Zawody prawnicze i inne podmioty świadczące usługi prawnicze 2.1.
Z punktu widzenia powiązań gospodarczych oraz członkostwa Polski w Unii Euro-pejskiej (UE) oraz Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) największe znaczenie dla dalszych rozważań mają informacje dotyczące unijnego rynku usług prawniczych oraz lokalnych rynków poszczególnych państw europejskich. O unijnym rynku usług prawniczych można mówić nie tylko w sensie terytorialnym, ale przede wszystkim w zna-czeniu funkcjonalnym, związanym z istnieniem częściowo wspólnych reguł kształtowa-nia warunków świadczekształtowa-nia usług prawniczych przyjętych przez państwa członkowskie Unii Europejskiej. Opierając się na gwarancjach traktatowych usługodawcy z państw członkowskich mogą korzystać ze swobody przedsiębiorczości oraz swobody świadcze-nia transgranicznych usług prawniczych. Mogą też według ujednoliconych reguł uzyski-wać w państwach członkowskich wykształcenie prawnicze oraz tytuły zawodowe, a tak-że nabyć unijny tytuł zawodowy prawnika zagranicznego, który w zakresie uprawnień jest równoważny z tytułami zawodowymi adwokata lub radcy prawnego w poszczególnych krajach Unii Europejskiej426. Generalnie jednak należy stwierdzić, że poza wymieniony-mi wyżej kwestiawymieniony-mi unijny rynek usług prawniczych nie został w pełni ani nawet w znacz-nym stopniu ujednolicony, a państwa członkowskie mają dużą swobodę w kształtowaniu warunków świadczenia tych usług. W głównej mierze jest to spowodowane dwoma czynnikami o charakterze historycznym i politycznym. Usługi prawnicze przez bardzo długi czas miały bowiem wymiar wyłącznie wewnątrzpaństwowy, w efekcie czego są wytworem zróżnicowanej kultury i tradycji historycznej poszczególnych państw. Z dru-giej zaś strony krajowe regulacje świadczenia usług prawniczych nadal pozostają pod dużym wpływem publicznych interesów narodowych, które związane są z realizacją różnych gwarancji konstytucyjnych, a nierzadko również z odmiennymi ustrojami spo-łeczno-politycznymi państw członkowskich. W większym lub mniejszym stopniu zawo-dy prawnicze w poszczególnych państwach członkowskich powiązane są też z wymiarem sprawiedliwości, dlatego w niektórych krajach mogą one nie wykonywać tzw. wolnego
425 Zob. art. 61 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z przepisami ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 1764 z późn. zm.).
426 Na temat regulacji prawnych unijnego rynku usług prawniczych zob. bliżej rozważania rozdz. I pkt 1.2, a także w dalszej części pracy. Por. również I. Kawka, Gospodarcza działalność usługowa w prawie
polskim w świetle unijnych swobód przedsiębiorczości i świadczenia usług, Wolters Kluwer, Warszawa
zawodu, lecz mieć charakter urzędniczy (np. adwokaci kasacyjni we Francji powoływani przez ministra sprawiedliwości czy adwokaci w Finlandii zatrudnieni w państwowych biurach pomocy prawnej) lub quasi-urzędniczy (adwokaci na Malcie nominowani przez prezydenta czy adwokaci w Grecji należący do korpusu służby cywilnej). Poza tym nomi-nalnie w ramach jednego i tego samego zawodu427 mogą istnieć specjalizacje, z którymi związane są szczególne uprawnienia zawodowe, np. we Francji nie każdy adwokat może występować przed Sądem Najwyższym, lecz tylko adwokaci ustanowieni przy Radzie Stanu i Sądzie Kasacyjnym na mocy aktu urzędowego ministra sprawiedliwości. Specjal-na grupa adwokatów ma również wyłączność Specjal-na reprezentowanie klientów w sprawach przed Trybunałem Federalnym w Niemczech, Sądem Kasacyjnym w Belgii oraz Sądem Najwyższym w Islandii428, a w Finlandii niektóre grupy adwokatów mogą zostać urzędni-kami zatrudnionymi w państwowych biurach pomocy prawnej. Znane są też przypadki, że jeden i ten sam zawód prawniczy zorganizowany jest w różne samorządy, np. w Belgii działa samorząd adwokatów francuskojęzycznych, niemieckojęzycznych oraz samorząd adwokatów flamandzkojęzycznych. W rezultacie tych wszystkich odmienności unijny rynek usług prawniczych, pomimo istnienia pewnych wspólnych reguł, charakteryzuje się rozmaitymi partykularyzmami tworzącymi mozaikę bardzo różnych rozwiązań.
Podobnie jak w Polsce, uczestnikami zagranicznego rynku usług prawniczych po stronie świadczeniodawców w większości państw są zarówno przedstawiciele określonych zawodów prawniczych, jak i różne inne podmioty świadczące usługi nieobjęte wyłącz-nością zawodów prawniczych429. W poszczególnych krajach członkowskich UE i EOG zawody prawnicze, choć mają zróżnicowane uprawnienia i kompetencje, wszędzie jednak odgrywają pierwszoplanową rolę. Najszerszy zakres usług prawniczych, analogicznie jak w Polsce, świadczą różnie nazywani adwokaci i radcowie prawni, którzy oprócz repre-zentacji klientów przed sądami przeważnie uprawnieni są do wykonywania usług
doradz-427 Adwokaci kasacyjni zwani urzędnikami ministerialnymi (officiers ministériels) formalnie tworzą jed-nak odrębny zawód zorganizowany w samodzielny i niezależny samorząd. Zob. bliżej na ten temat http:// www.ordre-avocats-cassation.fr/. Por. A. Bereza, System pomocy prawnej we Francji, [w:] A. Bereza (red.),
Świadczenie pomocy prawnej w państwach europejskich, Francja, Rosja, Szwajcaria, Włochy, OBSiL,
War-szawa 2013, s. 27 i n.
428 Zob. bliżej na ten temat W. Bujko, System pomocy prawnej w Niemczech, [w:] A. Bereza (red.),
Świadczenie pomocy prawnej w państwach europejskich, Niemcy, Ukraina, Węgry, Irlandia, OBSiL,
War-szawa 2012, s. 57 i n.; M. Świstak, System świadczenia pomocy prawnej w Belgii, [w:] A. Bereza (red.),
Świadczenie pomocy prawnej w państwach europejskich, Belgia, Grecja, Islandia, Słowacja, OBSiL
War-szawa 2014, s. 28 i n.; W. Gogłoza, System świadczenia pomocy prawnej w Islandii, [w:] A. Bereza (red.),
Świadczenie pomocy prawnej w państwach europejskich, Belgia, Grecja, Islandia, Słowacja, OBSiL
War-szawa 2014, s. 94.
429 Dane zebrano na podstawie ankietowych badań własnych przeprowadzonych w latach 2015−2016 przy współudziale Ośrodka Badań Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych (OBSiL), zwa-nych dalej badaniami ankietowymi. Por. A. Siemaszko, Zawody prawnicze, Analiza wykresów, [w:] A. Sie-maszko (red.), Wymiar Sprawiedliwości w Unii Europejskiej. Podstawowe parametry dla Polski i
twa między innymi w sprawach podatkowych i w sprawach własności przemysłowej i intelektualnej, a w niektórych krajach także do wykonywania czynności notarialnych (np. w Finlandii, Szwecji, Irlandii, Anglii i Walii, Lichtensteinie, Portugalii oraz częścio-wo w Niemczech, Francji i Szwajcarii). Należy jednak zaznaczyć, że w krajach człon-kowskich, w których występuje odrębny zawód notariusza, rzecznika patentowego i do-radcy podatkowego (np. we Francji i w Niemczech), adwokaci mogą wykonywać tylko określone przepisami czynności należące do kompetencji wymienionych zawodów. Przy-kładowo w przypadku czynności notarialnych tylko takie usługi, które nie zostały zastrze-żone do wyłącznej kompetencji notariuszy, a jednocześnie są związane z prowadzonymi przez adwokatów sprawami, np. usługi w zakresie poświadczenia dokumentów. Wspólną cechą ustawodawstw wszystkich państw członkowskich jest uregulowanie zawodu ad-wokata, natomiast zawód radcy prawnego, poza Polską, został uregulowany m.in. w Da-nii, Anglii i Walii, Irlandii, Grecji, Rumunii i na Węgrzech. W dużej części państw przy-należnych do UE i EOG nie istnieje jednak odrębny zawód radcy prawnego lub też doszło do jego unifikacji z zawodem adwokata (np. we Francji430, Szwajcarii, Danii, Belgii, Holandii, Luksemburgu, Lichtensteinie, Niemczech, Austrii, Czechach, Słowacji, Litwie, Łotwie, Chorwacji, Słowenii, Bułgarii, Włoszech, Hiszpanii, Portugalii431).
Usługi odpowiadające czynnościom rzeczników patentowych, doradców podatkowych i notariuszy wykonują najczęściej różnie nazywające się zawody regulowane, jednak moż-na w tym względzie spotkać również rozwiązania nietypowe, np. w Norwegii i w Islandii czynności notarialne należą do sądów, natomiast odrębny zawód rzecznika patentowego432
i doradcy podatkowego433 w ogóle nie występuje. W odniesieniu do notariuszy należy stwierdzić, że na rynku unijnym z różnymi modyfikacjami występują generalnie dwa mo-dele funkcjonowania notariatu: anglosaski (np. w Anglii i Walii, Szkocji, Irlandii Północnej, Irlandii, Szwecji i w Finlandii) oraz łaciński (np. w Niemczech, Francji, Belgii, Hiszpanii, Portugalii, Włoszech, Austrii, Czechach, Słowacji, Litwie, Łotwie, Estonii, Rumunii, Buł-garii, Grecji, Chorwacji i Słowenii). Podczas gdy notariat anglosaski polega wyłącznie na
430 Na temat procesu połączenia zawodu adwokata i radcy prawnego we Francji zob. bliżej A. Bereza,
System pomocy prawnej we Francji…, s. 15 i n.
431 W Portugalii istnieje jednak zbliżony do radcy prawnego odrębny zawód doradcy prawnego
(Solici-tadores), który uprawniony jest bez ograniczeń do świadczenia usług doradztwa w różnych specjalistycz-nych dziedzinach. Jeśli chodzi natomiast o reprezentowanie przed sądami, to doradcy prawni uprawnieni zostali tylko w sprawach, w których przepisy nie wymagają udziału adwokata.
432 Zawód rzecznika patentowego poza Polską występuje też w Niemczech, Austrii, Lichtensteinie, Wło-szech, Francji, Belgii, Holandii, Irlandii, Anglii i Walii, Szkocji, Irlandii Północnej, Szwecji, Hiszpanii, Portugalii, Czechach, Chorwacji, Rumunii i na Węgrzech.
433 Zawód doradcy podatkowego jest stosunkowo najmłodszym z zawodów i w wielu krajach członkow-skich nie jest uznawany za zawód prawniczy ani nawet za częściowo prawniczy. Zawód ten został jednak odrębnie uregulowany w takich krajach jak Niemcy, Austria, Szwajcaria, Włochy, Francja, Luksemburg, Irlandia, Anglia i Walia, Szkocja, Irlandia Północna, Finlandia, Belgia, Holandia, Czechy, Słowacja, Litwa, Słowenia, Rumunia, Hiszpania, Portugalia i Malta.
świadczeniu określonych usług komercyjnych, notariat łaciński przynajmniej częściowo związany jest z wykonywaniem władzy publicznej, co wiąże się z urzędowym statusem zawodu notariusza, który jest powoływany zwykle przez ministra sprawiedliwości danego kraju. Poza tym, z zastrzeżeniem reprezentacji przed sądami oraz innych czynności zastrze-żonych do wyłączności poszczególnych zawodów, w niektórych krajach członkowskich czynności doradztwa podatkowego, doradztwa w sprawach własności przemysłowej i in-telektualnej oraz doradztwa w innych sprawach (dotyczy to także zakresu spraw przypisy-wanym radcom prawnym) uznawane są jedynie za specjalizacje prawnicze434, które choć często są jedną z aktywności zawodów prawniczych o najszerszych kompetencjach, wcale nie muszą być wykonywane w ramach zawodów regulowanych.
Oprócz wymienionych zawodów prawniczych będących odpowiednikami zawodu adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, doradcy podatkowego i notariusza na rynku unijnym usługi prawnicze świadczą także inne zawody, przeważnie specyficzne tylko dla lokalnych rynków poszczególnych krajów europejskich. Tytułem przykładu można wskazać na specjalistów od nieruchomości (Licensed Conveyancers) oraz od kosztów sądowych (Costs Lawyers) w Anglii i Walii, windykatorów (der
Schuldenein-treiber) i doradców emerytalnych (der Rentenberater) w Niemczech, pełnomocników (Procuradores) w Hiszpanii, mediatorów (Mediadores) w Portugalii, adwokatów pań-stwowych (State Attorneys) w Słowenii, pańpań-stwowych doradców prawnych (State Legal
Adviser) w Finlandii czy na powierników (Fiduciary) w Lichtensteinie.
Pomimo że zawody prawnicze odgrywają na rynku unijnym kluczową rolę, tylko w niektórych krajach członkowskich mniej lub bardziej konsekwentnie zastrzeżono na ich rzecz wyłączność świadczenia usług prawniczych w ramach prowadzenia działalno-ści gospodarczej. Dotyczy to w szczególnodziałalno-ści następujących państw: Portugalii, Irlandii, Luksemburga, Lichtensteinu, Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji, Cypru, Węgier i Rumu-nii. Niekiedy, tak jak np. w Portugalii, wyłączność ta jest gwarantowana za pomocą przepisów prawa karnego, które uznają zawodowe świadczenie usług prawniczych bez stosownych uprawnień za przestępstwo. Przeważnie jednak w większości państw człon-kowskich UE i EOG wyłączność zawodowego świadczenia usług prawniczych nie doty-czy usług nieodpłatnych oraz stanowiących podrzędną część innych usług i rozciąga się z pewnymi wyjątkami435 jedynie na czynności związane z reprezentowaniem klientów
434 Specjalizacje w zawodach prawniczych w większości krajów członkowskich, podobnie jak w Polsce, mają najczęściej charakter niesformalizowany (np. w Danii, Finlandii, Estonii, Litwie, Łotwie). W więk-szym lub mniejwięk-szym stopniu sformalizowane specjalizacje prawnicze występują natomiast w Niemczech, Francji i Belgii. Zob. bliżej na ten temat B. Sołtys, Czy i jak regulować specjalizacje zawodów świadczących
pomoc prawną?, „Radca Prawny” 2016, nr 1, s. 9 i n. oraz powołaną tam literaturę.
435 Chodzi tu np. o uprawnienia osób posiadających prawnicze tytuły naukowe w zakresie prawa, upra-wienia publicznych organów pomocy prawnej, czy uprawnienia różnych organizacji społecznych i jedno-stek organizacyjnych realizujących określone zadania publiczne.
przed sądami (np. we Francji, Szwajcarii, Anglii i Walii, Finlandii, Islandii, Litwie i Hisz-panii). Poza zawodami prawniczymi i w zakresie nieobjętym ich wyłącznością usługi prawnicze oparte na wolności przedsiębiorczości mogą zwykle świadczyć także inne podmioty, zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Tylko w niektórych krajach, w których jest taka możliwość, wymaga się zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie świadczenia usług prawniczych (np. w Norwegii). Co specyficzne, również na tle więk-szości krajów europejskich zezwolenie wydaje Rada Nadzorcza Działalności Prawniczej (Supervisory Council for Legal Practice), która jest organem nadzorującym cały rynek usług prawniczych w Norwegii. Przeważnie wszędzie tam, gdzie można świadczyć usłu-gi prawnicze bez szczególnych uprawnień, od usługodawców nie wymaga się również wykształcenia prawniczego, które choć jest pożądane, nie stanowi zwykle warunku do-puszczalności prowadzenia działalności gospodarczej w tym zakresie (np. w Szwecji436). W niektórych krajach przepisy przewidują jednak wymóg posiadania wyższego wykształ-cenia prawniczego (np. we Francji, Irlandii, Hiszpanii, Niemczech, Norwegii, Austrii, Słowenii, Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech). Usługodawcy świadczący te nieregulowane szczególnymi przepisami usługi prawnicze nie mogą jednak posługiwać się tytułami zawodowymi ani innymi określeniami wskazującymi na ich posiadanie. W niektórych krajach usługodawcy świadczący takie usługi zobowiązani są przestrzegać podstawowych standardów zawodowych, analogicznie jak w przypadku zawodów regulowanych (np. w Norwegii). Cechą charakteryzującą unijny rynek usług prawniczych jest duże rozpro-szenie regulacji normującej świadczenie usług prawniczych w poszczególnych krajach członkowskich. W niektórych państwach istnieją jednak mniej lub bardziej uniwersalne regulacje działalności prawniczej odnoszące się zarówno do działalności zawodów regu-lowanych, jak i nieregulowanej działalności prawniczej (np. w Austrii, Lichtensteinie, Anglii i Walii, Irlandii, Szkocji, Hiszpanii oraz we Francji).
Dopuszczalność wykonywania prawniczych zawodów w ramach 2.2.
stosunku pracy
Jak już wcześniej zaznaczono, wykonywanie czynności wchodzących w zakres usług prawniczych w ramach stosunku pracowniczego ze względów pojęciowych nie stanowi formy świadczenia usług prawniczych. W pewnym stopniu stwarza jednak dogodne wa-runki do świadczenia usług prawniczych przez różne jednostki organizacyjne, w tym wyposażone w osobowość prawną. Aczkolwiek wykonywanie takich czynności w zatrud-nieniu pracowniczym tylko w przypadku osób nieposiadających szczególnych
kwalifi-436 Zob. A. Ramberg, Modele wykonywania zawodów prawniczych i kwestia ich niezależności. Zmiany
na europejskim rynku usług prawniczych i w zawodach prawniczych, [w:] T. Wardyński, M. Niziołek (red.), op. cit., s. 251.
kacji zawodowych nie budzi większych wątpliwości. W przypadku bowiem zawodów prawniczych, z uwagi na stawiane im wymagania dotyczące konieczności zachowania niezależności, wysuwa się zastrzeżenia odnośnie do możliwości prawidłowego wykony-wania czynności zawodowych w stosunku pracowniczym, który charakteryzuje się pod-porządkowaniem pracownika. W stosunku do adwokatów, podobnie jak w Polsce również w innych krajach członkowskich UE i EOG przewiduje się ograniczenia zastosowania tej formy wykonywania zawodu względem wszystkich lub niektórych zawodów prawni-czych. Przykładowo na Węgrzech, w Rumunii i Irlandii w stosunku pracowniczym nie mogą pozostawać adwokaci, natomiast na podstawie umowy o pracę można zatrudniać radców prawnych437, z kolei bezwzględne zakazy wykonywania wszystkich zawodów
stricte prawniczych w stosunku pracowniczym występują np. w Austrii i Portugalii. W większości jednak państw członkowskich wykonywanie prawniczych czynności za-wodowych w stosunku pracowniczym jest dopuszczalne i może występować także w przy-padku adwokatów (np. w Finlandii, Szwecji, Norwegii, Anglii i Walii, Belgii, Danii, Francji, Luksemburgu, Szwajcarii, Niemczech, Lichtensteinie, Hiszpanii, Słowenii, Buł-garii i Grecji). W niektórych krajach zatrudnienie adwokatów na umowę o pracę możliwe jest jednak tylko w kancelarii oraz w spółce adwokackiej lub przez agendę wymiaru sprawiedliwości. Osoby prywatne i przedsiębiorcy nie mogą więc zatrudnić adwokata na podstawie umowy o pracę (np. we Francji i we Włoszech).
Prawnicy wykonujący zawód w ramach stosunku pracowniczego określani są często mianem prawników firmowych (in-house lawyer) obsługujących tylko zatrudniających ich pracodawców. Z uwagi na zagrożenie niezależności w związku z pracowniczym podporządkowaniem w ustawodawstwach państw członkowskich dopuszczających tę formę wykonywania zawodów prawniczych stosowane są różne rozwiązania służące zapewnieniu właściwych standardów zawodowych. Z jednej strony nakłada się powin-ności na pracodawców, zobowiązujące ich do stworzenia i przestrzegania odpowiednich warunków zatrudnienia, z drugiej zaś obrony niezależności zawodowej wymaga się od samych zatrudnionych. Ponadto należy odnotować, że w niektórych krajach samorządy zawodowe uprawnione są do kontrolowania umów o pracę swoich członków i mogą uniemożliwić ich zatrudnienie (np. we Francji, Holandii i Portugalii). Można też spotkać ograniczenia zakazujące zatrudniania na umowę o pracę wspólników wykonujących zawody prawnicze (np. w Norwegii), a także wyłączające możliwość obsługiwania klien-tów pracodawcy, jeśli nie jest on uprawniony do prowadzenia kancelarii prawnej (np. w Szwajcarii). Zatrudnienie pracownicze przedstawicieli zawodów prawniczych w mniej-szym lub w więkmniej-szym stopniu wiąże się z zakazem wykonywania przez nich czynności na rzecz klientów we własnym imieniu, jednak można też spotkać ograniczenia bardziej
wysublimowane. Przykładowo adwokatom zakazuje się najczęściej pełnienia funkcji obrońcy oraz reprezentowania klientów w postępowaniach karnych. Przeważnie zawody prawnicze pozostające w zatrudnieniu mogą wykonywać czynności zawodowe wyłącznie na rzecz swojego pracodawcy. Nie mogą też zwykle wówczas łączyć zatrudnienia pracow-niczego ze świadczeniem usług prawniczych w ramach odrębnej działalności gospodarczej. Łączenie tych dwóch form wykonywania zawodu przewidują tylko niektóre ustawodawstwa, np. Hiszpanii, Portugalii, Norwegii, Niemiec i Danii. Niekiedy jednak w stosunku pracow-niczym zabronione jest używanie tytułu zawodowego (np. w Niemczech i Danii).
Obowiązek ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej usługo-2.3.
dawców
W obrocie zasadą jest, że usługodawcy sami podejmują decyzję, czy ubezpieczyć się przed ryzykiem swojej odpowiedzialności. W odniesieniu jednak do prawniczych zawodów regulowanych świadczących usługi prawnicze ustawodawstwa wielu krajów europejskich wprowadziły obowiązek ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, zanim jeszcze pojawiły się w tym względzie regulacje unijne. Obowiązek ubezpieczenia przedstawicieli zawodów prawniczych od odpowiedzialności cywilnej najczęściej moty-wowany jest bezpieczeństwem obrotu oraz troską o bezpieczeństwo odbiorców świad-czonych przez nich usług. Nigdzie jednak nie przeprowadzono badań ani nie przedsta-wiono dowodu, że obowiązek ubezpieczenia od odpowiedzialności jest konieczny dla zapewnienia ochrony klientów przed niewypłacalnością usługodawców wykonujących zawody prawnicze albo też, że stymuluje on istotnie popyt na usługi prawnicze. Upadło-ści zawodów prawniczych, jeśli w ogóle się zdarzają, to statystycznie rzecz ujmując, w śladowych ilościach, które racjonalnie i obiektywnie nie mogą stanowić uzasadnienia dla wprowadzenia obowiązku ubezpieczenia. Wniosek ten potwierdza również fakt, że obowiązek ubezpieczenia w większości krajów członkowskich UE i EOG nie rozciąga się na wszystkie podmioty świadczące usługi prawnicze, a jedynie na przedstawicieli zawodów prawniczych, którzy mają najwyższe przygotowanie i kwalifikacje zawodowe, co w porównaniu z innymi usługodawcami implikuje znacznie niższe prawdopodobieństwo zajścia zdarzeń ubezpieczeniowych. Wziąwszy pod uwagę powyższą okoliczność, jak również stosunkowo duży zakres usług prawniczych, które w wielu krajach członkowskich mogą świadczyć usługodawcy niewykonywujący zawodów prawniczych (dotyczy to w zasadzie większości usług niezwiązanych z reprezentacją przed sądami), rozwiązanie to budzi wątpliwości. Wolno więc sądzić, że obowiązek ubezpieczeniowy zawodów prawniczych został ustanowiony głównie w celach wizerunkowych, aby prewencyjnie nie dopuszczać do podważenia godności zawodowej i zaufania do wiarygodności po-szczególnych zawodów.
W odniesieniu do świadczenia usług prawniczych prawo unijne początkowo nie regulowało zagadnienia obowiązku ubezpieczenia, a z prawa traktatowego można było wywieść zakaz tworzenia barier wejścia na rynek wspólnotowy. Obowiązek ubezpiecze-nia, w szczególności zaś jego nadmierny zakres, mogły natomiast dla usługodawcy trans-granicznego stanowić niedozwoloną barierę dostępu do tego rynku. W prawie unijnym nie było więc żadnej presji obligującej lub zachęcającej państwa członkowskie do wpro-wadzenia w swych ustawodawstwach krajowych obowiązku ubezpieczenia. Dopiero dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 98/5/WE, mająca na celu ułatwienie stałego wykonywania zawodu prawnika w państwie członkowskim innym niż państwo uzyskania kwalifikacji zawodowych, wyraźnie przyznała, że dopuszczalne jest wymaganie od trans-granicznego usługodawcy ubezpieczenia od odpowiedzialności zawodowej na zasadach obowiązujących rodzimych usługodawców. Zgodnie jednak z art. 6 ust. 3 wskazanej powyżej dyrektywy państwa członkowskie nie mogą wymagać spełnienia takiego obo-wiązku w całości, jeśli usługodawca przedstawi ekwiwalentne ubezpieczenie