Teatr wykorzystujący technikę playbacku stworzył Jonathan Fox i miało to miejsce w 1974 roku. Kierując wcześniej tzw. teatrem alternatywnym a później zgłębiając tajniki psychodramy w Instytucie Moreno
112
w Beacon i będąc pod jej dużym wpływem wpadł na pomysł włączania do udziału w spektaklu widzów. Sens tej metody – zwanej właśnie „playback theatre” – tkwi w łączeniu psychodramy z działaniem teatralnym. Jest to więc pewna odmiana psychodramy wzbogacona środkami czysto teatralnymi. Główna różnica pomiędzy teatrem Foxa a psychodramą Moreno polega na tym, że przeżycia protagonisty są rekonstruowane nie przez niego samego i antagonistów, lecz przez zawodowych aktorów. I chociaż podobnie jak w psychodramie dochodzi do wyłonienia protagonisty – zwanego tutaj narratorem – to nie uczestniczy on bezpośrednio w grze, siedząc wraz z liderem (prowadzącym grupę) z boku sceny. Przy czym narrator może być wyłoniony z osób zajmujących miejsce na widowni bądź spośród członków celowo dobranej grupy. Aktywność narratora ogranicza się do dostarczania coraz to nowych informacji, uaktualnianych w związku z grą profesjonalnych aktorów lub innych członków grupy. W efekcie dysponując wciąż nowymi, dodatkowymi informacjami podejmują trud ponownego, bardziej dokładnego odgrywania na scenie historii z życia narratora. Oprócz wiernego odtwarzania tego, co przekazuje narrator praktykowana jest gra oparta na improwizowanych scenkach, które zazwyczaj przez niego są weryfikowane czy komentowane tuż po pierwszej próbie, a niekiedy nawet w trakcie odgrywania sceny.
Rekonstruowana historia – przy aktywnym udziale narratora i prowadzącego – ma ostatecznie uzmysłowić narratorowi, co ewentualnie z jego przeszłości negatywnie rzutuje na jego codzienne funkcjonowanie. Ponadto aktorzy i osoby zaangażowane w grę, przy dużym współudziale lidera (prowadzącego) – pod wpływem jego interpretacji – i po zaakceptowaniu jego sugestii czy propozycji pewnych rozwiązań przez narratora, muszą podjąć próbę ponownego zagrania rekonstruowanej historii, lecz z innym, różniącym się od pierwowzoru zakończeniem. Innymi słowy, zespołowa praca aktorów, prowadzącego i narratora ma doprowadzić do przeformułowania i nadania nowego, jak najbardziej pozytywnego zakończenia odgrywanej historii. Praca (gra) aktorów, komentarze lidera i przystanie na to narratora, sfinalizowane fortunnym zakończeniem – wypadkowa tych działań – to zasadnicze elementy metody teatru playbacku.
Jak w każdej procedurze terapeutycznej, tak i tutaj można wyróżnić kilka faz przebiegu „akcji”:
I. Rozgrzewka. Składają się na nią różne ćwiczenia i techniki mające „odkleić widzów czy członków grupy od krzeseł”, przygotować odpowiednie przedpole do bardziej otwartych i osobistych wypowiedzi. W jej trakcie powinno dojść do stworzenia sprzyjających warunków i odpowiedniej atmosfery, prowadzących do wzrostu wzajemnego zaufania ośmielającego do mówienia o swoich problemach;
II. Wyłonienie narratora. Z widowni bądź grupy zostaje wybrany narrator, którym zostaje osoba opowiadająca osobistą historię o największym ciężarze gatunkowym, wymagającą najpilniejszej interwencji. Mamy tu niejako
113
do czynienia ze specyficznie rozumianym rankingiem problemów: „wygrywa” ten, który jawi się jako najtrudniejszy, najbardziej zawiły lub zagrażający;
III. Wywiad. Jest on prowadzony przez lidera z narratorem i służy selekcji i wybraniu zdarzeń, które mają stać się przedmiotem gry. Wypytywany narrator, podając różne szczegóły ze swojego życia, ma ułatwić prowadzącemu zadanie wyłonienia tematów umożliwiających jak najrzetelniejsze zrekonstruowanie osobistej historii podczas gry na scenie;
IV. Tworzenie narracji (zbudowanie sceny). Tu następuje dookreślenie tematu gry i dobór środków do improwizowanych scen;
V. Wyszczególnienie głównego wątku, najistotniejszej przyczyny doznawanych trudności i uczynienia jej przedmiotem głębszej gry. Wyłonienie emocjonalnie ważnego tematu, rozszerzonego dodatkowymi informacjami podawanymi przez narratora ma umożliwić przygotowanie się do dokonania właściwych poprawek i korekt w odgrywanych historiach;
VI. Przekształcenie sceny emocjonalnie ważnej. Podczas ponownego odgrywania, uwzględniającego uwagi lidera i ich aprobatę narratora, powstaje nowa wersja pierwotnie tworzonej historii.
VII. Przyjęcie nowej wersji, będącej konsekwencją odegrania sceny z nowym zakończeniem. Narrator przystając na inne zakończenie od tego, które było jego faktycznym udziałem daje sobie nową szansę, stwarza lepsze i korzystniejsze dla siebie perspektywy, otwierające nowe możliwości i mające skutkować pokonaniem trudności.
Czynnikiem sprzyjającym pracy całego zespołu – aktorów, lidera i narratora w teatrze playbacku jest odpowiednio dobrana muzyka. Osoby przebywające na scenie mogą poprzez ilustrowanie swojej gry tworzoną muzyką, przy użyciu prostych instrumentów (np. bębenka, fletu czy gitary), wzbogacać swoją ekspresję, podkreślać uczuciowy i emocjonalny klimat rekonstruowanej historii. Improwizując na instrumentach, dobierają dźwięki zgodnie z tematem i wątkiem gry i jej nastrojem, mogą tworzyć muzyczne tło do odgrywanej historii.
Można znaleźć wiele podobieństw między teatrem playbacku a psychodramą, jak choćby wspomniana faza rozgrzewki, kończąca się wyłonieniem narratora (tam protagonisty), dążenie do ukonstytuowania się (zbudowania) sceny, wykorzystywanie środków teatralnego wyrazu czy sytuowanie i prowadzenia gry na scenie. Jednak istnieje też wiele istotnych różnic między tymi dwiema terapeutycznymi metodami – teatrem Foxa a psychodramą Moreno:
a) narratorów może być kilku, protagonista tylko jeden,
b) w playbacku lider jest mniej aktywny, wyraźnie mniej stawia pytań i rzadziej coś sugeruje niż główny psychdramatysta, osoba prowadząca sesję psychodramy. W teatrze Foxa lider oddaje większą inwencję aktorom, ograniczając swoją rolę do udzielania krótkich komentarzy. W rezultacie,
114
w pracę nad rekonstruowaniem scen z życia narratora, jest zaangażowana większa liczba uczestników. Mówiąc inaczej, sesje w playbacku przybierają charakter działań kolektywnych w znacznie większym zakresie niż ma to miejsce w psychodramie.
c) w teatrze playbacku każdy i w każdej chwili może wcielić się w narratora, w psychodramie zaś tylko podczas pracy wybranymi technikami, np. zamianą ról czy lustrem. W teatrze Foxa praktykuje się grę dramy narratora przez innych członków grupy, gdy podczas gry psychodramatycznej obowiązuje zasada odtwarzania przez każdego z uczestników – „obwołanego” protagonistą – jedynie własnej historii.
d) wyłonienie wielu zdarzeń w trakcie sesji playbacku dostarcza w krótszym czasie bardziej wielostronnego materiału (ważnych tematów) do pracy niż w psychodramie.
e) w playbacku osiągnięcia katharsis nie jest traktowane tak, jak to ma miejsce w psychodramie. Nie staje się ono celem pierwszoplanowym i wymagającym ścisłego podporządkowania i organizowania przebiegu gry. Tutaj w centrum uwagi lidera jest narrator ze swoimi doświadczeniami (historią), towarzyszenie mu i jego opowieściom niezależnie od tego, w jakim stopniu ta opowieść jest „oczyszczająca” (Bielańska, 2002).
Mimo wyraźnych różnic między playbackiem a psychodramą należy postrzegać teatr Foxa jako pewne rozwinięcie procedury Moreno. W szczególności dotyczy to bardziej kolektywnego kierowania scen, przypisania dużego znaczenia improwizacji opartej na osobistych historiach rekonstruowanych przez innych członków grupy, a nie tego, który je przeżył i ośmielił się o nich opowiedzieć. Odgrywanie tych historii przez innych stwarza lepsze warunki do zobaczenia siebie – swojego subiektywnego świata – z innej perspektywy, a zatem daje okazję zauważenia takich faktów, które zdają się umykać uwadze, jeśli sami jesteśmy (tu: narrator) w coś zaangażowani. Dodatkowa korzyść to możliwość stworzenia większego poczucia bezpieczeństwa za sprawą powstałego dystansu, możliwości patrzenia na siebie z boku, z bardziej komfortowej i mniej zagrażającej pozycji, a przy tym przyjmując wygodną rolę widza. W sumie narrator w porównaniu z protagonistą nie jest aż tak narażony na męczącą bezpośrednią konfrontacją ze swoimi negatywnymi historiami. Co zresztą potwierdzają osoby, które uczestniczyły w krótkim odstępie czasu w sesjach playbacku i psychodramy, chwaląc te pierwsze za mniejszą inwazyjność i mniej dotkliwe oraz szybsze doznawanie „wglądu”.