Kryteria klasyfikacyjne 2.1.
Usługi prawnicze można systematyzować według rozmaitych kryteriów, jednak z punk-tu widzenia ich zupełnego oraz relewantnego przedstawienia przynajmniej kilka z nich zasłu-guje na odrębne omówienie. W pierwszej kolejności usługi prawnicze należy wyróżnić na podstawie kryterium podmiotowo-przedmiotowego oraz osobno na kryteriach podmiotowych i przedmiotowych. Umożliwiają one łącznie całościowe określenie usług prawniczych oraz podmiotów uprawnionych do ich świadczenia. Kryterium reżimu prawnego pozwala natomiast przeprowadzić bliższą charakterystykę usług prawniczych oraz dostrzec ich zróżnicowanie. Opierając się na tym kryterium, usługi prawnicze można podzielić na usługi zawodów regu-lowanych, usługi nieregulowane (świadczone wyłącznie na podstawie zasad wolności gospo-darczej i swobody umów), a także usługi świadczone przez prawników zagranicznych i inne zagraniczne usługi prawnicze. Istotnymi kryteriami dla systematyki wydają się również dzia-łalność gospodarcza, odpłatność za świadczenie oraz wykształcenie prawnicze. Na ich pod-stawie spośród usług prawniczych można wyodrębnić usługi świadczone w ramach działal-ności gospodarczej i poza nią, usługi odpłatne i nieodpłatne oraz świadczone przez prawników oraz przez osoby nieposiadające wykształcenia prawniczego.
Podmiotowo-przedmiotowe wyróżnienie usług prawniczych 2.2.
Usługi prawnicze w prawie polskim wyodrębnione są spośród innych usług przede wszystkim na podstawie kryterium podmiotowo-przedmiotowego, określającego jednocześnie, kto i jakie usługi może świadczyć. Opierając się na tym kryterium, można wyróżnić usługi prawnicze kwalifikowane podmiotowo, tj. wykonywane w ramach zawodów regulowanych141, w szczególności zawodu adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego, doradcy podat-kowego oraz notariusza. Akty prawne regulujące zasady wykonywania tych zawodów wska-zują zarówno podmioty uprawnione do świadczenia usług prawniczych142, jak i przedmiot tych usług, przy czym dla świadczeniodawców stawiają wymóg posiadania szczególnych kwalifikacji143. Przykładowo od adwokatów i radców prawnych wymagają nieskazitelnego charakteru i rękojmi prawidłowego wykonywania zawodu144, pełni praw publicznych oraz pełnej zdolności do czynności prawnych, ukończenia wyższych studiów prawniczych w Rze-czypospolitej Polskiej i uzyskania tytułu magistra lub zagranicznych studiów prawniczych uznanych w Rzeczypospolitej Polskiej, odbycia w Rzeczypospolitej Polskiej aplikacji adwo-kackiej lub radcowskiej i złożenia egzaminu adwokackiego lub radcowskiego w przypadku braku zwolnienia z tego obowiązku oraz złożenia ślubowania i wpisu odpowiednio na listę adwokatów lub radców prawnych prowadzoną przez organy samorządu zawodowego. Po-dobne wymagania warunkujące nabycie uprawnień zawodowych przepisy przewidują również w stosunku do rzeczników patentowych i doradców podatkowych. Rzecznicy patentowi oraz doradcy podatkowi nie muszą jednak legitymować się wykształceniem prawniczym. Ponad-to od doradców podatkowych co do zasady nie wymaga się odbycia szkolenia aplikacyjnego, lecz jedynie praktyki zawodowej. Zwiększone nieco wymagania kwalifikacyjne przepisy przewidują w stosunku do notariuszy, którzy w odróżnieniu od wyżej wymienionych zawodów są nie tylko funkcjonariuszami publicznymi, ale w części swej aktywności wykonują powie-rzoną im władzę publiczną145. O odrębności tej grupy zawodowej świadczy również fakt, że
141 Na temat pojęcia zawodów regulowanych zob. uwagi na s. 74 i n.
142 Podmiotami tymi mogą być zarówno obywatele polscy, jak i cudzoziemcy. Zob. bliżej na ten temat W. Popiołek, Cudzoziemiec wykonujący wolny zawód w polskiej spółce partnerskiej, „Rejent” 2014, Numer specjalny, grudzień 2014, s. 47 i n.
143 Zob. art. 4‒5 i art. 65‒66 upa, art. 3 ust. 1, art. 6‒8 i art. 23‒25 urp, art. 3 ust. 1, art. 4, art. 5 i 19 urzp, art. 2‒4 i art. 6 udp oraz art. 1 § 1, art. 4 i 10‒12 upn.
144 Na temat pojęcia tych przesłanek na tle orzecznictwa sądowego zob. W. Bujko, Zawód radcy prawnego
i samorząd zawodowy radców w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, [w:] A. Bereza (red.), Zawód rad-cy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania, Warszawa 2010, s. 225 i n. oraz M. Mitera, Nadzór Ministra Sprawiedliwości nad radcami prawnymi, [w:] M. Pawełczyk, M. Stankiewicz (red.), Publicznopraw-ny status radcy prawnego, Warszawa 2012, s. 182 i n. oraz powołane tam orzecznictwo.
145 Dla porównania w krajach anglosaskich, np. w USA, notariuszem może zostać osoba niemająca na-wet wykształcenia prawniczego. W niektórych stanach od kandydata wymaga się jedynie pełnoletności, zdolności pisania i czytania oraz niekaralności. Zob. bliżej na ten temat R. Sakowicz, Amerykańska etyka
notariuszy powołuje i odwołuje minister sprawiedliwości, który prowadzi rejestr kancelarii notarialnych oraz wyznacza ich siedzibę.
Podmiotowe wyróżnienie usług prawniczych 2.3.
Podmiotowe wyróżnienie usług prawniczych ma charakter uzupełniający względem kryterium podmiotowo-przedmiotowego i ma z nim część wspólną. Umożliwia indywi-dualizację usług prawniczych poprzez wskazanie podmiotu uprawnionego do ich świad-czenia. Co do zasady świadczeniodawcami usług prawniczych mogą być osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne wyposażone w zdolność prawną. Od tej za-sady przepisy szczególne przewidują jednak wyjątki, wskazując, w jakich konkretnie formach organizacyjnoprawnych mogą być świadczone niektóre usługi prawnicze oraz wyłączając z zakresu usługodawców niektóre podmioty, np. wykonujące władzę publiczną. Do kryterium podmiotowego odwołuje się Polska Klasyfikacja Działalności, określając działalność praw-niczą m.in. jako działalność adwokatów, radców prawnych czy rzeczników patentowych. W obowiązującym porządku prawnym nie ma bowiem zamkniętej listy czynności składa-jących się na pojęcie usług prawniczych, które mogą świadczyć określone podmioty. Stwier-dzenie to zachowuje aktualność także w przypadku usług rzeczników patentowych oraz doradców podatkowych, którzy na podstawie uprawnień zawodowych świadczą jedynie wyspecjalizowaną pomoc prawną ‒ odpowiednio w sprawach własności przemysłowej oraz w sprawach podatkowych. Opierając się bowiem na zasadzie wolności gospodarczej oraz zasadzie swobody umów, mogą oni, podobnie jak adwokaci, radcy prawni i ich aplikanci, a także inne podmioty, świadczyć usługi prawnicze, które nie zostały przypisane do wy-łączności oznaczonej klasy świadczeniodawców.
Za pomocą kryterium podmiotowego można więc wyróżnić usługi prawnicze świad-czone w ramach wykonywania zawodów regulowanych oraz usługi niekwalifikowane podmiotowo, świadczone na podstawie zasad ogólnych, niezwiązanych z wykonywaniem zawodu. W przypadku usług prawniczych świadczonych przez zawody regulowane mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której jedne i te same podmioty podlegają dwóm czę-ściowo odmiennym reżimom prawnym. Dochodzi wówczas do różnego rodzaju kolizji norm, które nie zawsze można rozwiązać zgodnie ze sztuką wykładni aktów normatyw-nych. Według kryterium podmiotowego teoretycznie każda usługa prawnicza świadczona w ramach wykonywania zawodów regulowanych powinna w pełnej rozciągłości podlegać aktom prawnym normującym zasady wykonywania tych zawodów, a nie tylko w zakresie, w jakim obowiązujące przepisy zapewniają im wyłączność świadczonych usług146. Z drugiej
146 Należy przy tym zaznaczyć, że przewidziana w przepisach wyłączność świadczenia usług prawni-czych w ramach wykonywania poszczególnych zawodów regulowanych na tle usług nieregulowanych zosta-ła ujęta stosunkowo wąsko i sprowadza się głównie do niektórych usług reprezentowania świadczeniobior-ców przed sądami i innymi organami, niektórych czynności notarialnych oraz wszystkich usług doradzania
jednak strony nie można pomijać faktu, że brak jest „istotnych i racjonalnych argumentów przemawiających za jednoczesnym ustawowym poddaniem tej samej kategorii czynności zawodowych rygorystycznym wymaganiom zawodu zaufania publicznego i wyłączeniem tych wymagań w odniesieniu do osób nieobligowanych do wykazania się specjalistyczny-mi kwalifikacjaspecjalistyczny-mi”, na którą to okoliczność wielokrotnie zwracał uwagę Trybunał Konsty-tucyjny147. Jednak w punktu widzenia zasady równego traktowania wszystkie podmioty świadczące jednakowe usługi prawnicze powinny podlegać tym samym regułom, zwłaszcza jeśli pozostają ze sobą w stosunku rynkowej konkurencji.
Wskazane dylematy dostrzegł prawodawca unijny, który ‒ jak już wcześniej wspo-minano ‒ nakazał ustawodawcom krajowym w dyrektywie usługowej znieść lub uza-sadnić zakazy i ograniczenia między innymi w działalności usługowej zawodów regu-lowanych. W tym miejscu należy przypomnieć tylko, że według dyrektywy usługowej w odniesieniu do ograniczeń działalności wielodyscyplinarnej są one dopuszczalne jedy-nie w celu zapewjedy-nienia zgodności etyki i pragmatyki zawodowej oraz jeśli są jedy-niezbędne dla zapewnienia niezależności i bezstronności poszczególnych zawodów regulowanych, a w odniesieniu do innych ograniczeń, gdy nie dyskryminują z uwagi na przynależność państwową lub miejsce siedziby oraz gdy są podyktowane nadrzędnym interesem pu-blicznym i są proporcjonalne, tzn. odpowiednie i niezbędne dla zapewnienia osiągnięcia wyznaczonego celu, jeśli jednocześnie nie ma możliwości jego osiągnięcia za pomocą mniej restrykcyjnych środków. Dyrektywę usługową wdrożono do krajowego porządku prawnego ustawą z dnia 4 marca 2010 r. o świadczeniu usług na terytorium Rzeczypo-spolitej Polskiej, niemniej jednak w odniesieniu do niektórych zagadnień w sposób nie-pełny148. Z punktu widzenia przewidzianych dyrektywą usługową kryteriów likwidacji barier na unijnym rynku otwarta nadal jest też kwestia oceny dopuszczalności pozosta-wionych w polskim ustawodawstwie ograniczeń dotyczących form organizacyjno-praw-nych, w jakich mogą być świadczone usługi prawnicze w ramach wykonywania zawodów regulowanych, zwłaszcza że w tym względzie istnieją istotne zróżnicowania nie tylko pomiędzy tymi usługami a świadczonymi jedynie na podstawie zasad wolności gospo-darczej i swobody umów, ale również w obrębie samych usług regulowanych.
Przykła-w spraPrzykła-wach Przykła-własności przemysłoPrzykła-wej i Przykła-w spraPrzykła-wach podatkoPrzykła-wych. Por. uzasadnienie Przykła-wyroku TK z dnia 26 listopada 2003 r., SK 22/02, ZU OTK 2003/9/97.
147 Zob. wyrok TK z dnia 19 kwietnia 2006 r., K 6/06, ZU OTK 45/4A/2006; wyrok TK z dnia 8 listopa-da 2006 r., K 30/06, ZU OTK 149/10A/2006; wyrok TK z dnia 26 listopalistopa-da 2003 r., SK 22/02, ZU OTK 2003/9/97 oraz wyrok TK z dnia 21 maja 2002 r., K 30/1, ZU OTK 2002/3A/32.
148 Tytułem przykładu można wskazać dyskryminujący obywateli państw członkowskich Unii Europej-skiej wymóg obywatelstwa polskiego do uzyskania uprawnień zawodowych notariusza. Wskazaną niepra-widłowość usunęła dopiero ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów (Dz.U. z 2013 r., poz. 829), zwana ustawą deregulacyjną.
dowo adwokaci i radcy prawni w odróżnieniu od rzeczników patentowych nie mogą wykonywać zawodu w formie spółek kapitałowych.
Poza wdrożeniem dyrektywy usługowej polski prawodawca podejmował również próby unormowania świadczenia usług prawniczych świadczonych dotychczas wyłącznie, opierając się na zasadzie wolności gospodarczej i swobody umów, m.in. poprzez stwo-rzenie nowej grupy zawodowej tzw. prawników licencjonowanych149 oraz alternatywnie grupę tzw. doradców prawnych niezorganizowanych w odrębny zawód150. Głównym motywem tych inicjatyw ustawodawczych było zwiększenie dostępności oraz konkuren-cyjności kwalifikowanych usług prawniczych, jednak ostatecznie ustawodawca zdecy-dował się ten cel osiągnąć w drodze nowelizacji ustaw normujących zawody regulowane151. Rozwiązanie to należy uznać za prawidłowe nie tylko w świetle dorobku doktryny i orzecz-nictwa, ale również zważywszy na okoliczność, że problem dostępności usług prawniczych łączony był przede wszystkim z realizacją prawa do sądu, a więc nie ze wszystkimi usłu-gami prawniczymi, lecz jedynie usłuusłu-gami zastępstwa procesowego. Proponowanie nowych wymogów kwalifikacyjnych dla świadczeniodawców pozostałych usług prawniczych było więc w istocie działaniem na rzecz ograniczenia dostępności tych usług. Brak kon-sekwencji widoczny jest też w kwestii wiązania obowiązku ubezpieczenia od odpowie-dzialności cywilnej jedynie ze szczególnymi kwalifikacjami świadczeniodawców usług prawniczych. Tymczasem im niższe są kwalifikacje świadczeniodawców albo ich brak, tym większe jest zagrożenie dla bezpieczeństwa usługobiorców, a nie odwrotnie. Skoro zatem obowiązkiem ubezpieczeniowym objęte są usługi kwalifikowane świadczone w ramach zawodów regulowanych, to tym bardziej powinny zostać objęte takim obo-wiązkiem usługi nieregulowane, świadczone wyłącznie na podstawie zasady wolności gospodarczej i swobody umów. Do efektu unormowania nieregulowanego rynku usług prawniczych oraz ujednolicenia zasad ich wykonywania nie doprowadziły również ini-cjatywy unifikacji zawodów adwokata i radcy prawnego152. Warto jednak odnotować, że
149 Zob. poselski projekt ustawy o licencjach prawniczych i świadczeniu usług prawniczych (druk sejmo-wy nr 680/2008). Projekt opublikowany jest na www http://orka.sejm.gov.pl/. Zob. również krytykę tego projektu przeprowadzoną przez M. Kożuch, Uwagi do projektu ustawy o licencjach prawniczych, „Palestra” 2007, nr 3‒4, s. 95 i n. Por. P. Sendecki, Przeciw szkodliwym pomysłom, „Palestra” 2007, nr 3‒4, s. 87 i n.
150 Zob. poselski projekt ustawy o państwowych egzaminach prawniczych (druk sejmowy nr 3351/2010). Projekt opublikowany jest na www http://orka.sejm.gov.pl/.
151 Zob. zwłaszcza ustawę z dnia 20 lutego 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz ustawy – Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 37, poz. 288) oraz powoływaną wyżej ustawę deregulacyjną.
152 Zob. założenia do rządowego projektu ustawy o zawodzie adwokata z dnia 27 października 2009 r. (druk DL-P-V-453-31/09), opublikowane na www http://bip.ms.gov.pl/ oraz założenia do nowego prawa o adwokaturze – Nowa Adwokatura, autorstwa A. Bodnara, Ł. Bojarskiego i F. Wejmana, opublikowane na www.nowaadwokatura.org. Oba projekty w środowisku samorządów adwokatów i radców prawnych spo-tkały się z dużą dozą krytyki. Na temat dopuszczalności takiego rozwiązania na gruncie Konstytucji RP zob. W. Grzyb, Połączenie zawodów adwokata i radcy prawnego w ujęciu Ministra Sprawiedliwości w świetle
prawni-spośród wymienionych inicjatyw jedynie projekt ustawy o licencjach prawniczych i świad-czeniu usług prawniczych przyjmował założenie, że działalność gospodarcza polegająca na świadczeniu usług prawniczych powinna być ubezpieczona od odpowiedzialności cywilnej, nadzorowana oraz prowadzona pod rygorem odpowiedzialności karnej wyłącz-nie przez osoby posiadające wykształcewyłącz-nie prawnicze i stosowne uprawwyłącz-nienia wynikają-ce z liwynikają-cencji lub przez przedsiębiorców powierzających im wykonywanie tych usług (art. 2 w zw. z art. 51). Pozostałe projekty w mniejszym lub większym stopniu zawężały jedynie zakres możliwości świadczenia usług prawniczych opartych jedynie na zasadzie wolno-ści gospodarczej i swobodzie umów, pomijając jej regulację.
Z perspektywy podmiotowego kryterium wyróżnienia usług prawniczych oraz otwar-tego z natury ich katalogu istotne jest pytanie, czy usługi prawnicze de lege ferenda na-leży wiązać jedynie z posiadaniem szczególnych kwalifikacji oraz czy zasadne jest we-wnętrzne różnicowanie usług prawniczych w zależności od stopnia kwalifikacji? Jak wynika z wymienionych wyżej projektów, a także debaty nad nimi, nie ma w tej kwestii zgodności. Z jednej strony zwraca się uwagę na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa świadczeniobiorców korzystających z usług prawniczych, z drugiej zaś strony dąży się do zapewnienia jak najszerszej ich dostępności. Często pomija się jednak okoliczność, że cele te przynajmniej częściowo pozostają ze sobą w sprzeczności. Im bowiem wyższe są gwarancje bezpieczeństwa usług prawniczych, tym niższa jest zwykle ich dostępność. Wydaje się zatem, że rozwiązanie wskazanych dylematów powinno stanowić pewien kompromis, zwłaszcza że brak jest jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, że absolwen-ci studiów prawniczych nie mają żadnych kwalifikacji predysponujących do świadczenia niektórych usług prawniczych. Opierając się na zasadach ogólnych wynikających z wol-ności gospodarczej, usług prawniczych nie powinny natomiast świadczyć osoby nielegi-tymujące się wykształceniem prawniczym, co dozwalają obecnie obowiązujące przepisy. Nie chodzi przy tym jednak, aby całkowicie zamknąć dopuszczalność w powyższym zakresie, ale o zamianę zasady na wyjątek. Wziąwszy bowiem pod uwagę różnego rodza-ju okoliczności prawnoustrojowe i specyfikę poszczególnych usług, przepisy szczególne mogłyby przewidywać wyjątki dozwalające na świadczenie oznaczonych usług prawni-czych przez osoby nieposiadające wykształcenia prawniczego na podstawie upoważnie-nia ustawowego, np. takiego, jakie przepisy przewidują w odniesieniu do orzekaupoważnie-nia w składach sądów polubownych153. Ponieważ dostęp do zawodów regulowanych został
czych w Europie i w Polsce, „Radca Prawny” 2006, nr 1, s. 6 i n. oraz R. Tokarczyk, Poszukiwanie wzorców
reorganizacji świadczenia usług prawnych w Polsce, „Rejent” 2007, nr 7‒8, s. 9 i n.
153 Rozwiązanie takie przyjmuje obecnie wiele regulaminów stałych sądów polubownych, zastrzegając jednakże, że superarbitrem może być jedynie arbiter legitymujący się wykształceniem prawniczym. Należy jednak zaznaczyć, że aktualnie obowiązujące przepisy nie wymagają od arbitrów ani superarbitrów wy-kształcenia prawniczego (zob. art. 1170 k.p.c.).
w ostatnim okresie znacząco poszerzony, nie ma potrzeby ani tym bardziej konieczności tworzenia zarówno nowych zawodów prawniczych, jak i nowych kategorii uprawnień. Rzeczywistym problemem jest bowiem unifikacja istniejących zawodów świadczących usługi prawnicze oraz ujednolicenie zasad ich wykonywania, a nie pogłębienie istnieją-cego zróżnicowania rynku tych usług. Dalsza reforma usług prawniczych powinna więc podążać z jednej strony w kierunku liberalizacji istniejących ograniczeń wykonywania zawodów regulowanych w duchu dyrektywy usługowej, z drugiej zaś strony w kierunku zwiększenia bezpieczeństwa usług prawniczych świadczonych wyłącznie na podstawie zasad wolności gospodarczej i swobody umów. Eliminacja z obrotu samoistności tej podstawy świadczenia usług prawniczych, choć jest możliwa154, nie jest dostatecznie uzasadniona ani celowa, na co zwrócono uwagę w projekcie ustawy o państwowych egzaminach prawniczych. Zawsze bowiem spora część osób z wykształceniem prawniczym z różnych powodów byłaby poza grupą świadczeniodawców kwalifikowanych podmio-towo. Za jej utrzymaniem przemawia nie tylko wzgląd na społeczną potrzebę zapewnie-nia dużej dostępności usług prawniczych, ale również wzgląd na pełne wykorzystanie potencjału prawniczego oraz zapewnienie każdemu wolności wyboru. Jednakże w celu ujednolicenia warunków wykonywania usług prawniczych oraz zagwarantowania okre-ślonego poziomu ich bezpieczeństwa należałoby ustawowo wprowadzić dla wszystkich usługodawców bez względu na to, czy świadczą usługi odpłatne, czy nieodpłatne, co najmniej obowiązek ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej oraz respektowania podstawowych standardów prawniczych, takich jak np. ochrona niezależności, tajemnicy i unikania konfliktu interesów. Wskazane standardy mają obecnie zastosowanie do usłu-godawców świadczących usługi prawnicze niezwiązane z wykonywaniem zawodów regulowanych jedynie na zasadzie dobrowolności oraz mocy wiążącej etyki ogólnej155. Tymczasem wymienione powinności są właściwe dla wszystkich świadczących usługi prawnicze, a nie tylko dla wykonujących czynności zawodowe. Zostały bowiem wykształ-cone nie w interesie świadczeniodawców, lecz świadczeniobiorców usług prawniczych. Są więc niezbędne do osiągniecia wskazanych celów, a jednocześnie nie są nadmierne156.
154 W orzecznictwie zakwestionowano bowiem nie tylko wyłączność świadczenia usług prawniczych przez zawody regulowane, ale też nieokreśloność przepisów sankcjonujących naruszenie tej wyłączności. Zob. uza-sadnienie wyroku TK z dnia 26 listopada 2003 r., SK 22/02, ZU OTK 2003/9/97. W związku z otwartym z natury katalogiem czynności składających się na pojęcie usług prawniczych wydaje się, że wyłączność ich świadczenia przez zawody regulowane mogłaby zostać oparta na kryteriach wyznaczających utrwalone już pojęcie działalności gospodarczej. Por. rozwiązanie przyjęte w art. 81 w zw. z art. 2 ust. 2 udp.
155 Zagadnienie samoistnej mocy wiążącej etyki bez podstawy w obowiązujących przepisach należy jed-nak w doktrynie do spornych. Zob. bliżej na ten temat literaturę powołaną w przyp. 128.
156 Ponadto jak zostanie wykazane w dalszej części pracy, nie ma dostatecznych podstaw do twierdzenia, że zakres usług prawniczych świadczonych na podstawie zasad ogólnych jest marginalny lub dotyczy jedy-nie prostych jedy-nieskomplikowanych spraw, co mogłoby usprawiedliwiać zróżnicowajedy-nie warunków świadcze-nia usług prawniczych. Z punktu widzeświadcze-nia możliwości i prawdopodobieństwa wyrządzeświadcze-nia szkody charak-ter prowadzonych spraw nie ma znaczenia. Może co najwyżej wpływać na wielkość szkody, która zawsze
Nadzór nad przestrzeganiem tych obowiązków można by powierzyć samorządom zawo-dów zaufania publicznego lub ich przedstawicielom, wyposażając je ustawowo w odpo-wiednie środki i instrumenty nadzorczo-kontrolne. Rozwiązanie takie jest uzasadnione, ponieważ osoby z wykształceniem prawniczym mogą ubiegać się o przystąpienie do egzaminu zawodowego bez odbycia aplikacji na podstawie wykonywania przez określo-ny czas wymagających wiedzy prawniczej czynności praktyczokreślo-nych bezpośrednio zwią-zanych ze świadczeniem pomocy prawej przez adwokata lub radcę prawnego. Ponadto nie koliduje z dotychczasową linią powoływanego orzecznictwa Trybunału Konstytucyj-nego oraz Sądu Najwyższego i NaczelKonstytucyj-nego Sądu AdministracyjKonstytucyj-nego, w którym akceptu-je się możliwość ustawowego powierzenia przez państwo wykonywania określonych