5. Charakterystyka powiatu m. Poznań
5.2 Charakterystyka systemu edukacji, w tym zasobów i nakładów na edukację
W niniejszym podrozdziale przyjrzymy się najważniejszym składowym systemu edukacji na te-renie Poznania. Jako pierwsza zostanie omówiona kluczowa dla funkcjonowania systemu liczba uczniów w placówkach oświatowych poszczególnych typów w latach 2006–2012. Na tym tle zo-staną następnie przedstawione zmiany w strukturze siatki edukacyjnej na terenie JST w analogicz-nym okresie. Zakreślona tu ogólnie problematyka jest uwzględniona w części raportu zawierają-cej wyniki badań, jako że istotnie wpływa na możliwości i potrzeby edukacyjne JST i gospodarstw domowych. Perspektywa badawcza pozwala uchwycić lepiej wszelkie zależności oraz istotę problemów związanych z funkcjonowaniem lokalnego systemu edukacji na różnych poziomach.
Według danych GUS, w 2012 roku w Poznaniu wychowaniem przedszkolnym było objętych 90% dzieci w wieku przedszkolnym. To niemal o 20 punktów procentowych więcej niż w skali kraju. Jednak w stosunku do roku 2008 wskaźnik dla Poznania spadł o 4pp. Może to ozna-czać, że wzrost liczby dzieci w ostatnich latach doprowadził do deficytu miejsc w placówkach przedszkolnych w nowych dzielnicach, mimo iż ogólna liczba przedszkoli w latach 2006–2012 się zwiększyła.
Prognozy demograficzne przewidują dla Poznania znaczący spadek liczby dzieci w wieku przedszkolnym, co sprawi prawdopodobnie, że część placówek będzie musiała ograniczyć lub zakończyć swoją działalność.
Mimo spadku liczby uczniów w latach 2007–2012 zwiększyła się liczba dzieci korzystających z zajęć pozalekcyjnych. Największą popularnością cieszyły się przedmiotowe koła zaintereso-wań, w dalszej kolejności zajęcia sportowe i artystyczne.
Tabela 2.
Łączna liczba uczniów poszczególnych typów placówek oświatowych
w latach 2006–2012
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
przedszkola 14272 14382 15498 16059 16565 16601 17262
szkoły podstawowe 28572 27712 27130 26953 27811 28767 28757
gimnazja 17598 16668 15961 15375 15033 14521 14022
zasadnicze szkoły
za-wodowe dla młodzieży 2836 2761 2593 2479 2410 2346 2242
technika dla młodzieży 6893 7171 7238 7537 7403 7215 6990
szkoły policealne dla
młodzieży 2290 1403 1221 1216 1433 1368 1555
szkoły policealne dla
dorosłych 9675 9493 10777 9209 9547 9889 9672
licea ogólnokształcące
dla młodzieży 17262 16573 15945 15013 14398 13750 13100
licea ogólnokształcące
dla dorosłych 562 3936 4171 4289 4437 3898 4585
Źródło: M. Pańków, Monografia powiatowa: Poznań, 2014. Uwzględniono szkoły specjalne. W latach 2006–2012 liczba przedszkoli szybko rosła. W porównaniu do początku okresu,
w 2012 r. było ich więcej o 25,6%. Miało to związek z omawianą wcześniej zwiększoną liczbą urodzeń po 2005 r.
W latach 2006–2012 liczba szkół podstawowych i gimnazjów była na stabilnym poziomie, zaś ich sieć uległa nieznacznej restrukturyzacji. Ze względu na migrację mieszkańców w obrębie miasta zamknięto niewielką liczbę placówek zlokalizowanych w rejonie śródmieścia, otwarto
natomiast szkoły w północnej części miasta (szczegółowe informacje o liczbie placówek po-szczególnych typów przedstawiono w tabeli poniżej).
W szkołach zawodowych wzrosła łączna liczba oddziałów – od 2006 r. znacząco zwiększyła się liczba oddziałów na kierunkach: technik organizacji reklamy, kucharz i technik rachunkowości. Spadła liczba oddziałów kształcących techników usług kosmetycznych.
Tabela 3.
Liczba placówek oświatowych poszczególnych typów na terenie Poznania
w latach 2006–2012
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
przedszkola 164 166 183 184 195 197 206
szkoły podstawowe 107 108 106 107 106 110 109
gimnazja dla dzieci
i młodzieży 86 87 86 85 85 87 85
gimnazja dla dorosłych 2 3 3 3 4 5 5
zasadnicze szkoły
zawodowe dla młodzieży 24 24 24 24 24 23 22
zasadnicze szkoły
zawodowe dla dorosłych 0 0 0 0 0 0 0
licea profilowane 20 19 9 6 5 6 3
technika dla młodzieży 21 22 22 24 23 23 21
szkoły policealne dla
młodzieży 34 18 17 17 19 17 20
szkoły policealne dla
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 licea ogólnokształcące dla
młodzieży 45 44 44 45 43 44 42
licea ogólnokształcące dla
dorosłych 1 26 25 22 26 27 29
szkoły artystyczne dające
uprawnienia zawodowe 5 7 - - - -
-ogólnokształcące szkoły artystyczne dające upraw-nienia zawodowe
- - 4 4 4 4 4
Źródło: M. Pańków, Monografia powiatowa: Poznań, 2014.
Struktura wydatków samorządu Poznania na oświatę jest w znacznej mierze odzwierciedleniem nałożonych na powiat obowiązków prawnych. Powiaty grodzkie są odpowiedzialne zarówno za edukację przedszkolną, podstawową, gimnazjalną, jak również za edukację ponadgimnazjal-ną i specjalponadgimnazjal-ną. Wypełniając swe oświatowe obowiązki, miasto może jednak – w dozwolonych prawnie granicach – dostosowywać liczbę placówek do liczby dzieci i młodzieży. Tym samym omówiona powyżej struktura placówek ma bezpośredni wpływ na strukturę wydatków powiatu. W porównaniu do innych miast na prawach powiatu, w strukturze wydatków Poznania w 2012 r. najbardziej charakterystyczną pozycją były nakłady na przedszkola, które w znacznej mierze wy-nikały z omówionego wyżej wzrostu liczby takich placówek.
Największy udział w wydatkach miały szkoły podstawowe (25%), przedszkola (20%), gimnazja (15%) oraz licea ogólnokształcące (14%).
Wielkość wydatków na szkoły podstawowe była typowa, bowiem są to szkoły 6-letnie i uczy się w nich najwięcej dzieci.
Udział wydatków na przedszkola był większy niż średnia dla miast na prawach powiatu i wyni-kał z szybko powiększającej się sieci przedszkoli (które miasto finansowało w ramach dotacji) oraz wysokiego współczynnika uprzedszkolnienia na terenie powiatu.
W ogólnej puli wydatków większy odsetek w stosunku do średniej dla miast na prawach powia-tu stanowiły również wydatki na licea ogólnokształcące, mniejszy zaś był udział nakładów na za-sadnicze szkoły zawodowe. Wskaźniki te korespondowały z liczbą uczniów w tych placówkach. W przeliczeniu na jednego ucznia, wydatki na szkoły podstawowe były, obok liceów i szkół
zawodowych najniższe, ale porównywalne do średniej dla kraju oraz dla miast na prawach powiatu.
Z kolei szkoły specjalne, zarówno podstawowe, gimnazjalne, jak i ponadgimnazjalne, które pochłaniają jedynie 2% całkowitych wydatków na oświatę, są najdroższymi placówkami pod względem nakładów ponoszonych na jednego ucznia. Jest to tendencja ogólnopolska, jed-nak wydatki Poznania na szkoły specjalne w przeliczeniu na ucznia są wyższe od średniej dla miast na prawach powiatu.
Wydatki związane z dowożeniem uczniów do szkół stanowią niewielki margines wydatków na oświatę, ale należy zaznaczyć, że w 2012 roku stanowiły większy odsetek wydatków ogółem niż średnia dla miast na prawach powiatu.
Rysunek 4. Struktura wydatków na oświatę i wychowanie w roku 2012 w Poznaniu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS.
Bardzo ważnym zasobem systemu edukacji są nauczyciele, bowiem to właśnie oni decydują o pozio-mie i jakości edukacji w danej placówce. Według badań prowadzonych wśród rodziców i dyrektorów przedstawianych w dalszej części niniejszego raportu panuje zgodność co do kluczowej roli kadry nauczycielskiej w szeregu aspektów związanych z edukacją i funkcjonowaniem oświaty. Poniżej znaj-duje się krótka charakterystyka zasobów kadrowych poznańskich szkół i przedszkoli.
W 2012 r. w placówkach oświatowych na terenie Poznania pracowało 13 093 nauczycieli. Największą ich liczbę zatrudniały zespoły szkół i placówek oświatowych (4 318 nauczycieli), a w dalszej kolejności, funkcjonujące poza zespołami: szkoły podstawo-we (2 704 nauczycieli), przedszkola (2 157), gimnazja (1 312) i licea ogólnokształcące (1 034). W latach 2007–2012 wzrosła (w przeliczeniu na etaty) liczba nauczycieli pracujących w po-znańskich przedszkolach (o 35%) i liceach ogólnokształcących, w tym w placówkach dla do-rosłych (23,5%). Wzrosła również liczba etatów w szkołach artystycznych. Mimo spadku liczby
szkoły podstawowe dowożenie uczniów do szkół gimnazja specjalne
licea ogólnokształcące szkoły zawodowe specjalne
szkoły podstawowe specjalne gimnazja przedszkola szkoły zawodowe pozostałe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 25% 15% 20% 14% 12% 8% 1% 1% 3% 2%
uczniów w szkołach podstawowych, liczba zatrudnionych tam nauczycieli wzrosła (o 1,1%). W gimnazjach spadek liczby nauczycieli był wolniejszy niż spadek liczby uczniów.
W szkołach podstawowych Poznania liczba uczniów przypadająca w roku szkolnym 2011/2012 na jeden przeliczeniowy etat nauczycielski nie odchylała się znacząco od średniej miast na prawach powiatu – 13,6 uczniów w Poznaniu i 13,8 w miastach na prawach powiatu i była na poziomie zbliżonym do 2007/2008 (dane za: Ośrodek Rozwoju Edukacji).
W przypadku gimnazjów, liczba uczniów przypadająca w roku szkolnym 2011/2012 w przeli-czeniu na etat nauczycielski była wyraźnie niższa niż średnia w miastach na prawach powiatu – odpowiednio 9,6 i 10,6 uczniów (dane za: Ośrodek Rozwoju Edukacji). Była też wyraźnie niższa od wskaźnika z 2007/2008, wynoszącego 11,4. Spadkowy trend średniej liczby uczniów przypadających na etat nauczycielski był w Poznaniu szybszy niż w skali całego kraju i miast na prawach powiatu. Taki trend potencjalnie zwiększa komfort pracy i jakość nauczania, jed-nak z drugiej strony może oznaczać nadmierne zatrudnienie, zwiększające niepotrzebnie koszt prowadzenia placówek.
W latach 2007–2012 nauczyciele publicznych poznańskich przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów uzyskiwali niższe wynagrodzenia niż pedagodzy przeciętnie w miastach na pra-wach powiatu (źródło: Ośrodek Rozwoju Edukacji). Może to być związane z faktem, że w po-znańskich szkołach udział pracowników pełnoetatowych wśród nauczycieli zatrudnianych w szkołach podstawowych i gimnazjach był mniejszy niż przeciętnie w miastach na prawach powiatu.
Zgodnie z danymi Systemu Informacji Oświatowej (które nie obejmują szkół funkcjonujących w ramach zespołów szkół i placówek oświatowych), w latach 2007–2012 nastąpiło wśród pracowników pedagogicznych zwiększenie odsetka nauczycieli dyplomowanych (z 23,5% w 2007 do 28,9% w 2012), jeszcze większy wzrost nastąpił w przypadku udziału nauczycieli kontraktowych (z 18% w 2007 r. do 24,2% w 2012 r.). Najwyższymi kwalifikacjami zawodowy-mi odznaczają się nauczyciele liceów ogólnokształcących, wśród których najliczniejszą grupę stanowią pedagodzy z uzyskanym stopniem nauczyciela dyplomowanego (41,6%; dla po-równania 29,9% w gimnazjum, 28,3% w szkole podstawowej). In minus wyróżnia się struktura zatrudnienia w szkołach policealnych, w których aż 55% pracowników pedagogicznych nie posiada żadnego stopnia awansu zawodowego.
Struktura pracowników pedagogicznych według osiągniętego stopnia awansu zawodowe-go w placówkach niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej była odmienna: 23,9% nauczycieli nie posiadało stopnia awansu zawodowego, a nauczycieli dyplomowanych było 16,6%. W placówkach bez statusu szkoły publicznej wskaźniki te wyniosły odpowiednio 30% i 7,0%. Taka struktura może być związana z tym, że część kadry przedszkoli nie musi posiadać stopnia awansu zawodowego.
Jakość kształcenia zależy nie tylko od kwalifikacji kadry nauczycielskiej, ale również od zasobów materialnych placówek edukacyjnych. Zasoby te to zarówno komputery i inne nowoczesne
pomoce multimedialne (bez których trudno zastosować nowoczesne metody nauczania), jak również wyposażenie placówek w pełnowymiarowe sale gimnastyczne. O komforcie kształcenia w placówkach świadczy także wskaźnik obciążenia sal szkolnych (który można interpretować tak-że jako wskaźnik adekwatności liczby i wielkości placówek do liczby uczniów).
Szkoły poznańskie systematycznie wyposażane były w nowoczesne pomoce naukowe, takie jak np. tablice interaktywne (37 w 2007/2008 r., zaś w 2011/2012 stosowano już 775 tablic). W roku szkolnym 2011/2012 dostępność komputerów w szkołach podstawowych była
po-równywalna ze średnią dla miast na prawach powiatu, podczas gdy w gimnazjach była od niej wyraźnie większa. W gimnazjum na jeden komputer przypadało 9,9 uczniów, podczas gdy przeciętnie w miastach na prawach powiatu – 13 uczniów. W porównaniu do 2007/2008, w szkołach obu typów wskaźnik obciążenia spadł dość wyraźnie, jednak spadek ten był zde-cydowanie większy w poznańskich gimnazjach (38%, podczas gdy w podstawówkach 21%). Oprócz poczynionych nakładów, może mieć to związek ze spadkiem liczby uczniów w pla-cówkach tego typu.
W 2012 r. w gimnazjach i liceach ogólnokształcących na jedno pomieszczenie szkolne przy-padało w Poznaniu odpowiednio 15,0 i 20,8 uczniów (przeciętnie w miastach na prawach powiatu odpowiednio 14,14 i 16,5). Z kolei w poznańskich szkołach podstawowych i zasadni-czych szkołach zawodowych wskaźnik ten był niższy od średniej i wyniósł odpowiednio 13,9 oraz 20,4 (odpowiednie średnie dla miast na prawach powiatu to 14,7 i 23,1). Wskaźnik dla poznańskich szkół technicznych jest minimalnie niższy od średniej.
W znacznej części poznańskich placówek oświatowych sale gimnastyczne były niepełnowy-miarowe (o powierzchni nieprzekraczającej 162 m2.. Problem ten dotykał ponad 33% szkół podstawowych, zespołów szkół i placówek oświatowych, a także 20% liceów.