Geneza i idea ekomuzeów

Współcześnie Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) promuje turystykę zrównoważoną. W wielu opracowaniach pojawia się termin turystyka łagodna. We-dług opinii E. Pałki i J. Wrońskiej-Kiczor (2012) turystyka łagodna (soft tourism) sta-nowi przeciwieństwo turystyki masowej (hard tourism). Obejmuje ona różne formy turystyki aktywnej i jest uprawiana z dala od dużych skupisk ludności, na terenach czystych ekologicznie. Podstawy teoretyczne alternatywnych form turystyki przed-stawiły E. Pałka i J. Wrońska-Kiczor (2012). Autorki te zeprzed-stawiły cechy charaktery-styczne turystyki łagodnej w połączeniu z turystyką masową (Pałka, Wrońska-Kiczor 2012, s. 198).

Turystyka to branża, w której często zmieniają się trendy i upodobania od-biorców. Ekoturystyka stanowi nowy trend w turystyce i jest swoistym odzewem na

 minimalny wpływ na środowisko przyrodnicze;

 minimalny wpływ i maksymalny szacunek dla kultury lokalnej;

 maksymalny zysk ekonomiczny dla lokalnej społeczności;

 maksymalna satysfakcja turystów z wypoczynku.

Na początku lat 90. XX w. powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Eko-turystyki (The International Ecotourism Society), zaś rok 2002 Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła Międzynarodowym Rokiem Ekoturystyki. Zdaniem M. Ho-ney’a (2008) branża ekoturystyczna wzrasta rocznie o 20-30%, przy czym największy wzrost (trzy razy większy niż całego sektora turystyki) nastąpił w 2004 r. Najdokład-niejszą definicję ekoturystyki zaproponowała K. Ziffer (1989). Zdaniem tej autorki jest to forma turystyki inspirowana przede wszystkim historią naturalną środowiska, w tym jego rdzenną kulturą. Ekoturyści praktykują niekonsumpcyjne korzystanie z zasobów przyrody i odwiedzają tereny stosunkowo słabo rozwinięte gospodarczo w duchu szacunku i wrażliwości.

Jednym z innowacyjnych produktów turystycznych, tworzonym w duchu ekoturystyki jest ekomuzeum. Etymologia tego słowa wywodzi się z dwóch wyrazów:

oikos, czyli dom i museion – zbiór, kolekcja. Oznacza ono zestawienie wszystkiego co w aspekcie materialnym, jak i niematerialnym stanowi o wartości konkretnego ob-szaru i charakteryzuje go, jako miejsce pochodzenia i funkcjonowania jego społecz-ności, czyli ,,muzeum małej ojczyzny” (Zaręba 2008 za Sala 2017, s.116). Do litera-tury termin ekomuzeum wprowadził w 1971 r. H. de Varine. Wielkim zwolennikiem muzeologii w tej postaci był też G. H. Rivière (Widawski 2011). Według T. Mitury i M. Buczek-Kowalik (2013) ekomuzeum to,, muzeum bez murów”, gdyż produkt turystyczny w tej postaci odbiega od formy tradycyjnego muzeum.

Według definicji Międzynarodowej Rady Muzeów (ICOM) ekomuzeum to ,,instytucja, która zarządza, bada i wykorzystuje całe dziedzictwo danej społeczności, uwzględniając środowisko naturalne i otoczenie kulturowe” (Buczek-Kowalik i in.

2013, s.59). Podczas konferencji ,,Declaration of Intent of the Long Net Workshop”

w Toronto w 2004 r. zdefiniowano ekomuzeum jako dynamiczną metodę zachowania, interpretowania i zarządzania dziedzictwem w kontekście rozwoju zrównoważonego (Negacz, Para 2014, s. 20). Zgodnie z ideą ekomuzeum, przyroda, kultura i historia są tu eksponowane całościowo w miejscu ich lokalizacji pierwotnej (Mitura, Buczek-Kowalik 2013). Według opinii K. Negacz i A. Pary (2014) obecnie ekomuzeum sta-nowi bardzo interesujący sieciowy produkt turystyczny. Polska Organizacja Tury-styczna podaje, że sieciowy produkt turystyczny jest to ,,gotowa do sprzedaży, spa-kietowana i skomercjalizowana oferta, oparta o rozproszoną strukturę podmiotów, atrakcji, miejsc, punktów obsługi i obiektów, funkcjonujących jako jedna wspólna koncepcja, posiadająca jeden wspólny wyróżnik tj. markę” (Kachniewska 2015). Eko-muzeum dokładnie wpisuje się w tę definicję, gdyż jest kompleksem obiektów, w których nadal prowadzi się działalność według ich oryginalnego przeznaczenia, ale które jednocześnie wykorzystywane są do celów prezentacji dla odwiedzających

i które wspólnie tworzą spójną koncepcję, nowy produkt czy markę wyróżniającą dany obszar (Prószyńska-Bordas 2016).

Ekomuzeum jest produktem turystycznym, a więc wszystkim tym co turysta kupuje i jest sumą wrażeń, którą uzyskuje turysta podczas i po jego konsumpcji (Ma-jewski 2009, Panasiuk 2006). Analizując strukturę produktu turystycznego, jakim jest ekomuzeum można wyróżnić:

 rdzeń (istotę produktu), którą jest aspekt poznawczy, możliwość zaznajomie-nia się z miejscową tradycją, kultura, przyrodą;

 produkt rzeczywisty tj. wszystko to co ułatwia turyście przebywanie i poru-szanie się na obszarze ekomuzeum np. noclegi, gastronomia, usługi przewod-nickie, oznakowanie szlaków;

 produkt poszerzony, czyli wszystkie elementy mające uatrakcyjnić produkt, np. imprezy, warsztaty rzemieślnicze i kulinarne;

 produkt potencjalny obejmujący elementy, o które oferta ekomuzeum może być poszerzona w przyszłości.

Zdaniem K. Widawskiego (2011) ekomuzeum to produkt, w którym zachodzi powiązanie w trzech aspektach: terytorium, społeczność i dziedzictwo historyczne (ryc. 1).

Idea ekomuzeum narodziła się pod wpływem krytycznych głosów względem tradycyjnej muzeologii, które pojawiły się w latach 50. XX w. i piętnowały jej nieu-miejętność do nadążania za przemianami kulturowymi, środowiskowymi i społecz-nymi (Kruszewska, Nowacki 2015). W latach 60. XX w. we Francji powstał ruch społeczny, którego celem było zachowanie cennych elementów kulturowych czy śro-

dowiskowych. Ruch zaczął głosić ideę „muse’eclate”, czyli muzeum otwartego (Ja-nuszewski 1990). Pierwsze muzea zainicjowano w zachodniej Francji w 1967 r. Były to ekomuzea: Ouessant i La Grande Lande, założone na obszarach o charakterze wiej-skim (Sala 2017). Choć nie nazywano ich ekomuzeami, spełniały przesłanki tej idei.

W La Grane Lande przyczynkiem do powstania były miejscowe tradycje winiarskie i kultura ludowa dzielnicy Margueze. Natomiast pierwszym ekomuzeum na terenach zurbanizowanych było Ekomuseum Creusot-Montceau-les-Mines, które powołano do życia by zaprezentować przemysłowe tradycje regionu (Maggi, Falletti 2000). Przez następne lata formuła ekomuzeum jako produktu turystycznego ewaluowała i doda-wano nowe ważne elementy, jak chociażby nadanie mu społecznego znaczenia, po-przez kształtowanie świadomości społecznej, poczucia wspólnoty i lokalnej współ-pracy. Następnie, w latach 80. XX w. nadano mu wymiar edukacyjny i badawczy. Od czasu Pierwszego Dnia Ekomuzeów w Montrealu (1983 r.) i Pierwszych Międzyna-rodowych Warsztatów: ,,Ekomuzea i Nowa Muzeologia” w Quebek (1984 r.) zaczęto rozróżniać ekomuzeum in situ od muzeum etnologicznego złożonego z obiektów sprowadzonych z różnych miejsc (Rivard 1988).

Podsumowując należy stwierdzić, że ekomuzea stanowią nowatorskie podej-ście we współczesnej muzeologii. Wychodzą one naprzeciw oczekiwaniom turystów aktywnych, a jedocześnie dbających o środowisko przyrodnicze i kulturowe odwie-dzanego obszaru. O ich wartości świadczy fakt, że coraz chętniej tworzone są w róż-nych zakątkach świata.