie gospodarki Nowej Białej i Frydmana opierają się na chowie zwierząt gospodarskich, natomiast prowadzenie upraw polowych zaspokaja głównie potrzeby lokalne. Pojawiający się turyści, stanowiący stosunkowo skromną, jak na możliwości przedmiotowej jednostki osadniczej, sezonową grupę. Brak jest przygotowanego dla nich zaplecza. Miejsc noc-legowych jest niewiele¹², a ich peryferyjna lokalizacja nie skłania do wejścia do wsi.

Problem asymilacji stref dotyczy również nowej nierolniczej zabudowy mieszkanio-wej, powstającej na peryferiach tradycyjnego układu. Nie nawiązuje ona formą ani funkcją do istniejącej zabudowy, wpisując się w tendencję rozproszenia (Kowicki 2004).

Aktualnie pod względem lokalizacji przestrzeni wspólnych życia mieszkań-ców omawiane układy można podzielić na „zamknięte” takie jak Nowa Biała oraz

„otwarte”, których przykładami są Frydman czy Spiska Stara Wieś. W Nowej Białej w konsekwencji spadku przydatności gospodarczej i rosnącego zapotrzebowania na tereny mieszkaniowe, dawne nawsie jest aktualnie zabudowywane, tworząc mocny podział na dwa odrębne wnętrza (ryc. 4). Odcięcie wspólnej przestrzeni nie tylko wprowadza barierę dla dotychczasowych relacji, ale także odbiera cenne miejsca re-kreacji i spotkań. Odwrotna sytuacja ma miejsce we Frydmanie czy Spiskiej Starej

12 W Nowej Białej znajdują 4 obiekty, w tym 3 agroturystyczne oraz prowadzące wynajem pokoi Cen-trum Kultury Słowackiej. We Frydmanie jest ich 5, w tym 4 obiekty agroturystyczne i 1 hotel (źródło:

Wsi, gdzie przestrzenie placu są otwarte, sprzyjając powiązaniu wzrokowemu wszyst-kich jego pierzei oraz zachęcając do zatrzymania (ryc. 5). Problem kolejny dotyczy szczególnie integracji lokalnych grup społecznych, m.in.: mieszkańców i turystów i widoczny jest szczególnie w Nowej Białej w postaci braku zagospodarowania głów-nej przestrzeni publiczgłów-nej, historycznie skupiogłów-nej wokół głównych usług centrogen-nych. Skutkuje to brakiem chęci i potrzeby zatrzymania się we wsi turystów (ryc. 6).

Ryc. 4. Nowa Biała. Ul. Obłazowa. Zabudowa dawnego nawsia (2019 r.). Autor: A. Korzeniowska.

Ryc. 6. Nowa Biała. Główne skrzyżowanie, przy którym mieszczą się główne usługi (2019 r.).

Autor: A. Korzeniowska.

Istotna jest zmiana jaka zaszła w tradycyjnej zabudowie działki oraz relacji przestrzeni prywatnej do przestrzeni publicznej. Tradycyjna zabudowa centrum Starej Spiskiej Wsi jest w znacznej części podobna do tej w Nowej Białej. Domy ustawione są gęsto na wąskich działach kalenicowo do drogi, tworząc zwarte pierzeje, oddziela-jące strefy indywidulne mieszkańców za bramami. Inaczej jest we Frydmanie. Trady-cyjne, odgrodzone bramami, zagrody z domami szczytowymi, zastąpiły tutaj zagrody kalenicowe. Pozbawione są one bram, dając łatwy wgląd do wnętrza zagrody oraz naturalne powiązania przestrzenne (ryc. 7). Więcej jest tutaj również przydomowych ławeczek oraz miejsc na ogródki, w których pracując mieszkańcy mają prywatną przestrzeń spotkań, określaną jako ważna przestrzeń półprywatna (Ghel 2009).

We wsiach zarębnych tradycyjna gospodarka pasterska zaczęła stopniowo tracić na znaczeniu w latach 40. XX w., na skutek spadku opłacalności, ograniczeń terenowych i wchodzącej konkurencji z zagranicy (Woźny 2012). Jednocześnie roz-wijała się turystyka w atrakcyjnych krajobrazowo terenach. Rozwijały się ich zaple-cza pobytowe, zapraszając letników i turystów. Przykładem wsi, która na podstawie swoich uwarunkowań mocno się rozwija jest Czarna Góra. Nadal obecne są w niej gospodarka pasterska w tradycyjnych zagrodach a w lokalny krajobraz wciąż wpisują się stada owiec na zboczach dolin. Jednak główne źródło lokalnego dochodu stanowi turystyka, a w nowej, rozwijającej się zabudowie dominują różnej skali obiekty tury-styczne. Można mówić w tym przypadku o dynamicznym ale niestety niekontrolowa-nym rozwoju. Wieś składa się aktualnie z trzech wydzielonych przestrzennie części, tj. północna Zagóra, środkowe Sołtystwo i południowe osiedle z główną drogą Nad-

Ryc. 7. Frydman. Otwarte wglądy z ulicy w strefę prywatną oraz aranżacja przestrzeni przy ogródkach domowych sprzyja swobodnemu nawiązywaniu kontaktów (2019 r.). Autor: A. Korzeniowska.

wodnią. Bazują one na historycznych osiedlach, będących etapami rozwoju wsi od strony północnej w kierunku południowym. Różni je zagospodarowanie, dostosowane do ukształtowania terenu. Wszędzie mocno obecna jest zabudowa turystyczna. W czę-ści północnej, najwęższej częczę-ści doliny, jest ona wciśnięta pomiędzy zagrody (ryc. 8) lub rozrzucona w lokalnych zagłębieniach i wzniesieniach terenu. W środkowym ob-szarze, dopełnia ona luźniejszą i bardziej regularną sieć dróg. W południowym, bar-dziej rozległym terenie, zajmuje duże działki eksponowane widokowo. W każdej z poszczególnych części można wyróżnić lokalne centrum. W górnej części, która jest najbardziej zbliżona do pierwotnego układu łanowego, jest nim kościół z cmentarzem, zlokalizowane na skrajnym zarębku (Chowaniec 1986). Mimo swojej wysokości i lo-kalizacji na wzniesieniu, świątynia stanowi jedynie lokalną dominantę w górzystym terenie. Ukształtowanie utrudnia tutaj lokalizację ogólnodostępnej przestrzeni towa-rzyszącej tej centrogennej usłudze. Problem braku urządzonych przestrzeni publicz-nych, będących integracyjnym miejscem spotkań członków lokalnej społeczności oraz mieszkańców poszczególnych części wsi jest odczuwalny w całej długiej struk-turze. Pozostałe węzły przestrzenne, generujące interakcje społeczne, znajdują się przy większych skrzyżowaniach lub obiektach handlowych. Są to głównie asfaltowe

Ryc. 8. Czarna Góra – Zagóra. Zagęszczająca się zabudowa mieszkaniowo-pensjonatowa w zabudowie północnej części wsi (2019 r.). Autor: A. Korzeniowska.

schemat, zatracający lokalną tożsamość potęguje brak powiązania przestrzennego ca-łego pasma wsi od strony na przykład organizacji rekreacyjnych szlaków pieszych, co ma również niekorzystny wpływ na integrację lokalnej społeczności.

Przeciwieństwo dla Czarnej Góry pod względem rozwoju, stanowi położona na południe od niej, Osturnia. O ile w odniesieniu do Czarnej Góry można mówić o dynamicznym rozroście to w przypadku Osturni mamy do czynienia z bezruchem, który ma swoje zarówno dobre jak i złe strony. W 1979 r. większość ówczesnego obszaru wsi, została objęta Rezerwatem Zabytkowej Architektury Ludowej (słow.

Pamiatkova rezervácia ľudovej architektúry Osturňa)¹³. Wprowadziło to znaczne ograniczenia w rozbudowie przy jednoczesnym braku alternatywnej drogi rozwoju obejmującej, przy odpowiedniej promocji, posiadane zasoby kulturowe lub krajobra-zowe. Ograniczenia w zabudowie oraz zmiany gospodarcze, w tym spadek rentowno-ści lokalnego pasterstwa, powodowały stopniowe wyludnianie, głównie poprzez od-pływ mieszkańców do większych ośrodków. Aktualnie około 50% mieszkańców sta-nowi okresowa ludność napływowa.¹⁴ Bogaci Słowacy, których możliwości finan-sowe pozwalają na odpowiednie remonty, wykupują istniejące stare budynki

13 SRS nr 315,3 X 1979 r., z dn. 03.10.1979 nr. 315.

czając je na swoje domy wakacyjne. Istniejące usługi i powiązane z nimi obszary ob-sługują niewielką aczkolwiek dosyć zintegrowaną lokalną społeczność. Ochrona re-zerwatowa wyczuwalna jest w całej wsi poprzez ład przestrzenny i nawiązanie do tradycji. Zabudowę stanowią głównie tradycyjne, zagrody ustawione kalenicowo do drogi (ryc. 9). Ich wnętrza odgradzają wysokie, pełne bramy, oddzielające przestrzeń prywatną. Tej potrzeby wydzielenia nie widać tak mocno w nowych realizacjach, któ-rych kilka powstało poza ścisłą strefą ochrony w latach 1960-1990. Większość z nich to przykłady zabudowy jednorodzinnej, nierolniczej, odcinającej się również formą od lokalnych tradycji budowlanych. Powrót do tradycji widać natomiast w nielicz-nych nowych budynkach, powstających w ostatnich dziesięciu latach. Choć ich wła-ściciele nie potrzebują wygrodzenia dla ochrony dobytku pasterskiego to jednak czują potrzebę izolacji i zabezpieczenia swojego terytorium. Mało jest w Osturni ludzi sie-dzących, dawnym zwyczajem, przy swoich domach ze względu na małą przestrzeń przy drodze. Jednak swobodnym spacerom i lokalnej integracji sąsiedzkiej sprzyja właśnie lokalne wyciszenie i niewielki ruch na krętej drodze. Centrum wsi mocno zaznacza się w panoramie. Mieści ono cerkiew p.w. św. Michała Archanioła z cmen-tarzem oraz szkołę i urząd lokalnej administracji. W jego pobliżu znajduje się boisko, przy którym mieszkańcy organizują spontaniczne spotkania. Osturnia jest przykładem wsi, której rozwój przestrzenny jest od czterdziestu lat mocno zahamowany. Można jednak pokusić się o stwierdzenie, że pozytywnym aspektem sytuacji było „zakonser-

wowanie” układu. Dla badaczy jest on rezerwatem, stanowiącym cenny materiał hi-storyczny, etnograficzny czy socjologiczny w odniesieniu do zmieniającej się lokalnej społeczności. Co jednak ważniejsze w żywej lokalnej społeczności, widoczna jest spójność i ład przestrzenny, w który wpisują się nowe domy ze swoimi napływowymi mieszkańcami. Szczególnie jaskrawo wygląda to w zestawieniu z intensywnie i chao-tycznie rozwijającym się układem Czarnej Góry, posiadającej tę sama genezę powsta-nia. Porównując dotychczasowy rozwój i dążenia lokalne obydwu wsi, wydaje się, że właśnie aktualne zasoby, w tym zachowana zabudowa Osturni, mogą być bardzo do-brą bazą dla zaplanowanego rozwoju.

4. Możliwe scenariusze rozwoju zawarte w lokalnych planach