Początki martyrologii geografów krakowskich
4. Ciąg dalszy martyrologii
Dokumentacja dotycząca męczeństwa geografów krakowskich w okresie II wojny światowej jest niestety niepełna. Pierwszą, choć zapewne niepozbawioną luk, próbę zestawienia takich osób zaprezentowano dopiero ostatnio ( Jackowski, Sołjan 2008,
143 Tamże, s. 169–170.
144 Stefan Turnau, zięć siostry teściowej Wiktora Zofii Neusser z d. Jankowskiej, mąż Zofii z Neusserów (obie miały na imię Zofia). Rodzina posiadała niewielką posiadłość w Mikulicach koło Przeworska. Po wojnie Turnau został usunięty z majątku i osiadł w Krakowie, pracując w„Dzienniku Polskim”. Jego wnukiem jest znany piosenkarz Grzegorz Turnau.
145 Pismo Dziekana Wydziału Humanistycznego UJ prof. Jana Dąbrowskiego z dnia 23 stycz- nia 1946 r. do Prezydium Krajowej Rady Narodowej, Archiwum UJ, sygn. S II 619.
59
Ryc. 67. List kondolencyjny do żony Ireny i jej matki Heleny Czapczyńskiej
przesłany
po śmierci W. Ormickiego. W imieniu rodzi- ny napisał go w dniu 10
października 1940 r.
Stefan Turnau
Archiwum rodzinne Ormickich
Fig. 67. Condolences sent to Ormicki’s wife, Irena, and her mother, Helena Czapczyńska, following the death of W.
Ormicki. Written by Stefan Turnau on October 10, 1940
on behalf of his family
Ormicki family archives
Ryc. 68. Pismo dziekana Wydziału Humanistycznego UJ prof. Jana Dąbrowskiego do Prezydium Krajowej Rady Narodowej w Warszawie poświadczające heroiczność postawy
W. Ormickiego, 22.01.1946 r.
Archiwum UJ, sygn. S II 619
Fig. 68. Letter written by the Dean of the Jagiellonian University Faculty of Arts, Prof. Jan Dąbrowski, to the Presidium of the National People’s Council in
Warsaw confirming the heroic character of W. Ormicki, January 22, 1946
Jagiellonian University Archives, Ref. No. S II 619
Ryc. 69. Tablica pamiątkowa poświęcona pamięci Jerzego Smoleńskiego i Wiktora Ormickiego, wmurowana w hallu budynku przy ul. Grodzkiej 64.
Replika tablicy znajduje się w budynku Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej na Kampusie 600-lecia Odnowienia UJ
Fot. J. Sokołowski
Fig. 69. Memorial plaque dedicated to Jerzy Smoleński and Wiktor Ormicki in a hallway of the building at 64 Grodzka Street. A replica of the plaque can be
found at the Institute of Geography and Spatial Management
on the Campus of the 600th Anniversary of the Rebirth of the Jagiellonian University
Photo: J. Sokołowski
Ryc. 70. Zdzisław Simche (1905–1940) Fig. 70. Zdzisław Simche (1905–1940)
Antoni Jackowski, Izabela Sołjan
2009b). W Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego trwają prace zmierzające do usta- lenia pełnej listy pracowników i wychowanków tej uczelni będących ofiarami obozu Auschwitz. Prace te prowadzi Franciszek Wasyl. Ciągle niekompletna jest lista wy- wodzących się z Uniwersytetu ofiar Katynia i innych zbrodni stalinowskich, a także więźniów wielu gułagów. Nadal niewiele wiemy o udziale geografów w ruchu oporu.
W tej sytuacji nasze rozważania mają charakter cząstkowy i nie oddają pełnego obrazu heroicznej postawy geografów w tamtym okresie. Tym nie mniej mogą stano- wić istotny głos w dyskusji nad stratami wojennymi polskiej nauki i kultury.
Dostępne materiały wskazują dość jednoznacznie, że geografowie od początku angażowali się czynnie lub biernie w walkę z niemieckim okupantem.
Świadczą o tym daty aresztowań, a także otrzymane numery obozowe.
Jedną z pierwszych ofiar był Zdzisław Simche146 (Ryc. 70). Aresztowany zo-stał w drugiej połowie kwietnia 1940 r. Jego „przewinieniem” wobec III Rzeszy była przynależność do elity tarnowskiej inteligencji. W maju został osadzony w więzieniu w Tarnowie. Jeszcze z więzienia tarnowskiego pisał w grypsach do żony Zofii, aby sprzedawała jego monografię Tarnowa („po 16 zł”), co pozwoli jej oraz trzem synom (Stefan, Zdzisław, Jerzy) przeżyć okres jego uwięzienia.
Należy więc sądzić, że będąc w więzieniu miał nadzieję na rychłe uwolnienie.
Niestety podejmowane przez żonę próby nie powiodły się. W dniu 14 czerwca został wywieziony w pierwszym transpor- cie tarnowskim do obozu Auschwitz147. Był więźniem politycznym z numerem 452,
„zakwaterowanym” w Bloku II (Ryc. 71). Zmarł na obozowym placu apelowym w dniu 29 listopada 1940 r. podczas wykonywania karnych przysiadów (tzw.
„żabek”)148.
Inną postacią związaną z Instytutem Geograficznym UJ, którą zamęczono w obozie Auschwitz, był Adam Gadomski. Po wybuchu wojny związał się w Krakowie z konspiracją, brał także aktywny udział w tajnym nauczaniu. Został aresztowany 19 kwietnia 1942 r. podczas słynnej obławy w Kawiarni Literatów przy ul. Łobzow- skiej. Zbierała się tam elita świata artystycznego i naukowego Krakowa. Aresztowano wówczas 189 osób. Wywieziony do obozu Auschwitz, został rozstrzelany w bloku 11 pod Ścianą Straceń w dniu 27 maja tegoż roku. Po przybyciu do Auschwitz otrzymał numer 32506 (Ryc. 72–74).
W tym samym mniej więcej czasie co Gadomski, do obozu Auschwitz trafił inny geograf, Julian Stanoch. Zmobilizowany w 1939 r., brał udział w kampanii wrześnio- wej, z której udało mu się powrócić do Krakowa. Po wkroczeniu Niemców bardzo
146 Zob. też Aneks: Słownik biograficzny…, zamieszczony w części końcowej tekstu.
147 Rozkaz o założeniu obozu Auschwitz podpisał Heinrich Himmler w dniu 27 kwietnia 1940 r.
148 Kazimierz Bańburski, Nota biograficzna Zdzisława Simche, Państwowe Muzeum Au-schwitz-Birkenau w Oświęcimiu, nr inw. 178826, Sygn. WSP./Bańburski?1216, udostępniona w Archiwum UJ.
60
Ryc. 71. Zdzisław Simche. Zachowana część listu, pisanego z Auschwitz do żony Zofii.
Data nieczytelna
Archiwum UJ
Fig. 71. Zdzisław Simche. A fragment of a letter written by Simche from Auschwitz to his wife, Sofia (date on letter illegible)
Jagiellonian University Archives
Ryc. 72. Adam Gadomski (1894–1942), fot. obozowe
Archiwum UJ
Fig. 72. Adam Gadomski (1894–1942), concentration camp photograph
Jagiellonian University Archives
Ryc. 73. Auschwitz. Wykaz stanów dziennych z potwierdzoną obecnością
Adama Gadom- skiego
Archiwum UJ
Fig. 73. Auschwitz. Daily roll call log.
Adam Gadomski listed as “present”
Jagiellonian University Archives
Ryc. 74. Adam Gadomski. Akt zgonu
Archiwum UJ
Fig. 74. Adam Gadomski. Death certificate
Jagiellonian University Archives.
Ryc. 75. Julian Stanoch (1902–1942), fot. obozowe
Archiwum UJ
Fig. 75. Julian Stanoch (1902–1942), concentration camp photograph
Jagiellonian University Archives
Geografia krakowska w latach II wojny światowej
prędko zaczął uczestniczyć w akcji tajnego nauczania, przeznaczonego dla uczniów krakowskich szkół średnich. W styczniu 1940 r. został nominowany adiutantem II odcinka ZWZ-AK, tzw. „Żelbetu”, podlegającego Komendzie Miasta Krakowa. W wyniku wielkiej „wsypy” organizacji, został aresztowany w dniu 5 sierpnia 1941 r. Był przetrzymywany w więzieniu na ul. Montelupich, gdzie został poddany nieludz- kim torturom. Niemcy chcieli wydostać od niego nazwiska innych członków organi- zacji. Nikogo jednak nie zdradził. Potem został przewieziony do obozu Auschwitz, gdzie nadano mu numer 35743 (Ryc.
75–78). Zginął w dniu 21 września 1942 r. Na wniosek Komendy Miasta AK za okazane bohaterstwo nadano mu pośmiertnie stopień podporucznika oraz przyznano Krzyż Walecznych149.
W obozie Auschwitz w Oświęcimiu męczeńską śmierć ponieśli również Włady- sław Breitmeier (1943 r.) oraz Walenty Winid (1945 r.). Przypomnijmy, że Winid był więziony już na początku okupacji w ramach akcji Sonderaktion Krakau. Wywie- ziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen-Oranienburg został zwolniony wraz z grupą starszych profesorów w lutym 1940 r. Po powrocie do Krakowa starał się pracować naukowo, brał też udział w tajnym nauczaniu, prowadzonym zwłasz- cza dla studentów Akademii Handlowej. To było zapewne głównym powodem jego ponownego aresztowania w marcu 1943 r. W tym czasie Winid ciężko chorował na płuca. Gestapowcy ściągnęli go z łóżka i przewieźli do więzienia na ul. Montelupich, gdzie przebywał siedem miesięcy. Potem przetransportowano go do obozu Auschwitz. Mimo ciężkich warunków obozowych troskliwie zaopiekowali się nim więźniowie, co pozwoliło mu przetrwać niemal do oswobodzenia obozu. W grudniu 1944 r. stan jego zdrowia zaczął się jednak gwałtownie pogarszać. Dolegał mu zwłaszcza kręgosłup, po- nadto pojawiło się zapalenie wyrostka robaczkowego. Operację wyrostka wprawdzie przeprowadzono, ale tak się złożyło, że niemal zaraz po niej – wobec zbliżających się wojsk sowieckich – Niemcy nakazali wymarsz wszystkim obozowym więźniom-le- karzom. Uciekła też cała niemiecka kadra medyczna.
Szpital pozostał bez jakiejkol- wiek opieki medycznej. Opiekę nad obłożnie chorymi sprawowali inni więźniowie150. W wyniku zakażenia całego organizmu po operacji151 Winid zmarł w dniu 19 stycznia 1945 r. Było to niemal w przeddzień oswobodzenia obozu przez żołnierzy radzieckich (27 stycznia).
Wspomnijmy też geografów – więżniów Kozielska, zamordowanych z rozkazu Stalina w Katyniu w kwietniu–maju 1940 r.: ppor. Tadeusz Czort (51 pułk piechoty)
149 Materiały Archiwum UJ.
150 Z. Winidowa, Do Komisji opracowującej historię Uniwersytetu Jagiellońskiego podczas wojny, mszps. Z dnia 8 maja 1945 r., Archiwum UJ, sygn. KHUW-19.
151 Relacja ustna przekazana w dniu 20 listopada 2009 r. A. Jackowskiemu przez prof.
Wacława Długoborskiego, który był świadkiem śmierci W. Winida.
61
Antoni Jackowski, Izabela Sołjan
(Ryc. 79), ppor. Edward Kazimierz Kremky (8 pp), ppor. Piotr Jan Smarzyński (Min. Spraw Wojsk.); poległych w kampanii wrześniowej 1939 r. (Tadeusz Betleja) i w wal- kach partyzanckich (Krzysztof Beres, 4 sierpnia 1944 r., w bitwie pod Kajetanowica- mi). Ciężkich warunków okupacyjnych nie wytrzymał organizm Waleriana Łozińskie- go (Ryc. 80), który zmarł w Krakowie w dniu 2 maja1944 r.