Podstawy teoretyczne zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa

zrównowa-żonym rozwoju, który nakazuje pewien umiar w rozwoju obszarów wiejskich tak, aby istniała niezbędna równowaga między środowiskiem przyrodniczym a rozwojem go-spodarczym i społecznym. Z jednej strony koncepcja ta stwarza ramy analityczne do badań nad funkcjami rolnictwa i obszarów wiejskich, z drugiej zaś wielofunkcyjność rolnictwa i odpowiednie zróżnicowanie funkcji realizowanych na obszarach wiejskich jest bardzo ważnym warunkiem wdrożenia rozwoju zrównoważonego. Między tymi zjawiskami zachodzi współzależność (Wilkin 2011). Tendencje zrównoważonego rozwoju pojawiły się w dokumencie Europejskiej Karty Rozwoju Obszarów Wiej-skich (1996), w którym stwierdzono, że człowiek i jego potrzeby stanowią najważ-niejszy punkt odniesienia na etapie planowania i zagospodarowania przestrzennego obszarów wiejskich, a rolnictwo będzie miało wciąż duże znaczenie, przy określaniu funkcji gospodarczych terenów wiejskich. Obszary wiejskie mogą pełnić swe funkcje zaopatrzeniowe i rekreacyjne pod warunkiem, że zachowają swój specyficzny cha-rakter oparty na dobrze rozwiniętej infrastrukturze, wspierany będzie rozwój pozarol-niczej działalności gospodarczej oraz nienaruszone zostanie środowisko przyrodnicze i prawidłowo kształtowany będzie krajobraz wiejski. Zrównoważony rozwój rolnic-twa i obszarów wiejskich uwzględniony został w deklaracji z Cork z 1996 r. obejmu-jącej zasady kształtowania polityki wiejskiej, które są podstawą całej polityki rolnej UE. Realizacja tego celu miała umożliwić trwałą poprawę jakości życia ludzi poprzez integrację oraz kształtowanie proporcji pomiędzy podstawowymi wymiarami: ekono-micznym, ekologicznym, społecznym, instytucjonalnym i przestrzennym (Adamo-wicz 2005). Deklaracja ta miała wpływ na treść dokumentów i programów zawartych w Agendzie 2000 oraz w reformie luksemburskiej Wspólnej Polityki Rolnej z 2003 r.

Polityka rozwojowa na lata 2014-2020 koncentruje się na trzech płaszczyznach, wo-kół których realizuje się cele będące kontynuacją wytycznych z lat 2004-2013 tj.:

 poprawy konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa poprzez wspieranie restruktu-ryzacji, rozwoju i innowacji;

 poprawy środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich poprzez wspieranie gospodarowania gruntami;

 poprawy, jakości życia na obszarach wiejskich oraz popierania różnicowania działalności gospodarczej.

Cele te nie tylko wiążą się z koncepcją zintegrowanego rozwoju rolnictwa i wsi, lecz również z pojęciem wielofunkcyjności, które odnosi się do różnych wy-miarów. Wielofunkcyjność stanowi założenia do strategii rozwoju regionalnego lub lokalnego opracowywanych przez władze samorządowe w Polsce (ryc. 1).

Wielofunkcyjność rolnictwa jest kategorią analityczną i punktem odniesienia dla polityki rolnej. Wiąże się ona z formami wsparcia rolników ze środków publicz-nych. Wielofunkcyjność określa się, jako lokalny model rolnictwa, które wykorzy-stuje miejscowe zasoby naturalne i próbuje budować związek między konsumentami a producentami (Wilson 2001, Renting i in. 2003, van der Ploeg, Roep 2003). W tym

modelu zwraca się uwagę na znaczenie potrójnego „przywiązania do ziemi” wystę-pującego w różnej formie tj. przestrzennej, przyrodniczej i społeczno-kulturowej. To

„zakorzenienie” jest ważnym czynnikiem odróżniającym produkcję rolną od więk-szości innych produkcji, które pod wpływem konkurencji wymuszają ich mobilność.

Główna idea wielofunkcyjności polega na tym, że wiele funkcji rolniczych może być wyrażonych w kategoriach dóbr, usług i rynków, ale rolnictwo produkuje zarówno dobra rynkowe, żywnościowe, przemysłowe, jak i dobra nierynkowe np. wpływa na zachowanie krajobrazu czy bioróżnorodności. Istnienie obu tych rodzajów dóbr jest ze sobą ściśle połączone. Powiązanie pozytywnych efektów zewnętrznych rolnictwa z produkcją dóbr rynkowych nazywane jest zjawiskiem nierozłączności (jointness).

W literaturze naukowej dotyczącej wielofunkcyjności rolnictwa bardzo dobrze scha-rakteryzowane są funkcje produkcyjne (rynkowe), natomiast słabo – pozaproduk-cyjne (pozarynkowe). Pojawiła się klasyfikacja pozarynkowych funkcji rolnictwa, dzieląca je na następujące grupy (van Huylenbrock i in. 2007):

1. Funkcje zielone: zarządzanie zasobami ziemi w celu utrzymania jej wartościo-wych właściwości, stwarzanie warunków dla dziko żyjących zwierząt i roślin, ochrona dobrostanu zwierząt, utrzymanie bioróżnorodności i poprawa obiegu substancji chemicznych w systemach produkcji rolnej.

2. Funkcje błękitne: zarządzanie zasobami wodnymi, poprawa jakości wód, zapo-bieganie powodziom, wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej.

3. Funkcje żółte: utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich, podtrzy-manie i wzbogacanie tradycji kulturowej oraz tożsamości wsi i regionów, roz-wój agroturystyki i myślistwa.

4. Funkcje białe: zapewnianie bezpieczeństwa żywnościowego i zdrowej żywno-ści (food security and food safety).

Fakt nierozerwalności funkcji produkcyjnej z funkcjami pozarynkowymi jest racjonalną przesłanką finansowego wsparcia działalności rolnej ze środków publicz-nych (Wilkin 2010).

Działania rolnośrodowiskowe zawierają czynniki, które kształtują rozwój wielofunkcyjny rolnictwa, a w szczególności funkcje pozarynkowe, tj. zielone i nie-bieskie. Funkcja zielona spełnia cechy produkcyjne, które są ściśle połączone z ce-chami pozaprodukcyjnymi (tab. 1).

Tab. 1. Cechy funkcji zielonej. Źródło: opracowanie własne.

Produkcyjna Pozaprodukcyjna

 produkcja pasz objętościowych;  ochrona gleb przed erozją, ubytkiem substancji organicznych w glebach;

 wykorzystanie masy roślinnej jako źródła

ener-gii odnawialnej;  hydrologiczna (regulacja stosunków wodnych);

 produkcja ekologiczna;  klimatyczna (tworzy specyficzny mikroklimat);

 produkcja bioróżnorodna;  ekologiczna (zachowanie cennych siedlisk);

 utrzymanie użytków rolnych w dobrej kulturze.  krajobrazowa (cenny składnik krajobrazu,

Funkcja zielona jest wspierana wieloma instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej, są to przede wszystkim płatności rolnośrodowiskowe, a także powiązanie sys-temu dopłat bezpośrednich z przestrzeganiem zasad cross-compliance²⁰ oraz subsy-diowanie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Otrzymywanie wsparcia publicznego jest uwarunkowane spełnieniem wielu zadań przez rolnika. Jed-nym z aspektów działalności gospodarstwa rolnego jest to, że funkcjonując na obsza-rze wiejskim, popobsza-rzez gospodarowanie wnosi wkład w zachowanie i zmiany bioróż-norodności, której istnienie uzależnione jest od umiejętnie prowadzonej działalności rolniczej. Możliwość taką stwarza wsparcie finansowe rolników w celu utrzymania

„zielonych pól" w okresie jesienno-zimowym, co wspomaga właściwości biologiczne gleby, ogranicza erozje gleby i wymywanie azotanów do wód, a także sprzyja różno-rodności biologicznej i krajobrazu na obszarach z dominacją gruntów ornych. Innym problemem jest zmniejszanie się powierzchni przyrodniczo cennych łąk i pastwisk w naszym kraju. Zaniechanie użytkowania jest przyczyną degradacji walorów przy-rodniczych trwałych użytków zielonych na obszarach, gdzie produkcja rolnicza na-potyka na utrudnienia naturalne, takie jak tereny górskie czy nieuregulowane doliny rzek. W innych regionach problemem staje się intensyfikacja gospodarki łąkarskiej i pasterskiej. Rolnictwo ekologiczne i zrównoważone pełni również funkcję zieloną, bowiem wytwarzając żywność biologicznie i chemicznie mniej skażoną, niewątpliwie lepiej chroni glebę, bioróżnorodność, wody, jak też wywiera mniejszą presję na zmiany klimatyczne. Do tego dochodzi wkład w tworzenie unikatowego krajobrazu wiejskiego (Zegar 2018).