Obowiązki i oczekiwania wobec rodziny w kontekście edukacji

Oczekiwania wobec rodziców związane z edukacją określone przepisami prawa dotyczą wiodą-cej roli w wychowaniu dzieci, zapewnienia realizacji obowiązku przygotowania szkolnego i obo-wiązku nauki, a także zapewnienia odpowiednich warunków do nauki. Ponadto w deklaracjach sformułowano oczekiwania co do ścisłej współpracy ze szkołą dzieci dla osiągnięcia wspólnych celów edukacyjnych.

Obowiązki w zakresie edukacji dzieci spoczywające na rodzicach określone zostały w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ustawie o systemie oświaty oraz w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Ponadto Polska jako członek ONZ jest sygnatariuszem Konwencji o Prawach Dziecka, w której również odniesiono się do roli rodziców w wychowaniu i rozwoju dziecka, w tym do jego edu-kacji.

Konwencja o Prawach Dziecka określa zobowiązania rodziców lub opiekunów dziecka na najbar-dziej ogólnym poziomie. W myśl artykułu 5 Konwencji rodzice lub opiekunowie mają obowiązek zapewniać mu, w sposób odpowiadający rozwojowi jego zdolności, możliwości ukierunkowania go i udzielania mu rad przy korzystaniu przez nie z jego praw. Artykuł 18 Konwencji wskazuje z kolei, że oboje rodzice ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka. Wśród obowiązków rodziców związanych z edukacją dzieci, wpisanych w dwa najważniejsze do-kumenty – tj. Konstytucję RP i ustawę o systemie oświaty, wskazać należy:

Dopełnienie czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do placówki, w której ma ono realizować obowiązek przygotowania przedszkolnego lub obowiązek szkolny oraz informo-wanie dyrektora szkoły obwodowej o spełnianiu tych obowiązków, jeżeli są one realizowane w inny sposób (np. za granicą, przy placówce dyplomatycznej) (Art. 14b. i 18 ustawy o syste-mie oświaty);

Informowanie wójta/burmistrza/prezydenta gminy, na terenie której dziecko mieszka, o for-mie spełniania obowiązku nauki przez dziecko i zmianach w tym zakresie (Art. 18 ust. 2 ustawy o systemie oświaty);

Zapewnienie regularnego uczęszczania na zajęcia oraz zapewnienie warunków umożliwiają-cych przygotowanie się do zajęć (Art. 14b. i 18 ustawy o systemie oświaty), a także przekazanie dyrektorowi placówki edukacyjnej informacji o stanie zdrowia, diecie i rozwoju psychofizycz-nym dziecka, które pozwalają na zapewnienie mu odpowiedniej opieki, odżywiania oraz me-tod opiekuńczo-wychowawczych (Art. 20 ustawy o systemie oświaty).

Odrębnym dokumentem o charakterze deklaracji, który określa obowiązki rodziców m.in. związa-ne z edukacją, jest Europejska Karta Praw i Obowiązków Rodziców stworzona przez Europejskie Stowarzyszenie Rodziców w 1992 roku. Karta ta nie ma żadnych konsekwencji prawnych, stanowi jednak wyraz oczekiwań społeczeństwa wobec rodziców i ich udziału w wychowaniu młodego pokolenia – w szczególności w dokumencie tym sformułowano bezpośrednie oczekiwania co do współpracy z placówkami edukacyjnymi. Kluczowe wydają się artykuły 3 i 7 Karty, mówiące o obowiązku rodziców do zaangażowania się w roli partnerów w nauczanie ich dzieci w szkole oraz o obowiązku osobistego włączania się w życie szkół ich dzieci. Co więcej, artykuł 9 zaleca, by rodzice poświęcali swój czas i uwagę swoim dzieciom i ich szkołom, aby wzmocnić ich wysiłki

skierowane na osiągnięcie określonych celów nauczania. Ponadto rodzice mają obowiązek doko-nać świadomego wyboru drogi edukacyjnej, jaką ich dzieci powinny zmierzać (Art. 5).

Oczekiwania wobec roli rodziców w edukacji dziecka odzwierciedlane w wypowiedziach przed-stawicieli szkół są zgodne z obowiązkami rodziny nakreślonymi w prawodawstwie. Dobrze odda-je odda-je także wspomniana Europejska Karta Praw i Obowiązków Rodziców. O oczekiwaniach dyrek-torów i nauczycieli wobec rodziców można wnioskować w sposób pośredni22 na podstawie ich wypowiedzi odnośnie współpracy z rodzinami uczniów i występujących na tym polu problemów. Dotyczą one takich obszarów jak:

odpowiedzialność za wychowanie dziecka i wiodąca rola rodziny w tym obszarze;

zaangażowanie we współpracę z nauczycielami w kwestiach związanych z edukacją dziecka i partnerska rola rodziców/opiekunów w tym obszarze;

aktywny kontakt ze szkołą (przedszkolem);

zaangażowanie w życie szkoły lub przedszkola, w działania niezwiązane bezpośrednio z edu-kacją dziecka.

W badaniach jakościowych dyrektorzy placówek edukacyjnych wskazują przede wszystkim na wiodącą rolę rodziców w wychowaniu dziecka i na pomocniczą funkcję szkoły w tym procesie. Wspomina się przy tym, że szkoła nie może przejmować tej funkcji od rodziny, nawet jeśli rodzice formułują takie oczekiwania. Nauczyciele w badaniach jakościowych wskazują z kolei na rosną-ce oczekiwania rodziców co do zastąpienia ich w wypełnianiu obowiązków związanych z przy-gotowaniem dziecka do zajęć, opanowania materiału. Choć w świetle prawa oraz w odczuciu nauczycieli odpowiedzialność w tej kwestii spoczywa na rodzicach, to coraz częściej próbują oni z różnych względów obarczyć nią szkołę.

Najbardziej podstawowym oczekiwaniem formułowanym względem rodziców w obszarze zadań placówki edukacyjnej jest zaangażowanie ich we współpracę z nauczycielem oraz aktywny kon-takt ze szkołą (przedszkolem) w kwestiach związanych z edukacją dziecka. Tymczasem w wywia-dach jakościowych z dyrektorami i nauczycielami ustalono, iż jakość zaangażowania i kontaktu z rodzicami słabnie wraz z wiekiem dziecka (a zarazem etapem jego edukacji). Lepsza współpraca ze strony rodziców i opiekunów jest jedną spośród najważniejszych kwestii wpływających na uzy-skiwanie wyższych wyników nauczania – w ten sposób postrzega ją 40,7% dyrektorów z poznań-skich placówek edukacyjnych. Z drugiej strony, budowanie większego zaangażowania rodziców w wychowanie i edukację dzieci za jeden z najważniejszych celów placówki uznało jedynie 16% dyrektorów.

22 Wątki oczekiwań wobec rodziców i ich roli w edukacji nie były uwzględnione w scenariuszach wywiadów z przedsta-wicielami samorządu, placówek edukacyjnych czy nauczycielami. Eksplorowano odwrotny kierunek oczekiwań – to jest oczekiwania formułowane przez rodziców pod adresem instytucji, urzędników i nauczycieli.

Ja powiem tak: od 2 lat, jeśli chodzi o rodziców klas pierwszych, to widać to, że jakby chęt-niej pojawiają się na zebraniach. Te zebrania są dosyć często – 3 razy w każdym semestrze. Natomiast w momencie, kiedy uczeń staje się uczniem dorosłym, jest osiemnastolatkiem – zresztą to chyba nie tylko w naszej szkole, to tak jest, że ta współpraca zaczyna się rozcho-dzić. […] Skoro jest pełnoletni, to powinien odpowiadać za siebie. (Dyrektor szkoły)

Część rodziców działa i angażuje się, natomiast od części rodziców oczekiwalibyśmy jesz-cze większego zaangażowania. Bo nie od wszystkich jeszjesz-cze możemy liczyć na taką chęć współpracy z nami. A wszędzie, w czasie rajdów, w czasie wycieczek, w czasie organizacji jakichkolwiek zajęć tutaj pozalekcyjnych, chcielibyśmy zaprosić rodziców. (Nauczyciel)

Mamy tu najprawdopodobniej do czynienia z pewnym impasem – dyrektorzy, wskazując współ-pracę ze środowiskiem ucznia jako jedną z kwestii wpływających na wyniki, dają wyraz wspo-mnianym wcześniej oczekiwaniom względem rodziny co do wiodącej roli w wychowaniu oraz konieczności aktywnego zaangażowania i współpracy ze szkołą w kwestiach edukacji dziecka. Z drugiej jednak strony to, że większość dyrektorów nie stawia placówce za cel budowania zaan-gażowania rodziców w wychowanie i edukację dzieci, może wskazywać, że skoro jest to obowią-zek rodziców, to oni sami powinni być tego świadomi. Tym samym w świetle innych priorytetów placówki edukacyjnej nie podejmują intensywnych działań dla budowania tej współpracy, po prostu jej oczekując. Obserwacje te mogą wskazywać na inne oczekiwania względem współ-pracy. Rodzice chcieliby mieć wpływ na ofertę edukacyjną, z kolei dyrekcja preferuje wsparcie materialne i osobowe. Bywa, że rodzice mimo zaangażowania, postrzegają współpracę ze szkołą w sposób jednoznacznie negatywny (badanie rad rodziców).

My jesteśmy nieważni. […] Po pierwsze w ogóle nie wiemy, jak szkoła zarządzana jest, je-śli chodzi o finanse, jakie są plany. Nikt z nami nie rozmawia. Pani dyrektor nigdy nie była na żadnym naszym spotkaniu. Nigdy nie była dla nas partnerem albo to my dla niej nie byliśmy partnerem, więc trudno nam właściwie też wyrokować, skąd i na co są pieniądze. (Przedstawiciel rady rodziców)

Większość nauczycieli w badaniach jakościowych, niezależnie od badanego powiatu, uznaje zaangażowane rodziców w życie szkoły za niewystarczające. Oczekiwaliby większej

frekwen-cji na zebraniach, zainteresowania wynikami uczniów (wcześniej niż w momencie wystąpienia istotnych problemów). Nauczyciele chcieliby także, aby rodzice częściej pomagali w organizacji różnego rodzaju imprez i uroczystości w szkole, byli zainteresowani potrzebami szkoły oraz sta-rali się pomagać w ich zaspokojeniu (poprzez wykonanie małych prac remontowych, szukanie alternatywnych źródeł finansowania inwestycji). Brak jest różnic w zgłaszanych postulatach na poziomie badanych powiatów, natomiast czynnikiem różnicującym wydaje się typ szkoły – naj-więcej postulatów zgłaszają nauczyciele liceów oraz szkół zawodowych, natomiast nauczyciele szkół podstawowych oraz gimnazjów częściej wydają się zadowoleni z poziomu zaangażowania rodziców w życie szkoły.

Zdaniem badanych dyrektorów, wielu rodziców swój brak zaangażowania tłumaczy i uspra-wiedliwia bezpłatnością oświaty, nie mając świadomości realiów funkcjonowania placówek oświatowych, a co za tym idzie ich faktycznych możliwości zapewniania dzieciom wszelkiego rodzaju wsparcia (większą świadomość mają rodzice zaangażowani np. członkowie rad rodziców). Do specyfiki miasta Poznania, na którą zwracali uwagę uczestnicy badań jakościowych – nauczy-ciele i dyrektorzy – należy znaczne zaangażowanie rodziców w pracę zawodową i, co za tym idzie, brak czasu na zajmowanie się sprawami szkoły, co dodatkowo pogłębia bariery i problemy związane z opisanymi powyżej oczekiwaniami. Co więcej, również częściej spotykane są proble-my rodzinne (rozbite rodziny, rodziny patologiczne), przez co kontakt z niektórymi rodzicami jest utrudniony.

Przedstawiciele samorządu lokalnego deklarowali w badaniach, iż nie mają styczności z postula-tami rodziców wobec władz samorządowych w kontekście edukacji. Nie formułowano też żad-nych oczekiwań względem rodziców z perspektywy samorządu. Może to wskazywać, że rodzice, rodzina nie są dla przedstawicieli samorządu podmiotem, partnerem w zakresie zagadnień zwią-zanych z edukacją, a raczej ich składową, przedmiotem pewnych działań i decyzji.