Techniką w zupełnie inny sposób wykorzystującą muzykę niż muzykoterapia czy ćwiczenia relaksacyjne jest choreoterapia. Definiowana jest ona jako posługująca się ruchem technika psychoterapii, której celem jest osiągnięcie przez pacjenta integracji psychofizycznej. O choreoterapii zwykło się mówić, iż jest ona terapią wielozakresową i wielowymiarową, gdyż niejako równocześnie oddziałuje na sferę emocjonalną, motoryczną, fizjologiczną, poznawczą, wolicjonalną, estetyczną, erotyczną oraz sferę kontaktów interpersonalnych (Pleszko, 1989; Hora, 1989).
Choreoterapia znajduje dość szerokie zastosowanie, i w ślad za tym wyszczególnia się jej specyficzne rodzaje. Przykładowo w kinezyterapii (gimnastyce leczniczej, rehabilitacji ruchowej) wyróżnia się trzy rodzaje terapii tańcem, a mianowicie:
a) choreoterapię ogólnokondycyjną – skierowaną do osób sprawnych ruchowo a jej celem jest poprawa ogólnej kondycji i sprawności fizycznej oraz oddziaływanie profilaktyczne;
b) choreoterapię sprawnościową – stosowaną wobec osób z obniżoną sprawnością motoryczną i ogólnym brakiem koordynacji ruchowej;
c) choreoterapię specjalną – przeznaczoną dla osób po urazach fizycznych, które przeszły ciężkie wypadki i doznały poważnych kontuzji (Hora, 1989).
Często też wymienia się choreoterapię strukturalizowaną, która polega głównie na nauce tańców towarzyskich, doskonaleniu rzemiosła tanecznego. W innych typologiach akcentuje się silne związki terapii tańcem z rytmiką i aerobikiem, z działaniami wykorzystującymi różnego typu ćwiczenia rytmiczne, wykonywanie prostych ruchów stanowiących pewną całość, szereg połączonych ze sobą układów. Najczęściej jednak mówi się o choreoterapii psychologicznej, która poprzez taniec umożliwia pacjentom wchodzenie w różne role życiowe, pokonywanie różnorodnych barier natury psychospołecznej (np. brak asertywności, nieśmiałość, skłonności do izolowania się, problemy z interakcyjnym dystansowaniem się). W tym kontekście podawane są konkretne rodzaje pracy choreoterapeutycznej: taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe czy improwizacje ruchowe przy muzyce (Aleszko, 1989).
131
Głównym celem choreoterapii jest to, by pacjent odkrył swoją tożsamość cielesną i rozwinął samoświadomość. Ma to swoje uzasadnienie w tym, iż doświadczenia życiowe człowieka blokowane są w jego układzie mięśniowym i kostnym, a korzystne za sprawą aktywności ruchowej zmiany na poziomie neuromięśniowym prowadzą zarówno do zmian fizycznych, jak i psychicznych. Dochodzi tu jeszcze pojawianie się poprzez ruch specyficznych interakcji społecznych (komunikacji niewerbalnej) i odpowiednich warunków do samodoświadczania i samoeksploracji (Koziełło, 1997).
Choreoterapia będąca szczególnym rodzajem aktywności ruchowej, może w pracy z pacjentami pełnić zarówno funkcję diagnostyczną, jak i terapeutyczną, korygującą i kompensacyjną. Diagnostyczną, gdyż każdy z uczestników choreoterapii wykonuje charakterystyczne ruchy, różniące się czymś od aktywności ruchowej innych członków grupy choreoterapeutycznej, co w efekcie może umożliwiać bliższe poznanie preferowanych sposobów zachowań. W określonych ruchach można doszukiwać się, mniej lub bardziej, otwarcie manifestowanych cech osobowości. Funkcja terapeutyczna zaś wiąże się z osiąganiem takich celów, jak pobudzanie (stymulowanie) i uwalnianie (rozładowanie) uczuć za pomocą odpowiednich ruchów ciała i przybierania właściwej pozy. Choreoterapia przyjmując postać sterowanej aktywności ruchowej tworzy sprzyjający klimat do dawania upustu tłumionym emocjom i sprzyja osiąganiu stanu katharsis („samooczyszczenia się”). Terapia tańcem stwarzając warunki dla spontanicznej ekspresji niewerbalnej, „wyszumienia się” poprzez ćwiczenia ruchowe o różnej intensywności, prowadzi do „wentylacji emocjonalnej” (redukcji negatywnych uczuć) (Aleszko, 1989). Praktyka dowodzi, iż terapia tańcem przyczynia się do zmniejszania niepokoju oraz doznawania uczucia zadowolenia i satysfakcji. Uzasadnia się to tym, iż sytuacje powstające w tańcu wyznaczają bezpieczny (optymalny) próg okazywania ujemnych emocji, co ułatwia radzić sobie ze stresorami (uczuciami stresogennymi), a nawet prowadzi do ich usuwania. Taniec może również przyczyniać się do doskonalenia umiejętności porozumiewania się bez użycia słów (komunikacji pozawerbalnej) i tworzenia oraz nadawania komunikatów „Ja”. Wynika to z faktu, że taniec sam w sobie jest wyjątkowym rodzajem komunikowania, w szczególny sposób zaspokajającym potrzebę właściwego łączenia treści przekazywanych słownie i przy użyciu niewerbalizmów. Ćwiczenia z wykorzystaniem układów tanecznych, zajęcia w parach, dają ogromne możliwości trenowania różnych zachowań niewerbalnych, w tym przede wszystkim takiej ich wysublimowanej postaci, jak kontakt dotykowy. Tak rozumiana terapeutyczność tańca umożliwia, z jednej strony, wzbogacanie „słownika ruchów” członków grupy choreoterapeutycznej, a z drugiej – wyrażanie indywidualnych stanów psychicznych, jak i odbiór (dekodowanie) reakcji ujawnianych przez współpacjentów. Temu drugiemu celowi, uczeniu się odczytywania komunikatów niewerbalnych, może służyć opracowany przez R. Labana – Effort Shape-System czyli zwarty system analizy i obserwacji ruchu.
132
Tworząc tę procedurę założył on, że ruch sprzyja osiąganiu harmonii i z tego względu sam przez się staje się czynnikiem terapeutycznym. Jego zdaniem siła lecznicza ruchu (tańca) wynika z tego, iż jest on multisensorycznym komunikatem zwrotnym ułatwiającym rozwinąć stabilne poczucie pewności siebie oraz stanowi „medium”, przez które płyną wewnętrzne impulsy człowieka. Oznacza to również, że taniec może pełnić funkcję adaptacyjną, pomagać w dostosowywaniu się do wymogów świata zewnętrznego (Koziełło, 1997). Ponadto podkreślany jest wpływ aktywności ruchowej na dostarczanie doznań estetycznych, przeżyć zwiększających wrażliwość na piękno i harmonijność. Natomiast grupowy charakter sesji choreoterapeutycznych daje możliwość uczestniczenia w procesie twórczym, w zespołowym wysiłku zmierzającym do pobudzania własnej inwencji i pomysłowości – skłonności do stawania się coraz bardziej kreatywną osobą. Zatem taniec może pełnić zarówno funkcję estetyczną, jak i ludyczną – uwrażliwiać na efektywność, aktywizować członków grupy do uczestnictwa w zajęciach, co w sumie może uczynić ich osobami potrafiącymi twórczo i konstruktywnie zmagać się z codziennością (Kran, 2001).
Za wprowadzeniem choreoterapii do praktyki terapeutycznej przemawia jej naturalność, duża skuteczność, łatwość posługiwania się jej technikami i, co najważniejsze, postrzeganymi przez pacjentów jako atrakcyjne, lubiane i chętnie przez nich wykonywane. Realizowana w formie grupowej zapewnia w miarę równy udział każdego z uczestników. Powstała w ten sposób mała społeczność „angażuje się w te same czynności, pomaga pojedynczym pacjentom wyzbyć się uczucia izolacji, ułatwia nawiązanie kontaktu psychicznego a nawet fizycznego (poprzez dotyk) z innym człowiekiem” (Hora, 1977, s. 27). Pacjenci niejako ulegając i podporządkowując się wspólnemu rytmowi zajęć i stając się członkami zespołu, mają możność zajmowania się nie tylko sobą, a przy tym jeszcze mogą na jakiś czas uwolnić umysł od indywidualnych problemów.
Spośród wielu szczegółowych procedur choreoterapii najczęściej w pracy z pacjentami są stosowane techniki interwencyjne, które łączą w sobie interpretację treści przekazywanych słownie z aktywnością ruchową, ujawnianymi w jej trakcie komunikatami niewerbalnymi oraz stwarzają warunki do okazywania rzeczywistych emocji i uwolnienia napięć. Korzystną techniką jest również rozwijanie tematu ruchu, polegające na wprowadzaniu własnych pomysłów do określonych układów tanecznych i to w taki sposób, by została zachowana ich istota. Aktywność ruchowa oparta w tej technice na improwizacji ma spowodować dotarcie do dawnych konotacji i skojarzeń ruchowych pacjentów. Przydatna też jest technika lustra, która – na podobieństwo z techniką psychodramy o takiej samej nazwie – ma na celu uchwycenie i zrekonstruowanie typowych ruchów pacjenta, charakterystycznych tylko dla niego wzorów poruszania się, wykonywania określonych gestów, przyjmowania różnych pozycji ciała itp. Osobą podejmującą się zadania „odzwierciedlenia” tego rodzaju ruchów jest terapeuta,
133
który tym samym ma możliwość nawiązania empatycznej więzi z danym członkiem grupy choreoterapeutycznej. Ponadto w zestawie technik terapii tańcem powinny znaleźć się procedury mogące przyczynić się do zwiększenia świadomości ciała („tożsamości cielesnej”), jak na przykład: rozgrzewka kompensująca napięcie emocjonalne i przygotowująca do relaksacji; ćwiczenia oddechowe i odprężające sprzyjające poznawaniu własnego ciała, uzmysławianiu sobie potrzeby pobudzania jego określonych okolic poprzez celową aktywność ruchową; ćwiczenia zwiększające elastyczność, harmonię i dynamikę ruchu, w tym również pozwalające na swoiście rozumiane kształcenie podstaw ruchu, a także bliższe poznawanie wybranych technik tanecznych (Aleszko, 1975).
Osiąganie powyższych celów jest możliwe pod warunkiem stosowania odpowiednich strategii. Godne polecenia są:
a) improwizacja i ruch planowany, gdzie improwizacja przybiera zwykle formę tematyczną lub obrazującą przeżyte sytuacje czy doznane emocje, z kolei ruch planowany koncentruje się na rekonstruowaniu najistotniejszych fragmentów improwizacji w sposób zaplanowany, dający się wielokrotnie powtarzać;
b) intensyfikacja i personifikacja, polegająca na przejaskrawianiu (wyolbrzymianiu) gestów i ruchów;
c) aktywna wyobraźnia, polegająca na uwalnianiu poprzez aktywność ruchową skojarzeń pacjenta, by w ten sposób był on w stanie dotrzeć do świadomych i nieuświadomionych doświadczeń. Zatem tutaj ruch ciała ma prowadzić do uzyskania klasycznie rozumianego wglądu w ewentualne przyczyny zaburzeń czy jakiejś dysfunkcjonalności (Koziełło, 1997).
Choreoterapia będąc rodzajem sterowanej aktywności ruchowej powinna być realizowana z zachowaniem określonego porządku. Dobrze, gdy przebiega ona z przejawianiem dbałości o podział na trzy charakterystyczne fazy:
I. Fazę początkową
Rozpoczynającą się w chwili, gdy członkowie grupy choreoterapeutycznej podejmują konkretne działania, zaczynają próbować pierwsze układy taneczne. Celem tej fazy jest ośmielenie uczestników do w miarę jak najswobodniejszego manifestowania swoich emocji, otwartego komunikowania się z pozostałymi. Praktykowane w tej fazie tańce przy muzyce mają uwolnić członków od ich wewnętrznych konfliktów i lęków związanych z okazywaniem uczuć. Na tym etapie ma następować również odkrywanie zachowań niewerbalnych, uzmysławianie sobie ich dużego znaczenia w sprawnym porozumiewaniu się ze współpacjentami, jak i w rzeczywistości pozaterapeutycznej (w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym itp.).
II. Fazę środkową
Wykorzystującą to, co zostało osiągnięte w poprzedniej fazie, a co pozwala pacjentom zmierzyć się z nieuświadomionymi treściami (także konfliktami) intrapsychicznymi (wewnętrznymi). Tutaj najczęściej są wprowadzane techniki oparte na improwizacji z wykorzystaniem wyobraźni i eksploracji
134
(samopoznawania) ruchów. W tym stadium terapii muszą zostać stworzone odpowiednie warunki, by mogło dojść do konfrontacji z konfliktami i wypartymi emocjami. Wyrażając to inaczej, członkowie grupy choreo-terapeutycznej powinni doznać wglądu we własne uczucia.
III. Fazę końcową
Stanowiącą pewnego rodzaju podsumowanie efektów dotychczasowych działań, co ma w sumie umożliwić zintegrowanie ich poprzez werbalne skojarzenia i interpretacje ze strony terapeuty i pacjentów. Osiągane jest to poprzez odzyskiwanie własnej „tożsamości cielesnej” za sprawą improwizacji ruchowej (zwykle tanecznej) oraz odczytywanie pojawiających się w jej trakcie emocji i specyficznych reakcji. Łącznie ma to prowadzić do odkrycia przez poszczególnych uczestników choreoterapii nowych sposobów widzenia rzeczywistości, wrażliwszego reagowania na różnego typu zjawiska i sytuacje mające miejsce w codziennej aktywności.
Praca choreoterapeuty polega na pełnieniu funkcji mediatora i osoby wspierającej, pomagającej poprzez tworzenie warunków do aktywności ruchowej poruszać się pacjentom w „świecie werbalnym i pozasłownym”, konfrontować ze sobą treści świadome z dotychczas nieuświadamianymi. Powinien posiadać odpowiednią wiedzę i umiejętności taneczne, gdyż terapia będzie o wiele skuteczniejsza, jeżeli będzie on na równi z pacjentami aktywny ruchowo. Tańcząc wraz z członkami grupy może znacznie łatwiej rekonstruować (odzwierciedlać) ich uczucia, dokonywać „wymiany ruchowej”, z większym wyczuciem reagować i odpowiadać na ich potrzeby ruchu i stawania się lepszymi komunikatorami, sprawniej posługującymi się „językiem ciała”. Choreoterapeuta powinien być także osobą potrafiącą trafnie diagnozować i lokalizować indywidualne problemy poszczególnych uczestników terapii tańcem, by potem w razie konieczności dostosowywać tematykę zajęć do pracy nad nimi. Interesując się biografiami swoich pacjentów może, z jednej strony, ściślej zaplanować przebieg terapii, właściwiej dobrać techniki choreoterapeutyczne, a z drugiej – przewidzieć zachowania członków grupy, a tym samym ustrzec się przed pojawieniem się u nich „oporu” czy decyzji o przedwczesnym zakończeniu terapii
(drop-out). Dysponując odpowiednią wiedzą o swych pacjentach z większą
łatwością może mu przyjść pomaganie im w uwalnianiu napięć psychicznych i przywracaniu czy podtrzymywaniu prawidłowej równowagi psychicznej (homeostazy) (Hora, 1989).