Wnioski i dyskusja

Analizując dane statystyczne z bazy REGON można dojść do wniosku, że statystycznie więcej organizacji pozarządowych działa w dużych ośrodkach miejskich niż na obszarach wiejskich. Jednak jeśli pod uwagę weźmiemy wskaźniki względne np. liczba organizacji pozarządowych na 10 000 mieszkańców to okazuje się, że róż-nice w dysproporcjach rozmieszczenia ngo nie są już takie duże. Koncentracja orga-nizacji pozarządowych w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców nadal jest największa we Wrocławiu (średnio o ok. 20%), ale w ostatnich latach o wiele większą dynamiką wzrostu tego wskaźnika charakteryzują się obszary wiejskie, szczególnie obszary wiejskie strefy podmiejskiej Wrocławia (wzrost o 10-15% większy niż na obszarach miejskich, w tym i we Wrocławiu).

Tab. 2. Alokacja środków z 1% według głównych celów działania w 2017 roku.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Informacja dotycząca kwot 1%... (GUS 2012 i 2018).

Region Dominujący cel działania

Cel 1 Cel 2 Cel 3

wiejski rozwój lokalny (42,6%) ochrona zdrowia

(30,6%) edukacja/nauka (8,4%) razem rozwój lokalny (28,7%) ochrona zdrowia

(27,5%)

pomoc społeczna (12,3%) obszar miejski ochrona zdrowia

(86,9%)

pomoc społeczna (6,5%)

ochrona środowiska (3,1%) obszar wiejski rozwój lokalny (28,4%) ochrona zdrowia

(27,8%)

pomoc społeczna (22,4%) ochrona zdrowia pomoc społeczna ochrona środowiska

Z przeprowadzonych zestawień statystycznych wynika, że:

 dominującym rodzajem organizacji pozarządowych są stowarzyszenia, ale w ostatnich latach zauważalny jest gwałtowny wzrost liczby fundacji (na ob-szarach miejskich ponad 2-krotny, na obob-szarach wiejskich ponad 4-krotny), co może być związane z większym sukcesem fundacji w pozyskiwaniu środków na swoją działalność niż stowarzyszeń (np. fundacje pozyskały aż 63,1% środ-ków z mechanizmu 1% mimo, że pod względem liczebności stanowiły niecałe 20% wszystkich OPP w 2017 r.),

 przeważającym celem statutowym organizacji pozarządowych na badanych ob-szarach jest pomoc społeczna, a następnie wspieranie inicjatyw edukacyjnych i naukowych; zauważalne są różnice w liczebności ngo wg celu działania ze względu na lokalizację swojej siedziby; dla organizacji non-profit na obszarach wiejskich duże znaczenie w ich strukturze mają organizacje ukierunkowane na rozwój lokalny i regionalny oraz wspieranie inicjatyw związanych ze sportem, turystyką i hobby, można to tłumaczyć inną specyfiką posiadanych walorów przyrodniczo-kulturowych na obszarach wiejskich niż na obszarach miejskich i chęcią ich optymalnego wykorzystania,

 zdecydowanie więcej OPP zlokalizowanych jest na obszarach miejskich niż wiejskich i to one pozyskują więcej środków na swoją działalność; jednak w ostatnich latach można zauważyć nieznacznie większy wzrost liczby OPP i środków uzyskiwanych na swoje funkcjonowanie wśród tego rodzaju organi-zacji zlokalizowanych na obszarach wiejskich niż miejskich;

 podobnie jak to miało miejsce w przypadku wszystkich organizacji pozarządo-wych, także w przypadku OPP na obszarach wiejskich zauważalny jest większy udział organizacji zajmujących się rozwojem lokalnym i regionalnym oraz wspieraniem inicjatyw związanych ze sportem, turystyką i hobby niż to ma miejsce na obszarach miejskich; szczególnie widoczne jest to na obszarach wiejskich powiatu kłodzkiego;

 częściowa specyfika organizacji pozarządowych na obszarach wiejskich wi-doczna jest w strukturze dochodów OPP i w alokacji środków z mechanizmu 1%; przykładowo w powiecie kłodzkim dominują deklaracje przekazujące 1%

swojego podatku na OPP zajmujące się wspieraniem rozwoju lokalnego i re-gionalnego, czyli inicjatyw dążących do wykorzystania wysokiej wartości wa-lorów przyrodniczo-kulturowych zlokalizowanych na tych terenach.

Zauważalne są także pewnego rodzaju różnice w funkcjonowaniu i profilu działalności organizacji pozarządowych na obszarach wiejskich badanych terenów.

Niektóre dane wskazują, że ngo w strefie podmiejskiej Wrocławia w badanym okresie stopniowo upodabniają się do organizacji non-profit działających we Wrocławiu (np.

struktura liczebności OPP wg celu statutowego, struktura dochodów OPP wg celu działania, alokacja środków z 1% wg głównego celu działania). Z kolei, organizacje pozarządowe na obszarach wiejskich powiatu kłodzkiego swoją specyfiką w dużym

stopniu nawiązują do istniejących na tym obszarze walorów przyrodniczo-kulturo-wych. Zauważalne jest to w analizie danych wg kryterium struktury liczebności NGO i OPP, dochodów i alokacji środków z 1% dla OPP.

Odpowiadając na pytania badawcze postawione na początku artykułu, a od-noszące się do kwestii tego czy sytuacja i profil działalności organizacji pozarządo-wych jest w jakimś stopniu zależny od miejsca siedziby organizacji należy odpowie-dzieć twierdząco, ale nie jest tak we wszystkich aspektach. Do analogicznych wnio-sków doszedł w swoich badaniach A. Biały (2012), który badał organizacje pozarzą-dowe na obszarach wiejskich Lubelszczyzny. Z drugiej strony, M. Bednarek-Szcze-pańska (2011) w swoich badaniach nad organizacjami pozarządowymi, poza obsza-rami metropolitarnymi stwierdza, że „należy jednak z dużą ostrożnością podchodzić do wyjaśniania przestrzennego rozmieszczenia organizacji, w szczególności do ewen-tualnych związków przyczynowych pomiędzy ich występowaniem a sytuacją gospo-darczą, społeczną czy uwarunkowaniami historyczno-kulturowymi. Wynika to, po pierwsze, z ogólnie małej liczby organizacji, które powstają często za sprawą kilku-nastu aktywnych społeczników, udzielających się jednocześnie w kilku organiza-cjach, natomiast pozostałe kilka czy kilkanaście tysięcy mieszkańców danej gminy nie uczestniczy w ogóle w działalności organizacji. Po drugie, duża część działań zbiorowych, których natężenie może być faktycznie pochodną wymienionych uwa-runkowań, odbywa się poza organizacjami pozarządowymi” (Bednarek-Szczepańska 2011, s. 230).

Przeprowadzone analizy wybranych cech opisujących działanie organizacji pozarządowych we Wrocławiu, w jego strefie podmiejskiej i powiecie kłodzkim wy-kazuje pewnego rodzaju zależności pomiędzy lokalizacją ich siedziby, a ich liczeb-nością, statutem formalno-prawnym, celem statutowym, wielkością dysponowanych funduszów i wielkością środków otrzymywanych z mechanizmu 1%. Jednak działal-ność organizacji pozarządowych to nie tylko czysta analiza ilościowa zjawiska, ale też w dużej mierze analiza jakościowa. Bez pogłębionych badań ilościowych i jako-ściowych należy ostrożnie podchodzić do otrzymanych wyników analiz statystycz-nych. Należy zgodzić się z postulatem A. Białego (2012), że warto mieć to na uwadze planując realizację większych badań dotyczących aktywności obywatelskiej na tere-nach wiejskich i nie skupiać się wyłącznie na badaniach ilościowych, lecz uwzględnić także techniki jakościowe (np. pogłębione wywiady eksperckie, case study), aby moż-liwie szeroko uchwycić specyfikę aktywności obywatelskiej na obszarach wiejskich

Literatura

Bartkowski J., 2003. Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.

Bednarek-Szczepańska M., 2011. Organizacje pozarządowe na obszarach pozametropolitalnych na przy-kładzie wybranych regionów. W: M. Wesołowska (red.), Wiejskie obszary peryferyjne – uwarun-kowania i czynniki aktywizacji. Studia Obszarów Wiejskich 26, 218–233.

Biały A., 2012. Diagnoza sytuacji organizacji pozarządowych na terenach wiejskich Lubelszczyzny. Raport z badań. Lublin.

Celińska-Janowicz D., 2016. Rejestry podmiotów jako źródła danych w analizach lokalizacji działalności gospodarczej w mikroskali. Wiadomości Statystyczne 1/2016, 27–43.

Charycka B., Gumkowska M., 2019. Kondycja organizacji pozarządowych w 2018 roku. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa.

Czarnecki A., 2010. Procesy urbanizacji na obszarach wiejskich w Polsce. W: M. Stanny, M. Drygas (red.), Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce. Problemy i perspektywy rozwoju. Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa, 61–80.

Czetwertyński S., 2016. Konkurencja na rynku jednego procenta. Społeczeństwo i Ekonomia, 1(5), 69–84.

Harasimowicz A., 2018. Suburbanizacja a rola obszarów otaczających miasto – ujęcie teoretyczne. Studia Miejskie 29, 115–130.

Herbst J., 2005. Oblicza społeczeństwa obywatelskiego. FRSO, Warszawa.

Herbst J., 2008. Inny trzeci sektor. Organizacje pozarządowe na terenach wiejskich. W: M. Halamska (red.), Wiejskie organizacje pozarządowe. IRWiR PAN, Warszawa.

Józefowicz I., Michniewicz-Ankiersztajn H., Gonia A., 2018. Urbanizacja obszarów wiejskich w świetle wy-branych wskaźników poziomu i warunków życia mieszkańców województwa kujawsko-pomor-skiego. Studia Obszarów Wiejskich 50, 141–153.

Kłosowski F., 2017. Problemy z wykorzystaniem pracujących jako miernika rozwoju usług (przykład woje-wództwa śląskiego). Space – Society – Economy 13, 269–280.

Parysek J., 2005. Miasta polskie na przełomie XX i XXI wieku: rozwój i przekształcenia strukturalne. Wy-dawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań.

Raczyk A., 2009. Metody badania przedsiębiorczości oparte na rejestrze podmiotów gospodarki narodo-wej. W: T. Zioło, T. Rachwał (red.), Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa in-formacyjnego. Przedsiębiorczość-Edukacja, 5, Nowa Era, Warszawa – Kraków, 133–146.

Sektor non-profit w 2016 r., 2018. Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Warszawa.

Sikorski D., 2017. Rynek 1% na rzecz OPP w małych miastach w Polsce w 2016 roku. Space – Society – Economy 22, 23–41.

Sikorski D., 2019. Organizacje pożytku publicznego na obszarach wiejskich w Polsce. Studia Obszarów Wiejskich 53, 109–122.

Śleszyński P., 2007. Szacowanie liczby i rozmieszczenia pracujących w Warszawie. Przegląd Geogra-ficzny 79(3-4), 401–433.

Śleszyński P., 2010. Studium szacunku liczby i rozmieszczenia pracujących w Krakowie. Biuletyn KPZK PAN 243, 5–120.

Śleszyński P., 2013. Delimitacja Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw. Przegląd Geogra-ficzny 85(2), 173–197.

Wendt J., 2007. Wymiar przestrzenny struktur i aktywności społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. IGiPZ PAN, Warszawa.

Źródła internetowe

Informacja dotycząca kwot 1% należnego podatku dochodowego od osób fizycznych przekazanych orga-nizacjom pożytku publicznego z rozliczenia za 2017 rok, 2018, Ministerstwo Finansów, Departa-ment Podatków Dochodowych, Warszawa, https://pozytek.gov.pl (30.09.2019).

Wykaz organizacji pożytku publicznego uprawnionych do otrzymania 1%, Departament Ekonomii Społecz-nej i Pożytku Publicznego, Ministerstwo Pracy i Polityki SpołeczSpołecz-nej, Warszawa, https://pozy-tek.gov.pl (30.09.2019).

Sprawozdania z działalności Organizacji Pożytku Publicznego, Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, https://sprawozdaniaopp.niw.gov.pl/ (30.09.2019).

The specificity of NGOs' activities in rural areas of Lower Silesia Region – comparative analysis of selected features and regions

Summary: Non-governmental organizations are a very important element in building and functioning of civil society. The purpose of the article is to compare the operation and functioning of non-profit organizations in three different locations due to selected features. Quantitative research has shown that the location of ngo has an impact on its operation and specificity. However, the obtained results of statistical analyzes should be approached with caution due to the nature and uniqueness of such entities.

Key words: non-governmental organizations, Wrocław, Wrocław suburban area, Kłodzko poviat, comparative analysis

dr Dominik Sikorski Uniwersytet Wrocławski

Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego

Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej Plac Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław dominik.sikorski@uwr.edu.pl

Anna Kołodziejczak

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Funkcja zielona rolnictwa – nowa tendencja rozwoju obszarów wiejskich

Streszczenie: Postrzeganie rolnictwa uległo zmianie z chwilą włączenia w 1994 r.

polityki rolnej do polityki wiejskiej, zmierzającej w kierunku wielofunkcyjności tych obszarów. Od tego czasu strategie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich uwzględ-niają ich nowe funkcje. Funkcje te mają charakter zarówno produkcyjny, jak i poza-produkcyjny. Rosnące znaczenie tych drugich doprowadziło do ich nowego podziału na cztery grupy: zielone, błękitne, żółte i białe. Funkcje zielone polegają na zarządza-niu zasobami ziemi w celu utrzymania jej wartościowych własności, ochronie dobro-stanu zwierząt, utrzymaniu bioróżnorodności, poprawie obiegu substancji chemicz-nych w systemach produkcji rolnej oraz utrzymania unikatowego krajobrazu wiej-skiego. Celem badań było przedstawienie w jaki sposób funkcja zielona rolnictwa przy pomocy wsparcia finansowego z programów Wspólnej Polityki Rolnej ułatwiała zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w okresie finansowania 2004-2013. Tra-dycyjny krajobraz rolniczy postrzegany jest jako kluczowy element w różnych dzia-łaniach na rzecz dywersyfikacji na obszarach wiejskich, przyczyniając się do zrów-noważonego rozwoju gospodarczego, jak i społecznego i środowiskowego.

Słowa kluczowe: funkcja zielona, wielofunkcyjność rolnictwa, zrównoważony roz-wój obszarów wiejskich, Polska.

1. Wprowadzenie

Rolnictwo jest jedną z dominujących działalności na obszarach wiejskich w całej Unii Europejskiej (UE), nie tylko w odniesieniu do użytkowania gruntów i jego wpływu na krajobrazy. Reforma Agenda 2000 Wspólnej Polityki Rolnej UE (WPR) spowodowała, że rozwój obszarów wiejskich stał się integralną częścią poli-tyki rolnej. Nowe podejścia do problemu rozwoju rolnictwa i wsi przyczyniły się do stopniowego modyfikowania polityki unijnej, a przez to w konsekwencji w rozwoju lokalnym i regionalnym słabnie aspekt sektorowy rolnictwa, natomiast wzmacnia się wymiar terytorialny. Kładzie się nacisk na endogeniczne źródła rozwoju wsi. Rolnicy

przejmują nowe funkcje i nowi uczestnicy życia na obszarach wiejskich wzmacniają ich potencjał rozwojowy, mimo to w wielu przypadkach rolnictwo pozostaje nadal podstawą gospodarki wiejskiej danego terytorium. Zainteresowanie wielofunkcyjnym rozwojem wsi ma następujące przyczyny:

 po pierwsze zmniejsza się ekonomiczne znaczenie rolnictwa jako miejsca za-trudnienia i uzyskania dochodów na obszarach wiejskich. Aby zachować ak-tywność ekonomiczną i społeczną wsi muszą rozwijać się inne dziedziny go-spodarki dające miejsca pracy i dochodów, dlatego rośnie znaczenie pozarolni-czych funkcji wsi;

 po drugie na obszarach wiejskich zajmujących ponad 90% powierzchni Polski znajduje się większość zasobów przyrody, duża część zasobów ludzkich i pro-dukcyjno-materialnych. Ich wykorzystanie nie jest tylko problemem mieszkań-ców wsi, tylko całego społeczeństwa jako największej grupy interesariuszy roz-woju wsi;

 po trzecie zmieniające się funkcje obszarów wiejskich wymagają innego spo-sobu wspierania ich rozwoju, który bazuje na zintegrowaniu różnych polityk, rozszerzenia ich celów i ukierunkowaniu terytorialnemu (Wilkin 2011).

Funkcje obszarów wiejskich można rozpatrywać z punktu widzenia dostar-czanych przez nie dóbr, a tym samym rodzaju zaspokajanych przez nie potrzeb spo-łecznych. Wyróżnia się następujące rodzaje dóbr publicznych dostarczanych przez rolnictwo: środowiskowe, ekonomiczne i społeczno-kulturowe. Pomiędzy poszcze-gólnymi funkcjami istnieją związki przyczynowo-skutkowe o charakterze synergicz-nym lub konkurencyjsynergicz-nym.

Celem badań było przedstawienie w jaki sposób funkcja zielona rolnictwa, przy pomocy wsparcia finansowego z programów Wspólnej Polityki Rolnej, ułatwiała zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w okresie finansowania 2004-2013. Rol-nictwo stanowi kluczowy element krajobrazu, a poprzez różne działania na rzecz dy-wersyfikacji sposobów gospodarowania na obszarach wiejskich, przyczynia się do zrównoważonego rozwoju gospodarczego, jak i społecznego i środowiskowego.

W Polsce Agenda 2000 została wdrożona za pośrednictwem Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich w okresie 2004-2006, gdzie zawarty został program rolnośrodo-wiskowy, który stanowił formy finansowania umów środowiskowych z rolnikami.

Działania w programie rolnośrodowiskowym miały na celu promowanie systemów produkcji rolniczej prowadzonych w sposób zgodny z wymogami ochrony

środowi-niesieniu do poprzedniego okresu 2004-2006 poszerzono cele działania o przywraca-nie walorów lub utrzymaprzywraca-nie stanu cennych siedlisk użytkowanych rolniczo oraz za-chowanie różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich, promowanie zrówno-ważonego systemu gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb i ochronę wód, ochronę zagrożonych lokalnych ras zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin uprawnych. Zmieniono także wymogi, które musiał spełnić beneficjent programu, ze stosowania w okresie 2004-2006 zwykłej dobrej praktyki rolniczej do dostosowania się do norm obowiązkowych, określonych zarówno prawodawstwem krajowym, jak i unijnym, w odniesieniu do zarządzania gospodarstwem i ochrony środowiska przy-rodniczego (Kołodziejczak 2018).

2. Podstawy teoretyczne zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa