2. SYSTEM POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM W POLSCE. WYBRANE ASPEKTY
2.3. Ciągłość systemu wsparcia osób bezdomnych w procesie wychodzenia z bezdomności
integracja.
Aby rozwiązywać w sposób skuteczny problem bezdomności należy nie tylko sięgać do instrumentów pomocowych daleko wykraczających poza system pomocy społecznej, ale również ujmować całość działań naprawczych w ka-tegoriach prewencji, interwencji oraz integracji. Jeszcze kilkanaście lat temu można było powiedzieć, że w całości polski system wsparcia osób bezdomnych nakierowany był jedynie na interwencję. Doświadczenia wielu organizacji działających na rzecz osób bezdomnych dają powody do wypowiadania stwierdzeń, że w Polsce jak już ktoś zostanie osobą bezdomną to praktycznie zawsze będzie miał możliwość skorzystania z placówki dla osób bezdomnych, ciepłego posiłku czy czystej odzieży.
Pomimo tego, że w roku 2013 zmarzło z wyziębienia 68 osób bezdomnych, z czego zdecydowana większość osób znajdowała się pod wpływem alkoholu (Rogozińska, 2013, s. 33–34), należy uznać, że liczba ta jest stosunkowo niska do wszystkich osób bezdomnych w Polsce. Poniższe treści prezentują trzy filary pomocy osobom bezdomnym nie wskazując, który z nich jest najważniejszy czy najbardziej priorytetowy. Przeglądając dostępną ofertę wsparcia ośrodków pomocy społecznej i organizacji pozarządowych wspierających osoby bezdomne można powiedzieć, że pomimo akcesji do Unii Europejskiej w roku 2004 i dostępowi do środków unijnych, polski system wsparcia osób bezdomnych wciąż jest najbardziej interwencyjny, w mniejszym stopniu prewencyjny i nastawiony na reintegrację społeczną i zawodową.
2.3.1. Filar I – Prewencja. Zapobieganie bezdomności – prewencja celowa, systemowa
oraz profilaktyka
Pojęcia prewencji używa się w wielu różnych znaczeniach ale zazwyczaj (w ujęciu negatywnym) oznacza ono za-pobieganie czemuś co jest niekorzystne dla funkcjonowania jednostki w życiu społecznym. Analizując pozytywną stronę interesującego nas słowa można powiedzieć, że prewencja to proces lub działanie tak ukierunkowane, aby zminimalizować zachowania antyspołeczne lub problemy indywidualne, rodzinne czy grupowe, lub w ogóle do nich nie dopuścić (Skidmore, Thackeray, 1998, s. 324). Prewencję należy taktować jako jedną z funkcji pracy socjalnej (obok funkcji odnowienia i zapewnienia zasobów), w skład której wchodzą wykrywanie, ograniczanie i eliminacja warunków potencjalnie utrudniających skuteczne funkcjonowanie społeczne (Boehm, 1958, s.16–17). Działalność prewencyjna w dziedzinie pomocy społecznej – zwłaszcza w sferze bezdomności, jest często niedoceniana, a jej realizacja natrafia na wiele przeszkód. Przeszkody te głównie dotyczą małego profesjonalizmu kadr pomocy społecznej, braku środków finansowych i ciągle jeszcze słabego współdziałania różnych instytucji pomocy społecznej między sobą i z innymi podmiotami – zwłaszcza grupami organizacji samorządowych (Sierpowska 2006, s. 48–39). Skidmore oraz Thackeray upatrują czynników hamujących rozwój prewencji w złożoności ludzkich zachowań jak również z powodu niezna-jomości źródeł problemów ludzkich i sposobów ich rozwiązywania (1998, s. 331–332).
W kontekście bezdomności działania profilaktyczne powinny być wielokierunkowe, obejmując przede wszystkim włączenie administracji publicznej, wynikające z konieczności zsynchronizowania działań oraz polityki w kilku wymiarach – polityki mieszkaniowej (zwiększeniu dostępności do mieszkań i godnych warunków życia), polityki gospodarczej (zwłaszcza w obszarze przeciwdziałaniu bezrobociu), polityki oświatowej (takie działania jak reeduka-cja, edukacja dorosłych, system szkoleń), polityki ochrony zdrowia (przeciwdziałanie gruźlicy, leczenie uzależnień, zaburzeń psychicznych), polityka przeciwdziałania uzależnieniem) – Zalewska i inni, 2005, s.149. Ponadto działania skierowane na profilaktykę bezdomności powinny być realizowane w różnych obszarach, takich jak legislacja i pra-wodawstwo, w wymiarze ustrojowym (system pomocy społecznej, system mieszkalnictwa), społecznym (rodzina, lokalne społeczności), psychologicznym (przeciwdziałanie wykluczeniu i izolacji). Szczególną uwagą należy objąć przede wszystkim osoby i rodziny żyjące w mieszkaniach substandardowych (przeludnionych, niespełniających norm mieszkaniowych) oraz miejscach zajmowanych nielegalnie (działki, squating).
Profilaktyka bezdomności powinna być także ukierunkowana celowo, np. poprzez odpowiednie przepisy w za-kresie eksmisji, pomocy ludziom wychodzącym z takich instytucji jak domy dziecka czy więzienia, a także poprzez odpowiednią politykę związaną z redukcją zadłużeń. Dużym znaczeniem w przypadku bezdomności kobiet mają wszelkie działania nakierowane na przeciwdziałanie przemocy w rodzinie (Piekut-Brodzka 2005, s.174). Ważnym elementem prewencji są także działania w zakresie komunikacji społecznej, uwzględniające zarówno kampanie medialne ukierunkowanie na przełamywanie negatywnych stereotypów, jak i działania edukacyjne wśród młodzieży czy dzieci (Olech 2008, s. 36). Podsumowując, dla wzmocnienia roli profilaktyki w pomocy społecznej ważne jest nie tylko większe zaangażowanie pracowników socjalnych, ale także zaangażowanie przedstawicieli innych sektorów
– nauczycieli, pedagogów, policji, sędziów, kuratorów sądowych, służby zdrowia, sektora mieszkaniowego, czy też banków. W praktyce system pomocy nakierowany jest na działania naprawcze, a ciężar prewencji spoczywa poza jego obecnymi możliwościami. W analizach prawnych podkreśla się, że zadania sprowadzające się do zapobiega-nia trudnym sytuacjom życiowym, choć obciążają państwo i samorządy terytorialne, wykraczają poza działalność instytucji pomocy społecznej i jej prawnych regulacji. Prewencja powinna być domeną polityki społecznej, a nie pomocy społecznej (Jończak 2001, s.393).
P. Olech w swoim opracowaniu poświęconym prewencji w zakresie bezdomności (Olech, 2010) wskazuje, iż prewen-cję tę można postrzegać przez pryzmat trzech jej wymiarów: prewencji celowej, systemowej oraz szeroko rozumianej profilaktyki. Pierwsza z nich – prewencja celowa – odnosi instrumentów bezpośredniego zabezpieczenia osób lub rodzin zagrożonych bezpośrednio bezdomnością. W tym rozumieniu prewencja celowa to wczesna interwencja, za-pobiegająca bezdomności i umożliwiająca pozostawienie osób w środowisku. Przykładowym działaniem w zakresie prewencji celowej jest zapobieganie eksmisji poprzez programy aktywizacji społecznej i zawodowej, redukowanie zadłużeń czy możliwość ich odpracowania poprzez tworzenie ekonomicznej możliwości spłacania długów i opła-calności podjęcia zatrudnienia. To głównie i przede wszystkim rozwiązania prewencji celowej znalazły się w Modelu GSWB (Stenka, Olech, Browarczyk, 2014, s. 37).
Prewencja systemowa odnosi się do wykorzystywania instrumentów np. rynku pracy, służby zdrowia, mieszkalnictwa czy edukacji w przypadku ludzi, którzy mogą być potencjalnie zagrożeni bezdomnością, ale dotykają ich innego rodzaju problemy (np. bezrobocie) lub też nie dotykają ich żadne poważne problemy społeczne. P. Olech wskazuje, że powinna ona oddziaływać na wszystkich obywateli, systemowo zabezpieczając przed kryzysem związanym z bez-domnością (Olech 2010, s.28). Określenie „systemowa” wskazuje, że powinna oddziaływać na wszystkich obywateli, zabezpieczając ich przed kryzysem związanym z bezdomnością. Przykładowym działaniem w zakresie prewencji systemowej jest wspieranie rozwoju mieszkalnictwa społecznego poprzez tworzenie rynku mieszkań łatwo do-stępnych dla ludzi o niskich dochodach (Stenka, Olech, Browarczyk, 2014, s. 38). Ostatnim wymiarem zapobiegania bezdomności jest szeroko rozumiana profilaktyka bezdomności, która bardziej odnosi się do budzenia świadomości, edukacji i kształtowania prawidłowych postaw związanych z bezdomnością. Profilaktyka taka ukierunkowana jest na edukację i budzenie świadomości w zakresie czynników prowadzących do bezdomności, tj. uzależnienia, przemo-cy domowej, chorób psychicznych, niepełnosprawności czy bezrobocia, chroniąc obywatelami przed zagrożeniami, które potencjalnie mogą przyczyniać się do bezdomności. Profilaktyka powinna być skierowana do wszystkich obywateli, w tym przed wszystkim do ludzi młodych (Stenka, Olech, Browarczyk, 2014, s. 37).
Tabela nr 13. Prewencja celowa, systemowa oraz profilaktyka a różnorodne wymiary przeciwdziałania bezdomności.
PREWENCJA
CELOWA SYSTEMOWAPREWENCJA PROFILAKTYKA
Grupy
docelowe Ludzie bezpośrednio zagrożeni bezdomnością np. w sytuacji niezabezpieczonego, niestabilnego zamieszkiwania oraz nieadekwatnego zakwaterowania (sytuacja wykluczenia mieszkaniowego)
Ludzie, których dotykają problemy społeczne, które są czynnikami zwiększającymi zagrożenie
bezdomnością np. uzależnienia, ubóstwo, niepełnosprawność, choroby psychiczne, bezrobocie, przemoc itp. Prewencja systemowa dotyczy także wszystkich obywateli.
Wszyscy obywatele
Cel Zmniejszenie ryzyka bezdomności Zmniejszenie ryzyka zagrożenia
bezdomnością Zwiększenie wiedzy i świadomości w zakresie bezdomności i zagrożenia
bezdomnością. Redukowanie zagrożenia doświadczania problemów społecznych.
Instrumenty polityki społecznej
Pomoc Społeczna, Rynek Pracy, Mieszkalnictwo, Edukacja, Służba Zdrowia, Wymiar Sprawiedliwości, System Penitencjarny
Pomoc Społeczna, Rynek Pracy, Mieszkalnictwo, Edukacja, Służba Zdrowia, Wymiar Sprawiedliwości, System Penitencjarny
Pomoc Społeczna, Rynek Pracy, Mieszkalnictwo, Edukacja, Służba Zdrowia, Wymiar Sprawiedliwości, System Penitencjarny
Przykładowe praktyczne zastosowanie instrumentów
1. Eksmisje – redukowanie zadłużeń, możli-wość ich odpracowania – tworzenie eko-nomicznej możliwości spłacenia długów i opłacalności podjęcia zatrudnienia 2. Przemoc – zabezpieczenie rodziny,
mieszkalnictwo wspierane, program korekcyjno-edukacyjny dla sprawców przemocy
3. Opuszczenie Zakładów Penitencjarnych – programy usamodzielnienia osadzo-nych, wykorzystujące m.in. mieszkania wspierane
1. Mieszkalnictwo społeczne – tworzenie rynku mieszkań łatwo dostępnych, dla ludzi o niskich dochodach, na wynajem 2. Uzależnienia – skuteczna terapia uza-leżnienia od alkoholu wykorzystywanie stacjonarnych – wyjazdowych form 3. Poradnictwo obywatelskie –
upo-wszechnianie wiedzy o przysługujących prawach
4. Zatrudnienie – programy integracji zawo-dowej dla ludzi zagrożonych wyklucze-niem społecznym
1. Kampanie społeczne – upowszechniają-ce wiedzę o przyczynach bezdomności, przełamujące negatywne stereotypy 2. Edukacja obywatelska –o systemie
polity-ki społecznej, przysługujących prawach, o problemach społecznych
3. Profilaktyka uzależnień – poszerzanie wiedzy i świadomości, alternatywne zagospodarowanie czasu wolnego mło-dzieży, kółka zainteresowań
Źródło: Olech P. (2010). Zapobieganie bezdomności – prewencja celowa, systemowa oraz profilaktyka. Raport z badań. [w:] Browarczyk Ł. Dębski M. (red.) Forum. O bezdomności bez lęku. Rok. II. Gdańsk: Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
2.3.2. Filar II – Interwencja.
Interwencja skierowana jest do wszystkich osób znajdujących się w sytuacji bezdomności, w szczególności zaś do osób w sytuacji bezdachowości (ETHOS) przebywających w miejscach publicznych nie przeznaczonych do za-mieszkiwania. Polega ona przede wszystkim na zapewnieniu natychmiastowego schronienia, posiłku i niezbędnej odzieży oraz opieki zdrowotnej ludziom takiej pomocy wymagającym. Działania te opierają się głównie na szybkiej interwencji, w celu redukcji okresu pozostawania osobą bezdomną poprzez podjęcie środków zaradczych, prowadzą-cych do zahamowania zachowań i sytuacji szkodliwych. W ramach działań interwencyjnych należy uwzględnić takie zadania jak streetworking, placówki łatwo dostępne, opiekę zdrowotną i punkty doraźnej pomocy. Streetworking zyskuje wymiar interwencyjny, gdyż, jest to działalność pracowników socjalnych pracujących na ulicach, w środo-wisku pobytu osób bezdomnych, pozwalająca na nieustanne monitorowanie problematyki bezdomności „pozapla-cówkowej”, a także umożliwia utrzymywanie ciągłego kontaktu z ludźmi bezdomnymi, nadzór i kontrolę ich sytuacji życiowej, oraz realizację zasady ciągłego proponowania pomocy. Do placówek łatwo dostępnych zaliczyć należy ogrzewalnie i noclegownie zapewniające schronienie, posiłek i niezbędną odzież osobom bezdomnym. Placówki te czynne zazwyczaj są w godzinach wieczornych i nocnych, a pobyt w tych miejscach ma charakter tymczasowy. Opieka zdrowotna, poprzez zabezpieczenie wymaganej i adekwatnej opieki medycznej jest kluczowym elementem interwencji kryzysowej, gdyż większość osób bezdomnych przebywających w miejscach niemieszkalnych znajduje się w trudnej sytuacji zdrowotnej (odmrożenia, choroby układu krążenia, konsekwencje uzależnień od środków psychoaktywnych, problemy dermatologiczne). Wymiar interwencyjny przyjmują także punkty pomocy doraźnej, takie jak jadłodajnie, punkty charytatywne, punkty medyczne oraz poradnictwo, odbywające się w oparciu o punkty mające charakter punktów informacyjnych. (Olech 2008, s.37).
2.3.3. Filar III – Integracja.
Integracja społeczna i zawodowa jest tym elementem, którego wciąż brakuje w systemie pracy z osobami bez-domnymi. Zakłada ona ponowne włączanie osób bezdomnych do nurtu życia społecznego. Choć, osób mających realne szanse na wyjście z bezdomności jest coraz mniej (starzenie się populacji oraz niepełnosprawność) integracja powinna być celem wszystkich osób bezdomnych. Powinna być także kierowana do osób, które z obiektywnych przyczyn mają trudność w powrocie na otwarty rynek pracy, ze względu chociażby na wiek, niepełnosprawność, bądź pobyt w Domach dla Bezdomnych. Integracja jest możliwa tylko dzięki dostosowaniu jej kształtu do potrzeb i barier ludzi doświadczających bezdomności, a także różnicowaniu poziomów tej integracji. Integracja, odwołując się do rozróżnienia na pomoc i opiekę jest zdecydowanie utożsamieniem tej pierwszej formy, nastawionej na samo-dzielność życiową klientów (w odróżnieniu od opiekuńczego braku samodzielności życiowej), na ich niezależność bądź względną zależność (w opozycji do opiekuńczego ubezwłasnowolnienia), podjęcie działań z powodu sytuacji trudnej (a nie, jak w przypadku opieki, niesamodzielności), oraz ograniczonego czasu trwania relacji (która w założeniu nie ma być długotrwała) – Wysocka 2003, s.313.
Elementami działań w zakresie integracji społecznej osób bezdomnych mogą być zarówno działania odnoszące się do wymiaru przestrzeni życiowej osób bezdomnych, podejmowanych działań w zakresie edukacji i aktywiza-cji zawodowej, a także wsparcia psychologicznego. objęcie osób bezdomnych wsparciem w postaci asystentury czy też monitorowania postępów ma wymiar integracyjny. Z pewnością oferty skierowanie do osób bezdomnych oferty mieszkalnictwa oraz specjalizacji placówek, jest jednym z najistotniejszych elementów pomocy długofalowej, polegającej na dostosowaniu adekwatnej placówki do potrzeb, stopnia współpracy i możliwości psychofizycznych konkretnego odbiorcy. Realne szanse na zaistnieniu i utrzymaniu się w społeczeństwie zapewniają osobom bez-domnym działania edukacyjne (szkolenia i inne formy edukacyjne realizowane, umożliwiające podnoszenie wykształ-cenia oraz kwalifikacji zawodowych) a także aktywizacyjne, umożliwiające podjęcie pracy, powrotu na rynek pracy i uzyskania dochodu pozwalającego na samodzielne funkcjonowanie. Nie bez znaczenia w wymiarze integracyjnym jest także wsparcie psychologiczne, umożliwiające ciągłe wzbudzanie u osoby bezdomnej motywacji do zmiany swojej sytuacji życiowej, podjęcie walki z uzależnieniami (szczególnie od alkoholu), czy też rozwiązanie problemów z przeszłości oraz prowadzenie indywidualnego wsparcia w postaci asystowania. Fundamentalne znaczenie w wy-miarze integracji ma również kwestia oceniania skuteczności i efektywności działań podejmowanych w tej sferze, w postaci monitorowania zmian sytuacji osób bezdomnych. W wymiarze integracji osób bezdomnych niebagatelne znaczenie ma ponawianie prób nakierowanych na wychodzenie z bezdomności – szczególnie w przypadku osób, które w bezdomności tkwią od wielu lat (Zawadzka i inni 2005, s.148). Choć z pewnością proces wychodzenia z bezdomności jest kosztowny i długotrwały, nigdy nie wiadomo, czy kolejna podjęta próba nie będzie właśnie ta tą skuteczną. Zagadnienie to odnosi się szerzej do opisywanego przez K. Frysztackiego zagadnienia „socjalnej re-cydywy” (Frysztacki 2005, s.281) polegającego na powrocie pod „parasol pomocowy” jednej trzeciej klientów pomocy społecznej w Stanach Zjednoczonych, co wskazuje na potrzebę przywracania długotrwałych i niewarunkowanych
form pomocy. Szczególnie w kontekście integracji osób bezdomnych takie długofalowe i bezwarunkowe podejście do pomagania staje się nad wyraz zasadne.
Rysunek nr 2. Instrumenty prewencyjne, interwencyjne i integracyjne a instytucje i podmioty
Źródło: Stenka R. Olech P. Browarczyk Ł. (2014). Model Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności. Podręcznik. s. 39. Gdańsk: Pomorskie Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Opracowane ogólnopolskie standardy pracy z osobami bezdomnymi składające się na model GSWB wydają się zabezpieczać wszystkie filary wsparcia osób bezdomnych. Standard partnerstw lokalnych oraz pracy socjalny jest na tyle przekrojowy, iż zawarte w nich działania dotyczą zarówno prewencji, jak i interwencji oraz integracji. Usługa społeczna, jaką jest streetworking nosi znamiona przede wszystkim interwencji w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia.
Tabela nr 14. Instrumenty prewencji, interwencji i integracji a usługi skierowane do osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością
PREWENCJA INTERWENCJA INTEGRACJA
PARTNERSTWO LOKALNE Partnerstwo lokalne
PRACA
SOCJALNA Praca socjalna
MIESZKALNICTWO
I POMOC DORAŹNA • Mieszkania wspierane • • OgrzewalnieNoclegownie
• Schroniska (miejsca interwencyjne) • Centrum dziennego wsparcia • Schroniska • Mieszkania wspierane
• Centrum dziennego wsparcia
ZDROWIE • Edukacja zdrowotna
• Uzyskanie prawa do świadczeń zdrowotnych • Terapia oraz profilaktyka uzależnień • Uzyskanie prawa do świadczeń zdrowotnych • Ochrona zdrowia psychicznego i postępowanie w przypadku kryzysów psychicznych • Edukacja zdrowotna
• Uzyskanie prawa do świadczeń zdrowotnych
• Ochrona zdrowia psychicznego i postępowanie w przypadku kryzysów psychicznych
• Terapia oraz profilaktyka uzależnień
• Opieka paliatywna (hospicyjna)
• Pielęgniarska opieka długoterminowa domowa
• Opieka zdrowotna skierowana do osób bezdomnych wymagających usług leczniczych, opiekuńczo-pielęgnacyjnych, rehabilitacyjnych ZATRUDNIENIE I EDUKACJA • Aktywizacja społeczna
• Aktywizacja zawodowa • Edukacja • Zatrudnienie subsydiowane • Aktywizacja społeczna • Aktywizacja zawodowa • Edukacja • Zatrudnienie subsydiowane STREETWORKING Streetworking
Źródło: Stenka R. Olech P. Browarczyk Ł. (2014). Model Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności. Podręcznik. s. 41. Gdańsk: Pomorskie Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności.