Psychodrama zrobiła w ostatnim czasie olbrzymią karierę, zarówno w psychologii, pedagogice, psychiatrii, jak i samym teatrze. Techniki psychodramatyczne są w szczególny sposób powiązane z psychoterapią
122
grupową i jej teorią. Twórca tej metody J.L. Moreno za psychodramę uważa wszelkie zabiegi terapeutyczne, wychowawcze i badawcze posługujące się spontaniczną dramatycznością. Jest to w istocie sposób dokonywania głębokiej analizy zachowania się człowieka, prowadzący do wykrycia interpersonalnego podłoża osobowości (Czapów, Czapów, 1969).
Moreno określając cel terapii psychodramatycznej pisze, że „(...) jest nim pełna twórczość życiowa”. I dodaje: „Terapia ta próbuje sprawić, by człowiek stał się bardziej niż dotychczas realistyczny wtedy, gdy będzie musiał zmagać się z życiem. Jej celem jest pełnowartościowa realistyczność. Jej bogactwem jest ożywiające doświadczenie życiowe, które pomaga człowiekowi przez przeżycia i ćwiczenia, a nie przez analizę (jak to się dzieje w terapii psychoanalitycznej) kontrolować siebie i panować nad sobą, a równocześnie uczestniczyć w stałym rozwoju świata” (Hausbrandt, 1983, s. 91).
Psychodrama powinna być tak organizowana, by jej uczestnicy potrafili otwarcie, bez większego skrępowania wyrażać własne przeżycia. W praktyce musi to obejmować zarówno treści przekazywane na planie werbalnym (przy użyciu słów), jak i na płaszczyźnie bezsłownej (w postaci wyrażeń mimicznych, gestów, ruchów całego ciała itp.), przy pomocy szeroko rozumianych zachowań pantomimicznych. W tym celu, oprócz wielu technik psychodramy, stosuje się różnego rodzaju środki rodem z teatru. Rekwizyty, ilustracja muzyczna i dźwiękowa, oświetlenie, elementy scenograficzne i koniecznie scena, to elementy mające ośmielić uczniów do ujawnienia rzeczywistych przeżyć, aktualnie doznawanych konfliktów psychicznych i interpersonalnych (Sikorski, 1997).
Inaczej będzie wyglądał przebieg sesji psychodramatycznej z pacjentami młodszymi wiekiem, a inaczej z udziałem starszych. W pracy z tymi pierwszymi, zajęcia przybierają postać gry opartej na zabawie. Rezygnuje się także z tzw. protagonisty, osoby, której problem jest odgrywany na scenie. Natomiast w przypadku pacjentów starszych stosuje się klasyczną strukturę psychodramy: z wyznaczeniem protagonisty, antagonistów, lidera (zwanego też głównym psychodramatystą) i ego pomocniczego. Protagonistą zostaje pacjent, który w danym dniu ma zostać poddany w sposób szczególny oddziaływaniom psychokorekcyjnym. Może to wynikać na przykład z gwałtownego obniżenia się jego wyników w pracy czy nauce albo z nagłego przysparzania jakichś trudności (np. wychowawczych). Pozostali uczestnicy psychodramy biorą na siebie role aktorów (antagonistów), widzów, czasem aktorów pomocniczych, wspierających lidera przy inscenizowaniu określonych sytuacji.
Sesja psychodramatyczna, w czasie której – o czym była już mowa – gra powinna przebiegać z zastosowaniem ogółu środków artystycznego wyrazu charakterystycznych dla teatru (ruch sceniczny, artykulacja itp.) przebiega w trzech fazach:
123
I. Przygotowanie lub „rozgrzanie się” grupy – polega na ustaleniu wspólnej dla grupy problematyki i znalezieniu, wytypowaniu protagonisty („pierwszego aktora”).
II. Gra, „dzianie się”, improwizacja – jest to po prostu improwizowane odtwarzanie sytuacji nawiązującej do omówionej i wspólnie zaakceptowanej problematyki. W tej fazie ma miejsce sceniczne odtwarzanie zdarzeń będących przedmiotem oddziaływania korekcyjnego, na przykład konfliktu zaistniałego między matką a córką, która wciela się w samą siebie. Natomiast w rolę matki i innych osób z kręgu rodzinnego wchodzą antagoniści i aktorzy pomocniczy.
III. Omawianie, dyskusja – aktywizujące poszczególnych członków grupy psychodramatycznej do dzielenia się odczuciami w odniesieniu do zdarzeń zaistniałych w poprzedniej fazie. Pacjenci wypowiadając się o tym, w jaki sposób przeżywali „grę”, jakie rodziły się w nich emocje, co w nich wywołało określone wrażenia – doznają odreagowania uczuć, a także mają okazję do pracy nad własnymi problemami (Jałocho, 1997).
W fazie „gry” stosuje się wiele różnych technik. Jeżeli będzie to tzw. monolog to pacjent będący protagonistą – osobą objętą głównym oddziaływaniem korekcyjnym – odgrywa samego siebie, przy czym musi osiągnąć stan możliwie największego wyciszenia, tak dużej koncentracji, by mógł się zdobyć na „głośne myślenie” oraz interpretowanie własnych zachowań. Musi potrafić wyizolować się od pozostałych uczestników grupy i postępować tak, jakby był zupełnie sam. W przypadku posługiwania się techniką „lustra” należy portretować protagonistę w jego obecności, by w ten sposób mógł widzieć siebie jak w zwierciadle, a tym samym z obiektywizmem analizować i oceniać własne zachowanie się. Przyglądając się jak aktor pomocniczy rekonstruuje jego reakcje w konkretnych sytuacjach, ma możność zobaczenia siebie „z zewnątrz” oraz uzmysłowienia sobie dobrych i złych stron własnego postępowania. Technika „lustra” jest wyjątkowo przydatna i efektywna w zastosowaniu do osób przejawiających skłonności do unikania kontaktów z innymi ludźmi, milczących, zamkniętych w sobie i mających duże trudności w komunikowaniu się.
Podobnie skuteczna w psychodramie jest technika wymiany ról. Może ona służyć jako technika modyfikowania relacji między np. synem i ojcem czy uczniem a nauczycielem, ułatwiania wzajemnego porozumiewania się. W praktyce może to polegać na zachęceniu do zaprezentowania jakiejś często pojawiającej się sytuacji konfliktowej i wyrażenia werbalnie oraz niewerbalnie swojego stosunku do jej podłoża. Potem następuje zamiana ról, przy czym prosi się, by pacjent starał się z możliwie największym pietyzmem wejść w rolę innej osoby (np. ojca lub nauczyciela). W sumie ma to poprzez doświadczanie wzajemnych uczuć sprawić, że w wypadku zaistnienia ryzyka konfliktu dojdzie do znalezienia kompromisu; lepszego obopólnego zrozumienia i poszukania rozwiązania zapobiegającego nasilaniu się antagonizmów (Aichinger, Holl, 1999).
124
Niezależnie od wariantu techniki „wymiany ról” jest ona procedurą sprzyjającą pełniejszemu rozumieniu przeciwstawnych postaw i ocen oraz wpływu określonych sytuacji na pojawianie się antagonizmów; umożliwiającą weryfikowanie własnych postaw i większe dystansowanie się w stosunku do swoich emocji, a tym samym dokonywanie zmian w dotychczasowych wzorach zachowania. Pozwala również stawać się bardziej ekspresywnym, świadomym możliwości bycia bardziej spontanicznym i twórczym w relacjach z innymi osobami (z rodzicami, nauczycielami, rówieśnikami itd.).
Psychodrama z bogactwem i dużą różnorodnością swoich technik, jak np. dublowanie roli, sobowtór, soliloquium, stwarza warunki do rekonstruowania różnych rodzajów kontaktów interpersonalnych. Zarówno tych zachodzących między rówieśnikami (np. traktowanie kogoś jako „kozła ofiarnego”, stosowanie „terroru psychicznego – mobbingu), pomiędzy rodzicami a dziećmi (np. hołdowanie zasadzie: „dzieci i ryby głosu nie mają”, uzurpowanie sobie prawa do nadmiernego dysponowania czasem wolnym dzieci), między ojcem i matką (np. sprzeczanie się o drobiazgi, wzajemne oskarżanie się o nieróbstwo, nierówny podział rodzicielskich obowiązków, walka o władzę i dominację w rodzinie), w interakcjach nauczyciel - uczeń (np. nieuzasadnione karcenie jednych a faworyzowanie drugich uczniów, niesprawiedliwe ocenianie wyników w nauce, ignorowanie nauczycieli przez uczniów, przeszkadzanie w prowadzeniu przez wychowawcę zajęć lekcyjnych). Specyficzne warunki psychodramy, olbrzymie możliwości symulowania różnych sytuacji przy użyciu środków technicznych (oświetlenie, dźwięk, muzyka, oprawa plastyczna), odpowiednich rekwizytów i, co najważniejsze, poprzez poszczególne postacie (protagonista, aktorzy pomocniczy, lider, widzowie), to zespół elementów pozwalających obejmować pacjentów postępowaniem korekcyjnym, pomagać im przeciwdziałać i radzić sobie z sytuacjami trudnymi, przysparzającymi im problemów i utrudniającym codzienną aktywność.
Psychodrama może także być bardzo przydatna jako środek stricte pedagogiczny, gdyż dowiedziono jej duży wpływ na:
a) wywieranie kształcącego wpływu na ucznia, który „odgrywając” względny charakter swojej postawy uczy się rozumieć zachowania innych ludzi; b) poznawanie różnych stron ludzkiego życia, a tym samym stawanie się
bardziej empatycznym i współodczuwającym;
c) rozwój kreatywności, spontaniczności, skłonności do twórczego przekształcania własnego otoczenia;
d) lepsze przystosowanie się do warunków szkolnych uczniów zahamowanych, nieuważnych, impulsywnych, nerwowych, łatwo irytujących się (Grochulska, 1981).
Może być zatem procedurą usprawniającą proces kształcenia i wychowania. Psychodrama poprzez swoją bliskość z teatrem jezuickim, akcentującym wartość teatru jako ważnego środka wychowania, mająca podobne ambicje rozwijania idei „teatru pedagogicznego”, powinna w większym wymiarze znaleźć zastosowanie w rodzimym szkolnictwie.
125