1.
Wprowadzenie 1.1.
W prawie polskim usługi prawnicze są zbiorczym określeniem różnego rodzaju czynności faktycznych i prawnych wykonywanych na zlecenie i co do zasady odpłatnych, związanych z tworzeniem lub stosowaniem norm sankcjonowanych przez prawo i świad-czonych na własny rachunek, przeważnie przez prawników, tj. osoby legitymujące się wykształceniem prawniczym. Do nabycia wykształcenia prawniczego konieczne jest ukończenie wyższych studiów prawniczych w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskanie tytułu zawodowego magistra1 lub ukończenie zagranicznych studiów prawniczych uzna-nych w Rzeczypospolitej Polskiej (RP)2. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że usługi prawnicze w Polsce w ograniczonym, choć szerokim zakresie, mogą świadczyć również osoby niemające zarówno wykształcenia prawniczego3, jak i w ogóle wykształcenia
1 Zob. rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 10 lutego 2017 r. w sprawie ty-tułów zawodowych nadawanych absolwentom studiów, warunków wydawania oraz niezbędnych elemen-tów dyplomów ukończenia studiów i świadectw ukończenia studiów podyplomowych oraz wzoru suple-mentu do dyplomu (Dz.U. z 2017 r., poz. 279).
2 Zob. rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 19 sierpnia 2015 r. w sprawie nostryfikacji dyplomów ukończenia studiów wyższych uzyskanych za granicą oraz w sprawie potwierdze-nia ukończepotwierdze-nia studiów wyższych na określonym poziomie kształcepotwierdze-nia (Dz.U. z 2015 r., poz. 1467). Kwe-stie uznawania zagranicznych studiów, dyplomów i kwalifikacji akademickich są unormowane również w licznych umowach międzynarodowych. Zob. bliżej na ten temat M. Kożuch, Praktyka uznawania
kwali-fikacji zawodowych w państwach członkowskich Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem zawo-dów regulowanych, [w:] C. Mik (red. i wstęp), Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych
porządkach prawnych, Toruń 1998 oraz K. Kiczka, Stwierdzanie i uznawanie kwalifikacji na gruncie prawa publicznego, [w:] Z. Janku, Z. Leoński, M. Szewczyk, M. Waligórski i K. Wojtczak (red.), Europeizacja
polskiego prawa administracyjnego, Wrocław 2005, s. 334 i n.
3 Bez wykształcenia prawniczego możliwe jest świadczenie usług prawniczych zarówno reglamento-wanych (np. usługi doradztwa restrukturyzacyjnego), jak i niereguloreglamento-wanych szczególnymi przepisami (np. usługi doradztwa z zakresu inwestycji budowlanych).
wyższego4. Szczególną rolę wśród świadczących usługi prawnicze odgrywają jednak osoby nie tylko odpowiednio wykształcone, ale również wykwalifikowane i przygotowa-ne do wykonywania stałych czynności w ramach zawodu adwokata, radcy prawprzygotowa-nego, rzecznika patentowego, doradcy podatkowego lub notariusza. Pomimo że wyodrębnienie usług prawniczych oparte jest w głównej mierze na systemie kryteriów podmiotowo-przed-miotowych, określających jednocześnie kto i jakie usługi może wykonywać, to jednak w związku z otwartym co do zasady katalogiem czynności składających się na pojęcie usług prawniczych w prawie polskim występują także przejawy systemu wyłącznie pod-miotowego, określającego usługi prawnicze poprzez wskazanie podmiotu uprawnionego do ich świadczenia oraz systemu wyłącznie przedmiotowego, określającego świadcze-niodawcę poprzez wskazanie czynności, które może on wykonywać. Konstytucja5 będą-ca najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej (zob. art. 8 ust. 1 Konstytucji RP) nie odnosi się bezpośrednio do regulacji usług prawniczych. Posługuje się jednak pojęciami mającymi znaczenie dla analizowanego pojęcia. Konstytucja gwarantuje bowiem wolność działalności gospodarczej i swobodę umów, w ramach których mogą być świadczone również usługi prawnicze (zob. art. 20, 30 i 31 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Wolność dzia-łalności gospodarczej jest jednym z wyznaczników społecznej gospodarki rynkowej, stanowiącej podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, a jej ogranicze-nie jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i jedyogranicze-nie ze względu na ważny interes pu-bliczny (art. 20 i 22 Konstytucji RP). Konstytucja zapewnia także każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu, z wyjątkiem przypadków określonych ustawą (art. 65 ust. 1 Konstytucji RP). Ponadto przewiduje możliwość tworzenia w drodze ustawy sa-morządów zawodowych, reprezentujących zawody zaufania publicznego6 i sprawujących
4 Dotyczy to np. usługodawców świadczących usługi prawnicze niezastrzeżone do wyłączności praw-niczych zawodów regulowanych wyłącznie na podstawie zasady wolności gospodarczej oraz pełnomocni-ków procesowych sprawujących zarząd majątkiem lub interesami strony, a także pozostających ze stroną w stałym stosunku zlecenia obejmującego przedmiot sprawy zawisłej przed sądem (art. 87 § 1 k.p.c.).
5 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
6 Spośród zawodów prawniczych do zawodów zaufania publicznego początkowo zaliczano jedynie komorników i notariuszy z uwagi na ich status związany z kategorią funkcjonariuszy publicznych. Zob. wyrok SN z dnia 29 maja 2001 r., I CKN 1217/98, Dz.Urz. UOKiK 2001/2/67 oraz OSNC 2002/13. Pojęcie to obecnie wiązane jest natomiast przeważnie z tymi zawodami, które mają ustawowo uregulowany samo-rząd zawodowy pełniący funkcję zdecentralizowanej formy władztwa publicznego w celu zapewnienia pra-widłowego wykonywania zawodu, w szczególności poprzez tzw. deontologię zawodową. Do kategorii za-wodów zaufania publicznego świadczących usługi prawnicze zalicza się więc adwokatów, radców prawnych, rzeczników patentowych, doradców podatkowych i notariuszy. W stosunku do rzeczników patentowych taką kwalifikację przesądza wprost art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 221 z późn. zm.), natomiast status adwokatów, radców prawnych i dorad-ców podatkowych jako zawodu zaufania publicznego potwierdziło orzecznictwo Trybunału Konstytucyjne-go. Zob. zwłaszcza wyrok TK z dnia 26 listopada 2003 r., SK 22/02, ZU OTK 2003/9A/97; wyrok TK z dnia 18 lutego 2004 r., P 21/02, ZU OTK 2004/2A/9; wyrok TK z dnia 22 listopada 2004 r., SK 64/03, ZU OTK 2004/10A/107; wyrok TK z dnia 22 maja 2007 r., K 42/05, ZU OTK 2007/6A/49; wyrok TK z dnia 2 lipca
pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony (art. 17 ust. 1 Konstytucji RP). W ustawodawstwie zwykłym także brak jest uniwersalnych unormowań odnoszących do świadczenia wszystkich usług prawni-czych. Regulacja jest rozproszona, niejednolita i dotyczy jedynie niektórych zagadnień związanych z wykonywaniem poszczególnych usług prawniczych, przy czym prawodaw-ca przy ich normowaniu posługuje się różnymi kryteriami wyróżniającymi o charakterze podmiotowym, przedmiotowym, a także podmiotowo-przedmiotowym. Generalnie rzecz ujmując, usługi prawnicze można podzielić na reglamentowane i nieregulowane. Pierw-sze są związane z wykonywaniem prawniczych zawodów zaufania publicznego oraz z wykonywaniem innych ustawowo określonych czynności, które mogą w całości lub w części wchodzić w zakres usług prawniczych (np. czynności doradztwa restrukturyza-cyjnego7), natomiast drugie są świadczone wyłącznie na podstawie ogólnych przepisów regulujących wolność gospodarczą i swobodę umów.
Usługi prawnicze w prawodawstwie unijnym 1.2.
Prawo unijne nie zawiera definicji pojęcia usługi prawniczej i prawnika, nie prze-widuje też kompleksowej regulacji zasad świadczenia usług prawniczych oraz organiza-cyjnoprawnych form wykonywania działalności prawniczej, w szczególności w ramach poszczególnych zawodów prawniczych, pozostawiając te zagadnienia oraz kwestię na-bycia uprawnień, kwalifikacji i prawniczych tytułów zawodowych prawodawstwom państw członkowskich. W odniesieniu do usług prawniczych prawo unijne reguluje
je-2007 r., K 41/05, ZU OTK je-2007/7A/72; wyrok TK z dnia 1 grudnia 2009 r., K 4/08, ZU OTK 2009/A/11 oraz wyrok TK z dnia 12 lutego 2013 r., K 6/12, ZU OTK 2013/2A/16. Na temat pojęcia zawodów zaufania publicznego zob. również W. J. Wołpiuk, Zawód zaufania publicznego z perspektywy prawa
konstytucyjne-go, [w:] Zawody zaufania publicznego a interes publiczny – korporacyjna reglamentacja versus wolność
wykonywania zawodu, Senat Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002, s. 19 i n. oraz tenże, Samorząd zawodu zaufania publicznego a interes publiczny, [w:] Zawody zaufania publicznego a interes publiczny…, s. 127 i n.; M. Kulesza, Pojęcie zawodu zaufania publicznego, [w:] Zawody zaufania publicznego a interes
publiczny…, s. 25 i n.; J. Hausner, D. Długosz, Tezy w sprawie zawodów zaufania publicznego, [w:] Zawody
zaufania publicznego a interes publiczny…, s. 115 i n.; H. Izdebski, Sprawowanie pieczy nad należytym
wyko-nywaniem zawodu przez samorządy zawodowe, [w:] Zawody zaufania publicznego a interes publiczny…,
s. 153 i n.; P. Sarnecki, Pojęcie zawodu zaufania publicznego (art. 17 ust. 1 Konstytucji) na przykładzie
adwo-katury, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja, wybory, parlament, Warszawa 2000, s. 173 i n.; M. Tabernacka,
Pojęcie zawodu zaufania publicznego, AUWr Nr 2663, „Przegląd Prawa i Administracji” 2004, t. LXII, s. 302
i n.; Z. Monkiewicz, Stanowisko doktryny i orzecznictwa w sprawie „zawodu zaufania publicznego”. Zadania
i status notariatu po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, „Zeszyty Prawnicze Biura Studiów i Ekspertyz
Kancelarii Sejmu”, 2004, nr 2, s. 172 i n.; H. Izdebski, Zawody prawnicze jako zawody zaufania publicznego, [w:] H. Izdebski, P. Skuczyński (red.), Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, Warszawa 2006, s. 43 i n. oraz M. Pieniążek, Etyka sytuacyjna prawnika, Warszawa 2008, s. 39 i n.
7 Zob. art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji doradcy restrukturyzacyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r., poz. 883). Wymieniona ustawa normuje wykonywanie zawodu regulowanego, który choć może być, przeważnie jednak nie jest związany z wykształceniem prawniczym ani prawniczymi kwalifika-cjami zawodowymi.
dynie niektóre istotne aspekty ich wykonywania związane z wdrożeniem gwarantowanych traktatami swobód, przede wszystkim zaś swobody świadczenia usług oraz swobody przedsiębiorczości.
W rozumieniu traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej8 usługami są świadczenia wykonywane z powodów ekonomicznych (gospodarczych) i zwykle za wynagrodzeniem9, w zakresie, w jakim nie są objęte postanowieniami o swobodnym przepływie towarów, kapitału i osób10, polegające w szczególności na wykonywaniu wolnych zawodów11 (art. 57 TfUE). Pojęciem usług zostały objęte zarówno świadczenie wykonywane w celu
osiągnię-8 Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, zwany dalej Traktatem lub TfUE (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 z późn. zm.). Na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/30 z późn. zm.) Unia Europejska stała się następcą prawnym Wspólnoty Europejskiej, natomiast tytuł Traktatu ustana-wiającego Wspólnotę Europejska otrzymał brzmienie „Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej” na podstawie art. 2 pkt 1 Traktatu z Lizbony zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.Urz. UE 2007, C 306/1). Dalsze rozważania oparte będą na numeracji Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, natomiast powołania literatury i orzecznictwa mogą dotyczyć nume-racji Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.
9 Na temat pojęcia usługi w prawie unijnym zob. bliżej D. Adamski, Pojęcie usługi w systemie prawa
rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej, KPPubl. 2002, Nr 1‒2, s. 9 i n. oraz I. Kawka, Metody tworzenia europejskiego jednolitego rynku usług, „Rocznik Administracji Publicznej” 2015, s. 118 i n. Por. W. Kluth [w:]
Ch. Calliess, M. Ruffert, EUV/AEUV. Das Verfassungsrecht der Europäischen Union mit Europäischer
Grund-rechtecharta, Kommentar, Wydanie 5, komentarz do art. 57 AEUV, Nb 7 i n.; A. Randelzhofer, U. Forsthoff,
[w:] E. Grabitz, M. Hilf, M. Nettesheim, Das Recht der Europäischen Union, Wydanie 60, 2016, komentarz do art. 57 AEUV; P. Ch. Müller-Graff, [w:] R. Streinz, EUV/AEUV Kommentar, Wydanie 2, 2012, komentarz do art. 57 AEUV, Nb 14; J. Tiedje, [w:] H. von der Groeben, J. Schwarze, A. Hatje, Europäisches Unionsrecht, Wydanie 7, 2015, komentarz do art. 57 AEUV, Nb 32 i n. Por. również C. Barnard, The substantive law of the
UE: The four freedoms, Oxford University Press 2007, s. 358 i n. oraz D. Chalmers, G. Davies, G. Monti, European Union Law: Cases and materials, Cambridge University Press 2010, s. 787 i n.
10 Swoboda świadczenia usług ma charakter subsydiarny (pomocniczy) w stosunku do swobody przepły-wu towarów, kapitału i osób w tym sensie, że można powoływać się na zawarte w niej gwarancje tylko w takim zakresie, w jakim nie są objęte gwarancjami wynikającymi ze swobody przepływu towarów, kapitału i osób. Zob. bliżej na ten temat komentarz do art. 50 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską: E. Skrzydło-Tefelska, komentarz do art. 50 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, [w:] A. Wróbel (red.), Traktat
ustanawiający Wspólnotę Europejską, Komentarz, t. I (art. 1-60), Lex 2013 oraz D. Adamski, Swoboda świad-czenia usług na tle konstrukcji rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej, Cz. II: Relacje z innymi elemen-tami rynku wewnętrznego, KPPubl. 2003, nr 1, s. 71 i n., a także powołaną tam literaturę i orzecznictwo.
11 Pojęcie wolnych zawodów nie zostało zdefiniowane w prawie unijnym i przeważnie nie podlega defi-niowaniu w krajowych porządkach prawnych. Przepisy odwołują się najczęściej jedynie do ich przykładowego wyliczenia, a w doktrynie prawa wskazuje się na liczne specyficzne cechy wolnych zawodów, które w regula-cji prawnej poszczególnych zawodów rzadko kiedy istnieją w pełnej rozciągłości, a jeśli występują, to w róż-nym natężeniu. Niewątpliwie wspólną cechą wolnych zawodów jest jednak ich niezależność, którą przepisy gwarantują nawet w ramach zawodów wykonywanych w stosunku pracowniczym. Na temat pojęcia wolnych zawodów w literaturze krajowej i zagranicznej oraz relacji tego pojęcia do kategorii zawodów regulowanych oraz zawodów zaufania publicznego zob. J. Jacyszyn, Wykonywanie wolnych zawodów w Polsce, Warszawa 2004, s. 19 i n.; K. Wojtczak, Reglamentacja form wykonywania zawodów zaufania publicznego w
rozwiąza-niach prawa polskiego i państw Unii Europejskiej, [w:] Zawody zaufania publicznego a interes publiczny…,
s. 39 i n.; A. Krasnowolski, Zawody zaufania publicznego, zawody regulowane oraz wolne zawody. Geneza,
funkcjonowanie i aktualne problemy, Kancelaria Senatu, Warszawa 2013, s. 3 i n.; A. Kidyba, Wolny zawód
w kodeksie spółek handlowych, prawda czy mit?, „Rejent” Numer specjalny grudzień 2014, s. 37 i n. oraz
cia zysku, jak i w celach szerszych, związanych z realizacją ogólnych interesów gospodar-czych12. W ramach traktatowej swobody świadczenia usług, z zastrzeżeniem praw wynika-jących ze swobody przedsiębiorczości13, usługodawca może w celu spełnienia świadczenia wykonywać przejściowo działalność w państwie świadczenia usługi na takich samych warunkach, jakie państwo to nakłada na własnych obywateli (art. 57 w zw. z art. 49 i n. TfUE). Opierając się natomiast na swobodzie przedsiębiorczości, świadczący usługę może podejmować i wykonywać stałą działalność prowadzoną na własny rachunek oraz zakładać przedsiębiorstwa i zarządzać nimi, w szczególności w formie spółek, na warunkach okre-ślonych przez ustawodawstwo państwa przyjmującego dla własnych obywateli (art. 49 TfUE). W przypadku realizacji swobody przedsiębiorczości usługodawca świadczący usługi prawnicze przenosi więc na stałe swoją działalność do innego państwa członkow-skiego, co wiąże się z koniecznością spełnienia wszelkich warunków przewidzianych przez prawo państwa goszczącego dla własnych obywateli, np. związanych z założeniem, reje-stracją i funkcjonowaniem spółki lub indywidualnej kancelarii w razie tzw. samozatrudnie-nia. Przykładowo w Polsce, w odniesieniu do stałego świadczenia usług prawniczych przez prawników zagranicznych w zakresie zawodów adwokata i radcy prawnego konieczna jest rejestracja działalności prawniczej we właściwym organie, znajomość języka polskiego w mowie i w piśmie, wpis na listę adwokatów lub radców prawnych, przestrzeganie pod rygorem odpowiedzialności dyscyplinarnej zasad etyki zawodowej14 oraz ubezpieczenie od
12 Na temat pojęcia usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym oraz jego relacji do takich ter-minów jak „usługi świadczone w interesie ogólnym”, „usługi użyteczności publicznej” oraz „usługi publiczne” zob. K. Karasiewicz, Usługi świadczone w ogólnym interesie gospodarczym: pomiędzy jednolitym rynkiem a
oby-watelstwem Unii Europejskiej, [w:] S. Biernat, S. Dudzik (red.), Przepływ osób i świadczenie usług w Unii Euro-pejskiej. Nowe zjawiska i tendencje, Warszawa 2009, s. 177 i n.; a takżeL. Kieres, [w:] M. Biliński, R. Blicharz, T. Długosz, K. Horubski, J. Grabowski, K. Kiczka, L. Kieres, T. Kocowski, M. Szydło, A. Walaszek-Pyzioł, A. Żurawik, System Prawa Administracyjnego, T. 8A: Publiczne Prawo Gospodarcze, R. Hauser, Z. Niewiadom-ski, A. Wróbel (red.), Warszawa 2013, s. 279 i n.Zob. również Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów – Biała księga nt. usług użyteczności pu-blicznej. Dokument COM(2004)374 opublikowany na http://europa.eu/.
13 Zastrzeżenie to w praktyce oznacza, że swoboda świadczenia usług ma charakter subsydiarny nie tylko względem swobody przepływu towarów, kapitału i osób, ale również względem swobody przedsiębiorczości. Świadczenie usług jest bowiem działalnością zakresowo węższą niż prowadzenie działalności gospodarczej i w przeciwieństwie do niej ma charakter przejściowy i tymczasowy, a nie systematyczny i stały. Podmiot ko-rzystający ze swobody przedsiębiorczości nie może więc dokonać wyboru bardziej liberalnych zasad wynika-jących ze swobody przepływu usług w celu obejścia wymogów prawnych państwa, na którego terytorium prowadzi działalność. Por. Ł. Bohdan, Zawód adwokata w prawie wspólnotowym i prawie polskim, [w:] S. Biernat (red.), Studia z prawa Unii Europejskiej, Kraków 2000, s. 354 i n.; D. Adamski, Swoboda
świadcze-nia usług na tle konstrukcji rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej, Cz. I: Modus faciendi oraz struktura wewnętrzna swobody, KPPubl. 2002, nr 4, s. 7 i n. oraz tenże, Swoboda świadczenia usług na tle konstrukcji rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej, Cz. II: Relacje z innymi elementami…, s. 71 i n.
14 W uproszczeniu można powiedzieć, że to zespół norm pozaprawnych o charakterze moralnym, odno-szący się do prawidłowego wykonywania danego zawodu. Normy etyczne w praktyce często łączone są z nor-mami o charakterze prakseologicznym i w powiązaniu z nimi określane są mianem deontologii zawodowej. Na temat pojęcia etyki zawodowej zob. bliżej R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2011, s. 23 i n.; E. Koj-der, [w:] H. Izdebski, P. Skuczyński (red.), Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, Warszawa 2006,
odpowiedzialności cywilnej15. Bardziej liberalna jest natomiast sytuacja usługodawcy, który świadczy usługi w państwie przyjmującym jedynie tymczasowo, bez zamiaru wyko-nywania na jego terytorium stałej działalności. Nie musi on bowiem wówczas spełniać wszystkich wymogów przewidzianych prawem państwa goszczącego, a jedynie tylko nie-zbędnych16 dla świadczenia usługi transgranicznej17. W Polsce, w odniesieniu do świadcze-nia usług przez prawników zagranicznych w zakresie zawodów adwokata i radcy prawne-go, nie jest więc wymagana rejestracja działalności prawniczej we właściwym organie ani wpis na listę adwokatów lub radców prawnych. Usługodawca opiera bowiem swoje upraw-nienia do świadczenia usług prawniczych na prawie państwa macierzystego i w państwie goszczącym uprawnienia te nie podlegają uzupełnieniu lub weryfikacji. Jak już wspomnia-no, takie złagodzenie wymagań prawnych nie może jednak prowadzić do obchodzenia warunków korzystania ze swobody przedsiębiorczości. Z drugiej jednakże strony, państwa goszczące nie mogą utrudniać świadczenia usług, w szczególności poprzez stawianie trans-granicznym usługodawcom wymogu stosowania wszystkich warunków adresowanych do podmiotów podejmujących prowadzenie działalności gospodarczej18.
s. 13 i n.; M. Pieniążek, op. cit., s. 32 i n.; M. Kulesza, M. Niziołek, Etyka służby publicznej, Warszawa 2010, 16 i n.; I. Bogucka, Zagadnienie tworzenia i funkcjonowania etycznych standardów zawodów prawniczych, [w:] I. Bogucka, Z. Tabor (red.), Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego, Zakamycze 2003, s. 9 i n.; R. Sarkowicz, Etyka prawnicza, [w:] R. Sarkowicz, J. Stelmach (red.), Teoria prawa, Kraków 1996, s. 208 i n.; Z. Ziembiński, Podstawy nauki o moralności, Poznań 1981, s. 106 i n.; I. Lazari-Pawłowska, Etyki
zawo-dowe jako role społeczne, [w:] A. Sarapata (red.), Etyka zawodowa, Warszawa 1971, s. 33 i n.; M. Michalik, Społeczne przesłanki, swoistość i funkcje etyki zawodowej, [w:] A. Sarapata (red.), Etyka…, s. 17 i n.; A.
Sara-pata (red.), Etyka…, s. 5 i n. oraz powołaną tam literaturę.
15 Zagadnienia te zostały uregulowane w Ustawie z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników za-granicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2016, poz. 1874), zwana dalej upz. Należy jednakże zaznaczyć, że wymieniona ustawa dotyczy jedynie prawników posługujących się w państwie macierzystym tytułami odpowiadającymi w Polsce tytułom adwokata i radcy prawnego. Ze swobód traktatowych mogą natomiast korzystać również inni usługodawcy świadczący usługi prawnicze. Traktaty zgodnie z doktryną „bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego” obowiązują bowiem zarówno w układzie horyzontalnym, jak i wertykalnym. Zob. bliżej na ten temat A. Wróbel, Źródła prawa Wspólnot Europejskich, [w:] A. Wróbel (red.),
Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej), Zakamycze, Warszawa 2002, s. 99 i n.
16 W literaturze przedmiotu za niezbędne warunki uznaje się tylko takie, które dają uzasadnić się ko-niecznością zapewnienia ochrony interesu publicznego państwa goszczącego. Zamiast wielu zob. E. Skrzy-dło-Tefelska, op. cit.
17 W rozumieniu art. 2 pkt 4 upz usługą transgraniczną jest jednorazowa lub mająca charakter przejścio-wy czynność z zakresu pomocy prawnej, przejścio-wykonywana w Rzeczypospolitej Polskiej przez prawnika zagra-nicznego wykonującego stałą praktykę w innym państwie. W świetle natomiast doktryny i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS lub TS) pojęcie to obejmuje nie tylko sytuację wprost przewidzianą w art. 57 TfUE, polegającą na przejściowym świadczeniu usług w państwie goszczącym in-nym niż miejsce zamieszkania lub siedziba świadczeniodawcy (tzw. czynna swoboda świadczenia usług), ale również sytuacje, w których do państwa zamieszkania lub siedziby świadczeniodawcy przemieszcza się usługobiorca (tzw. bierna swoboda świadczenia usług), w których pomiędzy usługodawcą i usługobiorcą z różnych państw członkowskich przemieszcza się sama usługa oraz w których świadczeniodawca wykonu-je usługi na terytorium państwa goszczącego, bez względu na to, gdzie znajduwykonu-je się usługobiorca. Zob. bliżej na ten temat E. Skrzydło-Tefelska, op. cit.
18 Zob. w tej kwestii zwłaszcza wyrok ETS z dnia 25 lipca 1991 r. w sprawie M. Säger, C-76/90, Lex nr 124108; wyrok ETS z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie Onno Klopp, C-107/83, ECR 1998/7/02971 oraz
Zważywszy na okoliczność, że świadczenie usług może wchodzić w zakres działal-ności gospodarczej, w praktyce oddzielenie tych pojęć napotyka wiele poważnych trud-ności, zwłaszcza że ocenę charakteru usługi można dokonać jedynie a posteriori, a więc zwykle już po umożliwieniu dostępu do jej wykonywania. Jeśli świadczeniodawca utwo-rzył w państwie goszczącym kancelarię prawną oraz wykonuje czynności przez dłuższy czas, przeważnie dopatruje się w tym prowadzenia działalności gospodarczej. Z orzecz-nictwa ETS wynika jednak, że kwestia ta wymaga zawsze indywidualnego rozważenia, albowiem samo posługiwanie się stworzoną infrastrukturą w celu świadczenia usług, choćby przez dłuższy, lecz określony czas19, nie musi jeszcze przekreślać możliwości korzystania ze swobody świadczenia usług, jeśli nie towarzyszy temu zamiar