Słownik biograficzny geografów zmarłych w latach 1939–1945

(Zarys)

Beres Krzysztof (1915–1944), mgr geografii UJ (1938), aktywny członek Koła Geo- grafów. W latach 1937/38 i 1938/39 asystent w Zakładzie Geologicznym UJ. Był autorem profili geologicznych okolic Zielonek i prac o geologii Krakowa. Żołnierz AK, zginął w sierpniu 1944 r. w bitwie pod Kajetanowicami.

187 T. Lehr-Spławiński, 1946, Przemówienie Rektora U. J., [w:] H. Barycz (red.), Kronika Uni- wersytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939–1945 oraz za rok akademicki 1945, Kraków, dz. cyt., s. 27.

188 Krótkie biografie wszystkich wymienionych w tekście geografów zamieścili autorzy w swej książce Z dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV-XXI wiek), Kraków, 2009b, s. 343–365.

77

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

Breitmeier Władysław (1915–1943), mgr geografii UJ (1938), czynnie działał w Kole Geografów. W roku 1938/1939 asystent wolontariusz w Instytucie Geo- graficznym UJ, badał morfologię doliny Ropy. W 1943 r. był więziony w Jaśle, na- stępnie został przewieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie zginął w tym samym roku.

Czort Tadeusz (1904–1940), absolwent geografii i historii UJ (doktorat).

Przewod- niczący Koła Geografów. Inicjator ogólnopolskich spotkań Kół Geografii, orga- nizator pierwszego takiego spotkania w Krakowie w 1927 r.

Specjalizował się w kartografii historycznej, współpracując z Karolem Buczkiem i Władysławem Semkowiczem. Członek Komisji Atlasu Historycznego Polski PAU. Działacz Polskiego Towarzystwa Geograficznego, był stałym współpracownikiem Instytutu Geograficznego UJ. Zmobilizowany w 1939 r., był więziony w Kozielsku. Został zamordowany w Katyniu w 1940 roku.

Gadomski Adam (1894–1942), absolwent (1920) i doktor (1923) geografii UJ, asy- stent Gabinetu Geologicznego UJ, a następnie w Instytucie Geograficznym UJ (1920–1923, 1930–1931). Jeden z najbliższych współpracowników Ludomira Sawickiego. Odbył liczne podróże po Europie, wyjeżdżał też do Afryki oraz Azji Mniejszej. Nauczyciel średnich szkół Krakowa i Warszawy. Kierownik pracow- ni geograficznej Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie. Badania prowadził głównie w Tatrach. W swoich pracach podkreślał różnice w zlodowaceniu stoków północnych i południowych Tatr. Opisał szereg nie znanych wcześniej szczegółów rzeźby tatrzańskiej. Jego prace z tej dziedziny są cytowane do chwili obecnej. Był zapalonym taternikiem. Podczas II wojny świa- towej uczestnik tajnego nauczania, zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz w 1942 roku. Miał numer obozowy 32506.

Łoziński Walerian (1880–1944), geograf, geomorfolog, geolog, gleboznawca.

Pro- fesor UJ. Wprowadził do międzynarodowej literatury geograficznej pojęcie

„peryglacjału”. Autor wielu prac i map glebowych z obszaru Pogórza Karpackiego, współautor Mapy Gleb Europy (1937). W latach 1923–1928 był konsultantem geologicznym w przemyśle naftowym. Dla studentów geografii prowadził zajęcia z gleboznawstwa, meteorologii oraz geologii. Po ciężkiej chorobie, niemożliwej do wyleczenia w warunkach okupacyjnych, zmarł w Krakowie w 1944 roku.

Ormicki (Nussbaum) Wiktor Rudolf (1898–1941), geograf, docent w Instytucie Geograficznym UJ, jeden z twórców polskiego regionalizmu i polskiej antropo- geografii, najwybitniejszy w tamtych czasach geograf polski młodego pokolenia. Asystent w Instytucie od 1923 r. Ponadto wykładowca Instytutu Pedagogicznego w Katowicach, Akademii Handlowej w Krakowie, Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, współpracownik Komisji dla Badań Łemkowszczyzny oraz Instytutu Badań Spraw Narodowościowych

78

Geografia krakowska w latach II wojny światowej

w Warszawie (kierownik Wydziału Populacyjno-Migracyjnego). W dniu 15 czer-wca 1939 r. Rada Wydziału Filozoficznego UJ jednomyślnie uchwaliła wniosek o mianowanie go profesorem tytularnym. Wybuch wojny powstrzymał realiza- cję tego wniosku. Uczestnik zebrania profesorów UJ w dniu 6 listopada 1939 r. (Sonderaktion Krakau). Aresztowany, znalazł się wraz z innymi pracownikami UJ w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen-Oranienburg. W 1940 r. prze- transportowany do obozu w Dachau, a stamtąd do obozu w Gusen (filia obozu z Mauthausen), gdzie pracował w kamieniołomach. Nie tracił jednak hartu ducha, włączał się w organizowane pogadanki naukowe. Stały się one popularne i miały szeroki krąg słuchaczy. Mimo ciężkich warunków obozowych pracował tam nad kolejnymi książkami. Zginął 17 września 1941 r. Główne prace to m.in.:

Życie gospodarcze Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej (1929), Szkic geografii go- spodarczej Tarnowa i okolicy (1930), Miasto jako przedmiot badań geografii (1932), Regionalizm gospodarczy w Polsce (1934), Gęstość wiejskiej ludności rolniczej w Polsce (1931) (1937), O polski program ludnościowy (1939).

Simche Zdzisław (1905–1940), absolwent (1927) i doktor (1932) geografii UJ, w latach 1924–1928 pracował w Instytucie Geograficznym UJ jako tzw. pomoc- nicza siła naukowa. Bliski współpracownik Wiktora Ormickiego. Po zakończeniu pracy w Krakowie starał się o asystenturę na geografii lwowskiej, której nie uzy- skał, prawdopodobnie ze względu na swoje pochodzenie żydowskie. Potem został nauczycielem geografii, ucząc we wszystkich ówcześnie istniejących gimnazjach w Tarnowie. Uwięziony przez Niemców w 1940 r. i stracony w obozie koncen- tracyjnym Auschwitz. Miał bardzo niski numer obozowy – 456. Prace głównie z geografii miast. Autor studium Tarnów i jego okolica (1930), które ciągle stanowi wzór monografii geograficznej miasta. Często cytowaną do dziś publikacją jest też praca O typach planów krajobrazowych miast (1928).

Smoleński Jerzy (1881–1940), geomorfolog, geolog, geograf fizyczny, hydrograf, ocea- nograf, klimatolog, antropogeograf. Jeden z najwybitniejszych geomorfologów swoich czasów na świecie. W latach 1910–1921 docent geografii fizycznej UJ, od 1921 r. profesor UJ. W 1921 r. został kierownikiem nowo utworzonej Ka- tedry Geografii Fizycznej, w 1929 r.

dyrektorem Instytutu Geograficznego UJ (po śmierci L. Sawickiego). Od 1933 r. członek Senatu UJ, w 1937 r. wybrany Dziekanem Wydziału Filozoficznego UJ. Członek korespondent PAU (od 1935), Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Polskiego Narodowego Komitetu Międzynarodowej Unii Geograficznej. Członek i Przewodniczący Komitetu Demograficznego przy Lidze Narodów w Genewie (1939). Wiceprzewodniczący Związku Ziem Górskich.

Wykładowca w Akade- mii Handlowej w Krakowie oraz w Szkole Nauk Politycznych UJ. Prowadził ba- dania nad rzeźbą Podola, Karpat Fliszowych, Kotliny Sandomierskiej, Wyżyny

79

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

Krakowskiej, jeziorami tatrzańskimi. Przedstawił rozwój badań nad morfologią dna mórz, opracował program badań klimatologicznych w Pieninach, kierował badaniami klimatologicznymi i niwalnymi w Tatrach. Zainicjował studia nad rozmieszczeniem i gęstością ludności w Polsce, był jednym z

prekursorów badań

wzakresiegeografiipolitycznej.Opracowałprojektyparkównarodowych,autorprac o ochronie przyrody, zwłaszcza krajobrazu oraz kilku podręczników. Zasłużony dla rozwoju planowania przestrzennego i regionalnego w Polsce, a także geografii re- gionalnej. Wiele działał na rzecz popularyzacji geografii. Wdniu 6 listopada 1939 r. wraz z grupą profesorów UJ został aresztowany (Sonderaktion Krakau) i wywie- ziony do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen-Oranienburg, gdzie zmarł z wy- cieńczenia w dniu 5 stycznia 1940 roku. Był autorem kilku podręczników, m.in.: Krajobraz Polski (1912), Morze i Pomorze (1928), Wielkopolska (1930), Polska (1937), wykorzystywanych do chwili obecnej. Zainicjował studia nad rozmiesz- czeniem i gęstością ludności w Polsce, wiele zdziałał dla popularyzacji geografii. Spośród licznych prac szczególne znaczenie mają: O powstaniu północnej krawędzi podolskiej i roli morfologicznej młodszych ruchów Podola (1910), O potrzebach na- uki polskiej w zakresie geografii fizycznej (1919), Ochrona przyrody w Polsce (1922), Budowa i rzeźba dorzecza Prądnika (1924), Zjawisko epigenezy dolin subsekwentnych w Karpatach (1926), Względne przewyżki i niedobory ludności polskiej na obszarze Rzeczypospolitej (1926), Rzut oka na stan ogólnej geografii fizycznej w Polsce w ostat- nim pięćdziesięcioleciu (1875–1925) (1927), Zagadnienia geopolityczne w odniesie- niu do państwa polskiego (1927), W sprawie ewolucji geografii politycznej (1931), Ziemia jako podłoże dziejów ludzkości (1931), Ochrona krajobrazu (1932), Zadania i metody geografii gospodarczej (1932), Geopolityczne bariery nadmorskie (1934), W sprawie wieku i genezy krajobrazu Beskidów Zachodnich (1937).

Stanoch Julian (1902–1942), geograf, absolwent UJ (1926), studiował też geologię i historię. Wlatach 1926–1928 bezpłatny asystentw Instytucie Geograficznym UJ, w którym utworzył pracownię geoplastyczną. Potem nauczyciel w średnich szko- łach Krakowa, ponadto jako wolontariusz uczył w Instytucie rysunku i prowadził ćwiczenia geoplastyczne. Aktywnie działał w Krakowskim Oddziale Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Geografii, a także w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym. Był autorem wielu map plastycznych, zwłaszcza Pienin i Tatr. Żołnierz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej.

Więziony przez Niemców w Krakowie i w obo- zie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie został zamordowany pod koniec 1942 r. Otrzymał numer obozowy 35743.

Winid Walenty (1894–1945), profesor Akademii Handlowej w Krakowie (od 1937), docent antropogeografii UJ (1938–1939). Przedtem pracownik Uniwersytetu Poznańskiego i Instytutu Bałtyckiego. Prekursor wdrażania metod ilościowych w geografii i kartografii, badacz stosunków amerykańskich. Prace z geografii

80

Geografia krakowska w latach II wojny światowej

regionalnej i geografii miast. Uwięziony 6 listopada 1939 r. w ramach Sonderaktion Krakau, powrócił z Sachsenhausen w 1940 r. Powtórnie aresztowany w 1943 r., zginął w obozie koncentracyjnym Auschwitz 19 stycznia 1945 r. Do najważniej- szych osiągnięć z „okresu krakowskiego”

należą: monografia Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (1939, w ramach„Wielkiej Geografii Powszechnej”) oraz Polski handel zagraniczny a polskie porty (1939).

Bibliografia

Babicz J. (red.), 1988, Jerzy Smoleński (1881–1940). Materiały sesji naukowej Instytutu Geografii UJ oraz źródła, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, Seria II, Historia Nauk Ści- słych, Przyrodniczych i Technicznych, z. 1, Warszawa, PWN.

Bałuk-Ulewiczowa T., 2004, Wyzwolić się z błędnego koła. Institut für Deutsche Ostarbeit w świe- tle dokumentów Armii Krajowej i materiałów zachowanych w Polsce, Kraków, Wydawnictwo Arkana Historii.

Barcik M., 2004, Kronika Sonderaktion Krakau, Alma Mater, nr 64, s. 10–17.

Barycz H. (red.), 1946, Kronika Uniwersytetu Jagiellońskiego za okres wojny 1939–1945 oraz za rok akademicki 1945, Kraków, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bolewski A., 1988, Kilka słów o profesorze Jerzym Smoleńskim i jego zgonie, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, Seria II, z. 1, s. 63–64.

Bolewski A., Pierzchała H., 1985, Martyrologia profesorów Akademii Górniczej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych, Kraków, Wyd. AGH.

Buszko J., Paczyńska I., 1995, Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej (6 XI 1939 r.). Dokumenty, Kraków, Uniwersytet Jagielloński.

Chwalba A., 2002, Kraków w latach 1939–1945, Dzieje Krakowa, T. 5, Kraków, Wydawnictwo Literackie,

Dąbrowski J. (red.), 1946, Kraków pod rządami wroga 1939–1945, Kraków, Tow.

Miłośników Hist. i Zabytków Krakowa.

Dobosiewicz S., 2000, Mauthausen-Gusen: w obronie życia i ludzkiej godności, Bellona, War- szawa.

Figlewicz Z., 1945/46, Wiktor Rudolf Ormicki (1889–1941). Docent geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Przegląd Geograficzny, T. 19, s. 45–51; Toż. Kraków 1946.

„Komunikaty Inst. Geogr. UJ”, nr 10.„Antropogeografia” nr 1.

Flis J., 1967, Jerzy Smoleński, [w:] B. Olszewicz (red.), Dziewięć wieków geografii polskiej.

Wybit- ni geografowie polscy, Warszawa, s. 383–409.

Flis J., 1988, Jerzy Smoleński – uczony i wychowawca, Studia z Dziejów Nauki Polskiej, Seria II, z. 1, s. 5–25.

81

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

Frančić M., 1964, Kalendarz dziejów Krakowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Gawęda S., 1986, Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej 1939–1945, Wyd.

2, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

German K., Ziaja W., 1999, Zdzisław Czeppe 1917–1991, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.), Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849–1999, T. 2: Wybitni geo- grafowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 154–170.

Gwiazdomorski J., 1945, Wspomnienia z pobytu profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w nie-mieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, Kraków, Nakład. Księg. S. Kamiński.

Hołub-Pacewiczowa Z., 1945, Jerzy Smoleński, [w:] Straty kultury polskiej 1939–1944, T. 1, Glasgow, s. 256–269.

Izmaiłow B., Krzemień K., 1999, Adam Gadomski 1894–1942, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.), Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849–1999, T. 2: Wybitni geo- grafowie Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 259–260.

Jackowski A., Sołjan I., 2008, Kalendarium dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Alma Mater, nr 104–105, s. 92–104.

Jackowski A., Sołjan I., 2009a, Geografowie ofiarami Sonderaktion Krakau, Alma Mater, nr 118, s. 81–90.

Jackowski A., Sołjan I., 2009b, Zdziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV–

XXIwiek), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.

Jelonek A., 1999, Wiktor Ormicki 1898–1941, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K.

Krzemień (red.), Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849–1999, T. 2: Wybitni geografowie Uni- wersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 69–84.

Kortus B., 1978, Profesor Antoni Wrzosek w 70 rocznicę urodzin, Folia Geographica, Series Geo- graphica-Oeconomica, vol. 11, s. 5–7.

Kozanecki A., 1999, Niektóre inicjatywy dotyczące ziem postulowanych zrealizowane w Krakowie (1942–1945), [w:] I. Paczyńska (red.), Studia z historii Polski XIX i XX wieku ofiarowane Profesorowi Józefowi Buszce w pięćdziesięciolecie doktoratu, Uniwersytet Jagielloński, Kra- ków, s. 283–299.

Krzemień K., 1999, Jerzy Smoleński 1881–1940, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K.

Krzemień (red.), Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849–1999, T. 2: Wybitni geografowie Uni- wersytetu Jagiellońskiego, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 51–67.

Krzyżanowski W., 1969, Uniwersytet Jagielloński w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen.

Wspomnienie, Studia Historyczne, T. 12, z. 4 (47), s. 533–560.

Kusiński W., 2000, O potrzebie wszechstronnego oglądu historii w związku z opracowaniem O. Šablija – Volodymyr Kubijovyč. Encyklopedia žyt’ja i tvorenija, Przegląd Geograficzny, T. 72, z. 3, 293–302.

Kravčuk J., 1999, Tradycje naukowe polskich i ukraińskich badań geograficznych Karpat Wschod- nich, [w:] A. Lisowski (red.), Geografia na przełomie wieków – jedność w różnorodności, War- szawa, 46–51.

82

Geografia krakowska w latach II wojny światowej Leszczycki S., 1945/46a, Geografia w Krakowie w okresie okupacji 1939–1945, Przegląd

Geo- graficzny, T. 19, s. 113–114.

Leszczycki S., 1945/46b, Jerzy Smoleński 1881–1940, profesor geografii Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Komunikaty Instytutu Geograficznego UJ, 10, „Antropogeografia”, nr 1. [Odb. z „Przeglądu Geograficznego].

Leszczycki S., 1987, Moja działalność naukowo-badawcza w zakresie planowania przestrzennego (1930–1985), [w:] Gospodarka przestrzenna i planowanie przestrzenne w Polsce – działal- ność Stanisława Leszczyckiego, Warszawa, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospoda- rowania Kraju PAN, T. 135, s. 27–108.

Leszczycki S., 1988, Z pobytu w Sachsenhausen i Dachau 1939–41, Przegląd Lekarski, T. 45, z. 1, s. 104–117.

Leszczycki S., 1991, Życie na przełomie: 1907–1990, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, T. 36, z. 3, s. 1–54.

Michalewicz J. (red.), 2005, Relacje pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego o ich losach osobi- stych i dziejach Uczelni w czasie drugiej wojny światowej, Wydawnictwo „Secesja”, Kraków.

Nogaj S., 1945, Jak zginął znany geograf – prof. [Wiktor] Ormicki?, [w:] S. Nogaj, Gusen.

Pamięt- nik dziennikarza, Część 3, Katowice–Chorzów, Nakładem Komitetu byłych Więźniów Obozu Koncentracyjnego Gusen, s. 161–170.

Olszewicz B., 1947, Lista strat kultury polskiej (1. IX. 1939 – 1. III. 1946), Warszawa, Wydaw- nictwo S. Arcta.

Ormicki J., 2009, Ja płakałem później… O okupacyjnych losach swojego ojca, geografa Wiktora Ormickiego, opowiada jego syn, Jacek Ormicki, Opracowanie M. Janik, Alma Mater, nr 118, s. 76–80.

Romer E., 1985, Geograf trzech epok. Wspomnienia o ojcu, Warszawa, Czytelnik.

Rzepa Z., 1979, Ormicki (pierwotne nazwisko Nussbaum) Wiktor Rudolf (1898–1941), [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 24, Kraków, s. 246–248.

Sroka S. T., 1999, Smoleński Jerzy Józef Gedeon (1881–1940), [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 39, Kraków, s. 264–267.

Szafer W., 1973, Wspomnienie przyrodnika. Moi profesorowie – moi koledzy – moi uczniowie, Wrocław, Zakład Narod. im Ossolińskich.

Szaflarski J., 1945/46a, Tajne nauczanie w zakresie geografii na U. J., Przegląd Geograficzny, T. 19, s. 115–116.

Szaflarski J., 1945/46b, Walenty Winid (1894–1945), Przegląd Geograficzny, T. 19, s.

108–109. Wojtycza J., 2008, Jan Flis – 15. rocznica śmierci, Gazeta Wyborcza – Gazeta w Krakowie, 12 grudnia, s. 18.

[Wrzosek A.], 1943, Śląsk, Ziemie powracające, TWZW, Warszawa, „Biblioteka Ziem Za- chodnich”, T. 6.

Zaborowski J., Poznański S., 1964, Sonderaktion Krakau. W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopa- da 1939, ZBOWiD, Warszawa.

83

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan

Zarębowa M., Zaręba A., 1975, Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uni- wersytecie Jagiellońskim 1939–1945, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Ziejka F., 2005, Książka – pielgrzym, [w:] B. Domański, S. Skiba (red.), Geografia i sacrum.

Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 70. rocznicę urodzin, T. 1, Kraków, 51–62.

Antoni Jackowski, Izabela Sołajn